بنی تیم بن مرّه
مقدمه
بنی‌تیم از نسل تیم بن مُرة بن کعب بن لُؤی (جد هفتم پیامبر)، بودند که در مکه سکونت داشتند و قبل از اسلام بت‌پرست بودند و با ظهور اسلام بسیاری از آنان به شرک خود باقی ماندند ولی عهده‌ای از آنها مسلمان شدند و برخی از آنان جزء مهاجران به حبشه بودند و تا فتح مکه اکثرشان مسلمان شدند.
از اقدامات آنان قبل از اسلام بازسازی کعبه (۵ سال پیش از بعثت) همراه بنی‌مخزوم، و عهده‌داری ساخت دیوار میان رکن حجرالاسود و رکن یمانی، گزارش شده است، از نقش‌های آنان در زمان رسول اکرم (ص)، شرکت در غزوات پیامبر، حادثه فتح مکه و حضور در حجة الوداع را می‌توان نام برد. و اما از کارهای آنان بعد از پیامبر (ص) تشکیل سقیفه و انتخاب ابوبکر، چهره برجسته بنی‌تیم، به عنوان خلیفه پیامبر (ص) بود، و در زمان امام علی (ع)، عهده‌ای از آنان با اینکه با حضرت عهد و پیمان بسته بودند، سر از مخالف زدند و جنگ جمل را به راه انداختند.[۱]
نسب
بنی‌تیم، تبار تیم بن مُرة بن کعب بن لُؤی (جد هفتم پیامبر)، از تیره‌های مشهور قریش ساکن در مکه، معروف به تیم قریش[۲] بود که افراد آن "مُرّی" لقب یافتند.[۳]
در میان عرب، تیره‌هایی دیگر نیز به بنی‌تیم شهرت داشتند که از مشهورترین آنها می‌توان به تیم اللات از تیره‌های قبیله بکر بن وائل، تیم بن ثَعلبه و تیم الرُباب از قبیله بنی‌تمیم، از عرب عدنانی ساکن در نجد، اشاره کرد.[۴]
از سعد و احب و در برخی منابع نیز از شکامه به عنوان پسران تیم بن مره نام برده شده است. نسل تیم از سعد و شکامه ادامه یافت و نامدارترین افراد بنی‌تیم از نسل عمرو بن کعب بن سعد بودند.[۵]
خانه‌های آنها از جمله خانه عبدالله بن جُدعان و عبدالله بن مَعمَر بن عثمان در یکی از ورودی‌های شهر قرار داشت. از این‌رو، این ورودی با عنوان باب بنی‌تیم معروف شد[۶][۷]
بنی‌تیم در دوران جاهلی
آنها چون دیگر تیره‌های قریش، بت هُبل را می‌پرستیدند.[۸]
از چگونگی حج‌گزاری آنان گزارشی در دست نیست. با توجه به قریشی بودن ایشان، می‌توان حج‌گزاری قریش و تیمیان را یکسان دانست.
از آنجا که برخی نخلستان‌ها و چاه‌های مکه و بیرون از آن همچون چاه‌های رُمّ، خُمّ، حَفَر و ثریا[۹] به آنها منسوب بود، می‌توان حدس زد که آنها به باغداری و کشاورزی مشغول بودند.
