منظور از آزمایش مردم در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)

منظور از آزمایش مردم در دوران غیبت چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / عصر غیبت کبری

منظور از آزمایش مردم در دوران غیبت چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

امام خمینی

آقای ابوالفضل هدایتی فخرداود در کتاب «مهدویت در منظر امام خمینی»؛ در این‌باره گفته‌ است:

«عرصه تکلیف دینی، در دوران غیبت حضرت مهدی (ع) هر چند وجه اشتراکی با دوران‌های حضور امامان و پیامبران دارد، با این همه ویژگی خاص آن را نباید نادیده انگاشت. از این‌رو آزمون خداوند در این روزگار، جایگاه برتر و تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت مردمان آخر زمان دارد؛ زیرا ذهن و اندیشه بسیاری از دین‌باوران در عصر غیبت مهدی موعود، دستخوش آسیب و کاستی می‌شود. اساسا فلسفه پدید آوردن آثار فرهنگی در شناساندن حضرت مهدی (ع) از جانب عالمان‌ دین، پیشگیری از پیدایش ذهنیت‌های ناسازگار با مهدویت بوده است.

به سخن دیگر احساس تکلیف دینی- اجتماعی، عالمان دردآشنا و مسئولیت‌شناس را به طرح و بیان اسرار طول عمر و غیبت حضرت ولی عصر (ع) برانگیخته است. اگر تأملی در اخبار آخر زمان- که در احادیث معتبر اسلامی به چشم می‌خورد- صورت گیرد، دشواری امتحان بندگان در روزگار غیبت حجت حق (ع) به روشنی معلوم می‌شود. خداوند ما و شما را از این امتحان بزرگ، سرافراز و روسفید بیرون بیاورد... خداوند این نهضت را متصل به نهضت امام زمان (ع) بکند.

حضرت امام در کتاب معنوی خویش- شرح چهل حدیث- سخنی از حضرت صادق (ع) آورده است که در آن، تجلی امر حاکمیت مهدی (ع) در آخر زمان مشروط به امور چندگانه روانی و رفتاری دین‌باوران شده است:

1. مأیوس شدن پس از امیدواری؛
2. تمیز یافتن اهل خیر از اهل شر؛
3. دستیابی به خلوص و یکتایی در انگیزه‌ها؛
4. آشکار شدن شقاوت‌ها و سعادت‌ها در افراد.

«یا منصور إن هذا الأمر لا یأتیکم إلا بعد إیاس، [و لا] و الله حتی تمیزوا، و لا و الله حتی تمحصوا، و لا و الله حتی یشقی من یشقی و یسعد من یسعد»؛ فرمود: ای منصور، همانا این امر (یعنی قیام قائم) نمی‌آید شما را مگر بعد از مأیوس [شدن‌]. و نه به خدا قسم تا تمیز داده شوید، و نه به خدا قسم تا خالص شوید، و نه به خدا قسم تا شقی شود هرکس شقی می‌شود و سعید شود هرکس سعید می‌شود.

بدین‌گونه باید گفت که تکلیف در دوران غیبت، دشواری‌های بسیاری به لحاظ شناخت حقیقت و بهره‌گیری از آن در کردارهای فردی‌ و جمعی به همراه دارد. بسا کسان که به ورطه یأس و گریز از رحمت حق خواهند افتاد و از مدار ولایت معصوم به دور خواهند بود. اساسا شوربختی‌ها و نیک‌بختی‌های افراد و امت‌ها در این روزگار نمودهای نظرگیر و تکان‌دهنده‌ای دارد. چنان‌که امام راحل در تفسیر حدیث جعفری به دست داده است، سعید یا شقی شدن هرکس پس از آگاهی او از حقایق و حجج الهی است. بنابراین باب اراده و اختیار و طلب توفیق به روی همه گشوده است تا با عمل به تکلیف رستگار شوند.

در این امتحان و اختبار نیز حجت خدا بر خلق تمام شود و هلاکت و شقاوت و سعادت و حیات هرکسی از روی حجت و بینه واقع گردد و راه اعتراض باقی نماند. هرکس تحصیل سعادت و حیات جاویدان نماید، به هدایت و توفیق حق است؛ زیرا که تمام اسباب تحصیل را مرحمت فرموده. و هرکس تحصیل شقاوت نماید و رو به هلاکت رود و تبعیت نفس و شیطان کند، با فراهم بودن جمیع طرق هدایت و اسباب کسب سعادت، خود به اختیار خود به هلاکت و شقاوت فرو رفته و حجت بالغه حق بر او تمام است.‌ ﴿لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ﴾. از آنچه گذشت، برمی‌آید که راه تکلیف، به خصوص در آخر الزمان بس ناهموار است، چرا که انسان دیندار، از درون و برون در معرض هجوم عوامل زیانکاری است و هر زمان، امکان لغزش و خطا و شرمساری در آزمون الهی وجود دارد. با این همه صراط توفیق گشوده است و به تعبیری، حق خریدار می‌طلبد و کالای رضوان الهی در بازار دنیا و عمل بسیار است. بنابراین نمی‌توان سعادت و شقاوت مردمان در آخر زمان را امر جبری تلقی کرد و نقش معرفت و اراده را نادیده گرفت.

دو نکته- که از معارف گران سنگ خاندان پیامبر سرچشمه گرفته است- شفاف‌کننده عرصه تکلیف و آزمون در روزگار غیبت حضرت مهدی (ع) است. از آن‌جا که حضرت امام دو حدیث را در این زمینه، در بحث امتحان و ابتلای مردم نقل کرده است، تأملی در آن سودمند خواهد بود.

• شاخص حاکمیت عدل‌گرا- که در حکومت دینی پیامبر اسلام]] و علی بن ابی طالب (ع) متجلی گشت- عبارت است از زیرورو شدن کسان و موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی. «ألا و إن بلیتکم قد عادت کهیئتها یوم بعث الله نبیکم (ص) و الذی بعثه بالحق لتبلبلن بلبلة و لتغربلن غربلة و لتساطن سوط القدر حتی یعود أسفلکم أعلاکم و أعلاکم أسفلکم»؛ بدانید- که روزگار- دگرباره شما را در بوته آزمایش ریخت، مانند روزی که خدا پیامبر شما را برانگیخت. سوگند به خدایی که او را به راستی مبعوث فرمود، به هم خواهید درآمیخت و چون دانه که در غربال ریزند، یا دیگ‌افزار که در دیگ ریزند، روی هم خواهید ریخت، تا آن‌که در زیر است زبر شود، و آن‌که بر زبر است به زیر در شود.

نباید در این حقیقت تردید روا داشت که حاکمیت مهدی موعود -که تعجیل در فرارسیدن آن را هرپگاه و شام از خداوند می‌طلبیم- حاکمیتی علوی و نبوی است نه حاکمیتی ابو سفیانی. چنین روزگاری، بی‌گمان انتظار و تکلیفی متناسب با خود را می‌طلبد. آیا می‌توان در عصر غیبت، بی‌دغدغه زیست و تکلیف‌های به آزمون الهی پیچیده را آسان گرفت؟ همخوانی عصرهای غیبت و ظهور حضرت، اقتضا می‌کند که تکالیف سخت و سنگینی بر دوش منتظران از هر دسته و صنف بار شود؛ تکالیفی که هرکدام انسان را در بوته آزمایش می‌افکند و خیر یا شر بودن او را رقم می‌زند. از همین رو حضرت صادق (ع) ظهور قائم آل محمد و حکومت دینی آن حضرت را در گرو صف‌بندی و تمایز مردمان روزگار می‌شمارد. در بستر چنین تکلیف‌هایی می‌توان پله‌های اخلاص را بالا رفت و یا سقوط در ورطه‌های شرک و ریا داشت. بنابراین کوته‌نگری و ظاهراندیشی است که واقعیت غیبت را جدا از واقعیت حکومت عدل‌گرا و ستم‌ستیز مهدی بدانیم. همراهان پولاددل آن حضرت را باید سرآمدان آزمون‌های الهی در روزگار غیبت به شمار آورد که تکلیف‌های شیعی- قرآنی یک منتظر را به درستی دریافته و به راستی بدان گراییده‌اند. از دیگر سو، تکفیرکنندگان امام مهدی در دولت کریمه جهانی‌اش را باید همان اشقیا و روسیاهان در عرصه تکلیف و آزمایش الهی دوران غیبت شمرد. و ما باید خودمان را مهیا کنیم از برای این‌که اگر چنانچه موفق شدیم ان شاء الله به زیارت ایشان، طوری باشد که روسفید باشیم پیش ایشان.