از ایشان در برخی رویدادهای عصر جاهلی یاد شده که حاکی از جایگاه اجتماعی آنها است. آورده‌اند که در بازسازی کعبه (۵ سال پیش از بعثت) همراه بنی‌مخزوم، عهده‌دار ساخت دیوار میان رکن حجرالاسود و رکن یمانی شدند. در گزارشی دیگر آمده که ساخت دیوار پشتی خانه خدا (دُبر البیت) بر عهده آنها نهاده شد.[۱۰]
همچنین در نبرد فِجار (نبرد در ماه‌های حرام) به رهبری عبدالله بن جُدعان با قبیله هَوازن جنگیدند.[۱۱]
بنی‌تیم در "حِلف المُطَیّبین" که پس از چالش قبیله‌ای میان بنی‌عبدالدار و بنی‌عبد مناف برای تصاحب مناصب مکه صورت گرفت، با بنی‌عبد مناف، بنی‌زهرة بن کلاب، بنی‌حارث بن فهر و بنی‌اسد بن عبدالعزی هم‌پیمان شدند.[۱۲]
برجسته‌ترین نقش اجتماعی بنی‌تیم پنج سال پیش از بعثت در پیمان حلف الفضول تجلی یافت. این پیمان در حمایت از مظلومان میان برخی تیره‌های قریش و در خانه عبدالله بن جدعان تیمی منعقد شد.[۱۳]
رسول خدا (ص) نیز در این پیمان حضور داشت و از آن به نیکی یاد کرده است.[۱۴]
نیز بنی‌تیم در دوران جاهلی منصب اشناق (تعیین میزان دیات) را بر عهده داشتند. در آستانه ظهور اسلام، ابوبکر این مسؤولیت را بر عهده داشت[۱۵][۱۶]
بنی‌تیم در دوران نبوی
با ظهور اسلام، بسیاری از بنی‌تیم به شرک خود باقی ماندند و به مخالفت و یا سکوت در برابر آیین جدید پرداختند. در این میان، می‌توان از ابی‌قحافه پدر ابوبکر نام برد که تا فتح مکه اسلام نیاورد.[۱۷] عبدالرحمن پسر ابوبکر نیز در نبرد بدر لشکر قریش را همراهی کرد.[۱۸] او در صحنه نبرد اُحد با پدرش روبه‌رو شد؛ ولی آن دو با هم نجنگیدند.[۱۹]
از عمیر بن عثمان بن عمرو و عثمان بن مالک بن عبیدالله به عنوان کشتگان بدر و از مالک بن عبیدالله، برادر طلحه، و عمرو بن عبدالله بن جدعان و مسافع بن عیاض بن صخر بن عامر و جابر بن زبیر که از هم‌پیمانان تیم بودند، به عنوان اسیران بدر یاد شده است.[۲۰]
از نقش بنی‌تیم در دیگر رویدادهای مدینه تا فتح مکه گزارشی در دست نیست. آنها در این سال همانند دیگر قریش مسلمان شدند.[۲۱]
برخی از بنی‌تیم چون ابوبکر، طلحة بن عبیدالله و بلال، از موالی بنی‌تیم، در سال‌های نخست دعوت پیامبر مسلمان شدند و بعضی در سال پنجم بعثت به حبشه هجرت کردند. عمر بن عثمان بن عمرو[۲۲] و حارث بن خالد بن صخر، پسر دایی ابوبکر، همراه همسرش ریطه بنت حارث بن جبله تیمی از جمله آنها هستند. فرزندان او موسی، عایشه، زینب و فاطمه در همان‌جا زاده شدند.[۲۳]
در هجرت پیامبر به مدینه، ابوبکر، از چهره‌های برجسته بنی‌تیم، همراه او بود و سپس خاندان ابوبکر به او پیوستند.[۲۴] اینان و دیگر تیمیان مهاجر در غزوه‌ها و رویدادهای عصر مدنی پیامبر نقش داشتند. در فتح مکه گروهی از بنی‌تیم همراه او بودند.[۲۵] برخی از بنی‌تیم مانند ابوبکر، طلحه و عایشه در حجة الوداع حضور داشتند و از شاهدان و راویان رخداد غدیر بودند[۲۶][۲۷]
بنی‌تیم پس از پیامبر
در جریان سقیفه که برخی از انصار در شکل‌گیری آن پیش قدم بودند، ابوبکر چهره برجسته بنی‌تیم به عنوان خلیفه انتخاب شد. پس از این رخداد "تیم" کنار "عدی"، کنایه‌ای از ابوبکر و عمر شد.[۲۸]
بنی‌تیم در دوران خلفای بعد نیز کم و بیش دارای نقش سیاسی و اجتماعی بودند. در فتوحات و پس از آن، برخی از آنها در دیگر مناطق ساکن شدند. به گفته مستوفی نسل ابوبکر در قزوین سلسله حکومت‌گر افتخاریان را پدید آوردند و زیر حاکمیت مغولان از دوره منگوقاآن تا دوره اولجایتو در بیشتر اوقات حکومت کردند.[۲۹]