این‌که امام راحل از مهیا شدن برای ملاقات و زیارت احتمالی قائم آل محمد (ص) سخن می‌راند، به روشنی نمودار تناسب میان دو روزگار غیبت و ظهور است. مراد ایشان از این نوع آمادگی، آمادگی باطنی و معنوی و اجتماعی برای دیدار با ولی خداوند است که بر اثر غفلت از مقام ولایت الهی معصوم، بسا کسانی خویشتن را به رعایت رضایت آن حضرت ملتزم نمی‌شمارند. آیا کاربرد تعابیری همچون نظر، تأیید و حمایت، عنایت و عنایات خاصه، امدادهای غیبی و استمداد از وجود مبارک بقیة الله، شادمانی، دل‌خوشی و رضایت آن حضرت در کلام رهبر کبیر انقلاب اسلامی بر تکلیف و سربلندی در آزمون الهی ولایت، دلالت ندارد؟

• در هر قبض و بسط مادی، تکلیف و آزمایش برای انسان‌ها نهفته است. امام خمینی از حضرت صادق (ع) حدیث زیر را در این باره نقل می‌کند: «ما من قبض و لا بسط إلا و لله فیه مشیة و قضاء و ابتلاء»؛ قبض و بسطی وجود ندارد، مگر این‌که در آن مشیت و قضا و ابتلای الهی است.

ایشان در شرح این حدیث شریف چنین می‌گوید: پس، هر عطا و توسعه و منعی و هر امر و نهی و تکلیفی برای امتحان است. حضرت امام، در مقام بیان راز عنایات ازلی خداوند به پیامبران و امامان معصوم (ع)، علم ازلی او به طاعت آنان در ایام تکلیف را خاطرنشان می‌سازد. این سخن درعین‌حال که فلسفه الطاف خاص پروردگار به انسان‌های کامل را به دست می‌دهد و نیز منزلت والای مقربان حق تعالی را می‌نمایاند، یادآور جایگاه بلند تکلیف و انجام مطلوب آن است. به عبارت دیگر، نشان می‌دهد که انبیا و اولیا به دلیل سرافرازی در امتحان و ابتلای الهی مشمول لطف خاص حضرت حق هستند.

مثل مراتب ایمان و تهیه اسباب توفیق، مثل انسانی است که با چراغی در راه تاریک حرکت کند: هر قدمی که بردارد، جلو او روشن گردد و راهنمایی برای قدم دیگر نماید. هر قدمی که انسان به سوی آخرت بردارد، راه روشن‌تر شود و عنایات حق به او بیشتر گردد و اسباب توجه به عالم قرب و تنفر از عالم بعد را فراهم فرماید. و عنایات ازلیه حق تعالی به انبیا و اولیا به واسطه علم ازلی اوست به اطاعت آن‌ها در زمان تکلیف. قبض و بسطهای مادی و مالی و اجتماعی انسان‌ها، در ارتباط با موقعیت آنان، شکل‌های متفاوتی خواهد داشت. ازاین‌رو باید امتحان و ابتلای هرکسی را در پیوند با داشتن و نداشتن او به حساب آورد.

تردیدی نیست که بالا رفتن توانمندی‌های انسان، تکلیف را سنگین‌تر و آزمون را دشوارتر می‌سازد. بنابراین بسط و توسعه اجتماعی و سیاسی برخی کسان در دوران غیبت، تکلیف‌ها و آزمایش‌هایی را برای آنان پیش می‌آورد که در صورت خطا و نافرمانی، سزاوار ملاقات حق و اولیا و انبیا نخواهند بود. در گفتارهای حضرت امام، مواردی به چشم می‌خورد که از تسلیم و تحویل انقلاب، نظام جمهوری اسلامی و ملت ایران به حضرت ولی عصر (ع) یاد شده است. پیش از نقل قول، گفتنی است که دست‌اندرکاران و کارگزاران نظام مقدس جمهوری اسلامی، به لحاظ این که بسط در نعمت و توسعه در قدرت سیاسی دارند و نیز خود را به تعبیر امام خمینی، امانتدار امام زمان در قلمرو سیاست و حاکمیت می‌شمارند، آزمون و تکلیف تعیین‌کننده‌ای دارند؛ زیرا باید کشور و سرنوشت و ایمان مردم را در جهت آرمان‌های ظهور جهانی مهدی، رهبری کنند.