با آغاز خلافت امام علی (ع)، به رغم بیعت نخست برخی از تیمیان مانند طلحه با امام، برخی از چهره‌های سرشناس آنها همچون عایشه و طلحه که خود از محرکان شورش بر ضد عثمان بودند، به بهانه خون‌خواهی عثمان به مخالفت با امام پرداختند و نخستین نبرد را در دوره حکومت او به راه‌انداختند. طلحه و پسرش محمد از کشته شدگان این نبرد بودند.[۳۰] عبدالرحمن، برادر طلحه، نیز در این نبرد کشته شد.[۳۱]
در برابر این گروه از مخالفان تیمی، محمد بن ابی‌بکر دیگر چهره برجسته این قبیله در صف یاران امام بود و پس از نبرد جمل، از سوی امام به استانداری مصر برگزیده شد و در حمله سپاهیان معاویه به مصر، به گونه‌ای دلخراش به شهادت رسید. سخنان امام در سوگ محمد، بیانگر دلبستگی امام به او است[۳۲][۳۳]
مشاهیر بنی‌تیم
از چهره‌های برجسته بنی‌تیم پیش از اسلام می‌توان از عبدالله بن جُدعان نام برد که پیمان حلف الفضول در خانه او منعقد شد. او به بخشندگی، سخاوت و مردم‌داری شهرت داشت.[۳۴] گروهی از تاریخ‌نگاران از دیدار او با سیف بن ذی یزن در یمن[۳۵] و نیز کسری پادشاه ایران یاد کرده‌اند.[۳۶]
در عصر اسلامی نیز برخی از صحابه پیامبر و تابعین و والیان سرزمین‌های اسلامی از تیره بنی‌تیم بودند. ابوبکر بن ابی‌قحافه که در سال‌های نخست دعوت، مسلمان شد، پس از رحلت پیامبر (ص) در سقیفه بنی‌ساعده به خلافت رسید.[۳۷] وی را از دانایان به نسب عرب به شمار آورده‌اند.[۳۸]
عایشه دختر ابوبکر از همسران رسول خدا (ص) و طلحة بن عبیدالله تیمی نیز از نخستین مسلمانان[۳۹] و از اعضای شورای شش نفره عمر بودند.[۴۰] وی به رغم بیعت با امام علی (ع) بر خلاف سوگندش بیعت خود را شکست و در نبرد جمل برابر امام قرار گرفت.[۴۱] بلال بن رباح از موالیان بنی‌تیم، از نخستین مسلمانان و مؤذن رسول خدا (ص) بود.[۴۲]
از دیگر شخصیت‌های بنی‌تیم می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
- قنفذ بن عمیر بن جدعان تیمی از والیان مکه در روزگار خلیفه دوم.[۴۳]
- صبیحة بن حارث بن جبله از مهاجران که عمر او را همراه شماری مأمور تعیین اعلام (نشانه‌های) حرم کرد.[۴۴]
- عبدالله بن عبدالرحمن بن قاسم قاضی مدینه در دوران خلافت منصور عباسی و حکمرانی حسن بن زید بر مدینه.[۴۵]
- عبدالله بن عثمان تیمی قاضی مدینه از سوی عمرو بن سعید اموی در روزگار خلافت یزید.[۴۶]
- قاسم بن محمد بن ابوبکر از فقیهان هفت‌گانه مدینه[۴۷] دخترش ام‌فروه مادر امام صادق (ع).[۴۸]
- عبدالله بن محمد از نوادگان طلحه، از قاضیان مدینه و مکه در دوران خلافت هارون الرشید. [۴۹]
- محمد بن منکدر بن عبدالله تیمی از تابعان و محدثان که بیش از ۲۰۰ حدیث از صحابه گزارش کرده است.[۵۰]
- علی بن زید بن جدعان از راویان مشهور که بعضی از اسناد روایی تراجم به او ختم می‌شوند.[۵۱]
- ابوعثمان ربیعة بن ابی‌عبدالرحمن، مشهور به ربیعة الرای، از اصحاب رأی در استنباط فقهی.[۵۲]
- سلیمان بن قتّه از موالیان تیم و از شاعران شیعی و سراینده اشعاری در رثای امام حسین (ع) و شهدای کربلا.[۵۳]
- عبدالله بن قنفذ بن عمیر، نخستین صاحب شرطه در روزگار عثمان.[۵۴]
- اسحق بن طلحة بن عبیدالله از مسؤولان دیوان خراج خراسان در روزگار معاویه.[۵۵]
- محمد بن طلحة بن محمد که او را از داناترین افراد به دانش نسب دانسته‌اند.[۵۶]
- اسماعیل بن یسار نسائی و ابوعبیده مُعمَّر بن مُثنی نحوی شعوبی از موالیان بنی‌تیم. ابوعبیده در نکوهش عرب کتابی نگاشت[۵۷][۵۸]
منابع
پانویس
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۳.