امیدوارم که اسم شما در دفتر امام زمان (ع) ثبت بشود و... ان شاء الله بشود که یک دولت اسلامی به تمام معنا و یک مملکت اسلامی به تمام معنا تحقق پیدا کند. آنچه که در این جزوه است "قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران" است... امید است ان شاء الله تعالی با عمل به آن، آرمان‌های‌ اسلامی برآورده شود؛ و تا ظهور حضرت بقیة الله -ارواحنا له الفداء- باقی و مورد عمل باشد.

و این کشوری که کشور ائمه هدی و کشور صاحب الزمان (ع) است کشوری باشد که تا ظهور موعود ایشان به استقلال خودش ادامه بدهد؛ قدرت خودش را در خدمت آن بزرگوار قرار بدهد.

امیدوارم که ان شاء الله... این روحیه اسلامی و توحیدی... باقی باشد. این کشور را ما به صاحب اصلی او، امام زمان,, (ع) تحویل بدهیم... و ملت را تسلیم ایشان بکنیم.

امیداورم که... این جمهوری اسلامی باقی باشد با اسلامیت خود تا وقتی که، زمانی که به حضور بقیة الله این جمهوری مشرف شود.

مسئولیت‌هایی که در موضع امانتداری روحانیت و نیابت ولی عصر (ع) یادآوری شده است، در حقیقت مرتبط با قبض و بسطهای حکومتی و آزمون و تکلیف‌های الهی دوران غیبت است. حضرت امام، ملت و روحانیت و مدیریت نظام را از چند مسأله حیاتی آگاه می‌کند.

نخست حفظ آرمان‌ها و آرمان‌گرایی اسلامی در سیاست‌گذاری‌ها و کارکردها است. ایشان نه فقط به دنبال حکومت آرمانی اسلام و قرآن است، بلکه جامعه دینی مطلوب را نیز خواهان است.

مسأله دیگر در حوزه عمل طرح می‌شود. از دیدگاه امام خمینی، عمل کامل به اصول قانون اساسی، نمودار مواضع آرمان‌گرایانه اسلامی در عصر نیابت است و استمرار اقدام‌های آرمانی- قانونی تا ظهور معصوم (ع)، مشروعیت و سلامت نظام و نهضت اسلامی ملت را به دست می‌دهد. بدین‌سان هرنوع بسط حکومت در روزگار غیبت را باید فرصتی برای احیای اسلام و مهدویت و خدمت در طریق معنویت و عدالت اجتماعی شناخت، نه یک طعمه! زیرا اساسا حکومت در منظر انبیا و اولیا، امانتی بزرگ تلقی می‌شود که به مردم تعلق دارد و باید آن را در خدمت صاحبان اصلی امانت حاکمیت یعنی معصومان (ع) قرار داد.

حضرت امام به لحاظ فقهی- معرفتی، روحانیان را امانت‌داران مهدی موعود می‌دانست که باید در طریق رعایت امانت، شایستگی فزاینده‌ای کسب کنند. البته ایشان امانتداری روحانیت را مشروط به زهد و تقوا و وسوسه‌ستیزی می‌شمرد و پیوسته مراقبت و نظارت خداوند و فرشتگان رقیب و امام عصر (ع) را یادآور می‌گشت. این همه بدین مقصود بود که کسی قبض و بسطهای الهی در تنگنا و فراخنای ثروت و قدرت را دور از عرصه تکلیف و امتحان و ابتلا و مشیت کردگار نپندارد و خویشتن را در عصر غیبت، در شمار اشقیا درنیاورد.

شما می‌دانید که این پیروزی به دست آمده است لکن این من نبودم که به واسطه من پیروزی را به دست آوردید؛ خدای تبارک و تعالی‌ در سایه امام زمان (ع) ما را پیروز کرد.