- ↑ نسب قریش، ج۱، ص۹۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۵۵، ۲۷۲.
- ↑ لب اللباب، ص۲۴۳.
- ↑ الانساب، ج۱، ص۴۹۷-۴۹۸؛ معجم قبائل العرب، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۵۱؛ الانشقاق، ج۱، ص۱۴۰، ۳۶۸.
- ↑ اخبار مکه، ج۲، ص۹۰.
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۳.
- ↑ اخبار مکه، ج۱، ص۶۵، ۱۶۱؛ ج۲، ص۴۷.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۰؛ معجم البلدان، ج۲، ص۷۷، ۲۷۵، ۳۸۹-۳۹۰؛ ج۳، ص۷۰.
- ↑ اخبار مکه، ج۱، ص۱۶۱؛ المنمق، ص۲۷۳؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ المحبر، ص۱۷۹-۱۸۰؛ المنمق، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۲؛ المنمق، ص۵۲-۵۳، ۱۸۹-۱۹۰؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۱، ۱۳۳؛ الانشقاق، ج۱، ص۱۸۰؛ المنمق، ص۵۲-۵۳.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۱، ۱۳۳؛ المنمق، ص۵۲-۵۳.
- ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۹۶۶؛ اسد الغابه، ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۳-۳۲۴.
- ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ المغازی، ج۱، ص۲۵۷؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۶۳۸؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۲.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۷۱۰، ۷۱۵؛ ج۲، ص۳، ۸؛ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۱۵-۱۱۶، ۱۱۹؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۶.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۶۵-۱۶۶؛ اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ الطبقات، ج۸، ص۲۱۶؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۴.
- ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ الغدیر، ج۱، ص۴۶، ۱۱۰-۱۱۱، ۱۱۷.
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ الامامة و السیاسه، ج۲، ص۱۲۷؛ الطبقات، ج۴، ص۳۳۸؛ الکامل، ج۲، ص۳۲۵.
- ↑ تاریخ گزیده، ص۷۹۶-۷۹۹.
- ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۸-۴۲۹، ۴۳۴-۴۳۵؛ الجمل، ص۲۲۶-۲۲۹.
- ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۸۳۹.
- ↑ اسد الغابه، ج۴، ص۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۵۷؛ الانشقاق، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۲؛ المنمق، ص۱۴۷.
- ↑ المنمق، ص۴۲۷؛ دلائل النبوه، ج۲، ص۹؛ المنتظم، ج۲، ص۲۷۷.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۵۵-۱۵۶؛ الاغانی، ج۸، ص۴۵۱.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۶۵۶-۶۵۸؛ الاستیعاب، ج۳، ص۹۶۳، ۹۷۳.
- ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۵۳-۶۰.
- ↑ المحبر، ص۱۵۱؛ الامامة و السیاسه، ج۱، ص۴۲؛ البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۸۹-۱۹۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۸، ۱۸۰-۱۸۱؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۷-۴۲۸، ۵۰۹.
- ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص۸۷؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۴۶۱.
- ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۷۳۵.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۱۲؛ تاریخ خلیفه، ص۲۸۶؛ جمهرة انساب العرب، ص۱۳۸.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص۱۵۹.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۱۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۸۱؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۵۲؛ الانساب، ج۸، ص۲۵۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۰۱؛ تاریخ طبری، ج۸، ص۱۳۲؛ المنتظم، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ الانساب، ج۱، ص۴۹۹؛ انساب الاشراف، ج۱۰، ص۱۶۱.
- ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵۵؛ ج۱۰، ص۱۶۰.
- ↑ الانساب، ج۶، ص۶۰؛ المعارف، ص۴۹۶؛ تاریخ الاسلام، ج۸، ص۴۱۷.
- ↑ المعارف، ص۵۹۸؛ مقتل الحسین، ص۱۶۷؛ انساب الاشراف، ج۵، ص۱۴۷.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص۱۰۶؛ المحبر، ص۳۷۳.
- ↑ المعارف، ص۲۳۲؛ تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۷۸.
- ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۳۷.
- ↑ المعارف، ص۵۴۳؛ الاغانی، ج۴، ص۵۳۶؛ الفهرست، ص۵۸-۶۰.
- ↑ ملایی، غلامرضا، مقاله «بنی‌تیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۴، ص:۳۲۵-۳۲۷.