امام خمینی هرچند که به عنوان نایب عام حضرت بقیة الله (ع) شناخته شده و خود از چنین نیابتی آشکارا سخن به میان آورده بود، با این همه پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ را محصول عنایت مهدی موعود به شمار می‌آورد، نه رهبری خویش. با توجه به تکرار مضمون "این من نبودم که به واسطه من پیروزی را به دست آوردید" در مجموعه کلام امام و همچنین نظر به شناختی که از شخصیت ایشان در دست است، نمی‌توان این عبارت را یک تعارف شمرد».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله خامنه‌ای؛

سید علی حسینی خامنه‌ای آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، در کتاب «ما منتظریم» در این‌باره گفته است: «قبل از دوران مهدی موعود (ع) آسایش و راحت‌طلبی و عافیت نیست. در روایات، "وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ" و "وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ" است؛ بشدت امتحان می‌شوید؛ فشار داده می‌شوید. امتحان در کجا و چه زمانی است؟ آن وقتی که میدان مجاهدتی هست. قبل از ظهور مهدی موعود (ع) در میدان‌های مجاهدت، انسان‌های پاک امتحان می‌شوند؛ در کوره‌های آزمایش وارد می‌شوند و سربلند بیرون می‌آیند و جهان به دوران آرمانی و هدفی مهدی موعود (ع) روزبه‌روز نزدیک‌تر می‌شود. خیلی از بزرگان ما در همین دوران غیبت، آن عزیز و محبوب دل‌های عاشقان و مشتاقان را از نزدیک، زیارت کرده‌اند. بسیاری از نزدیک با او بیعت کرده‌اند. بسیاری از او سخن دلگرم‌کننده شنیده‌اند. بسیاری از او نوازش دیده‌اند و بسیار دیگری بدون این که او را بشناسند، از او لطف و نوازش و محبت دیده و او را نشناخته‌اند. در روایت دارد که مردم او را می‌بینند، همچنانی که او مردم را می‌بیند، منتها نمی‌شناسند. در بعضی از روایات تشبیه شده است به حضرت یوسف که برادران او را می‌دیدند، بین آنها بود، در کنار آنها بود، روی فرش آنها راه می‌رفت، ولی نمی‌شناختند».

۲. حجت الاسلام و المسلمین حسنی؛

سید نذیر حسنی حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید نذیر حسنی، در کتاب «مصلح کل» در این‌باره گفته است: «امتحان یکی از سنت‌های الهی است که نظام خلقت بر آن استوار است. خداوند در این مورد می‌فرماید: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ﴾‌؛ و نیز می‌فرماید: ‌﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا﴾‌. بنابراین، آزمایش همان چیزی است که بد را از خوب جدا ساخته و طلا را از بقیه فلزات متمایز می‌سازد و شاید هم- خدا عالم‌تر است- یکی از دلایل غیبت آزمایش مردم باشد. البته در احادیث اهل بیت (ع) هم به آن اشاره شده است؛ از جمله روایتی از امام صادق (ع) که می‌فرماید: صاحب این امر، ناگزیر غیبتی خواهد داشت که هر ناحقی در آن شک می‌کند. این غیبت است که حق را از باطل جدا می‌کند. امام ابو الحسن علی بن موسی الرضا (ع) می‌فرماید: به هنگام غیبت سومین فرزند من، گویی شیعیانم در جست‌وجوی پناهگاه هستند، اما پناهگاهی نمی‌یابند. به حضرت گفته شد: چرا ای فرزند رسول خدا؟ فرمود: زیرا امامشان غایب است. پناهگاه خواستن و به دنبال پناهگاه گشتن و امان خواستن به‌معنای حقیقت‌جویی و دوری از خیال پردازی و توهم است و این یک امتحان الهی است و به همین دلیل امام جعفر صادق (ع) می‌فرماید: ای شیعیان اهل بیت (ع) بدانید که امورتان مانند سرمه در چشم است که شخص می‌داند چه موقع سرمه در چشم می‌رود و نمی‌داند چه موقع سرمه از چشم می‌رود. زمانی است که افراد صبح‌هنگام در دین هستند و شب هنگام از دین خارج می‌شوند و کسی هم شب در دین ما هست و صبح، از دین خارج می‌شود. نیز امام صادق (ع) می‌فرماید: به خدا قسم که مثل شیشه نمی‌شکنید، زیرا شیشه برگردانده‌شده و به حالت قبل درمی‌آید، به خدا که مانند کوزه می‌شکنید کوزه مثل قبلش نمی‌شود، به خدا که دگرگون می‌شوید و مثل غربال شدن کاه از گندم، الک می‌شوید. این احادیث و احادیث دیگر حقیقت دانستن امتحان و آزمایش در دوران غیبت امام دوازدهم (ع) را بیان می‌کند».

۳. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «در نشانه‌های آخرالزمان آمده است: آزمون غیبتی در خاور زمین برمی‌خیزد که تا چهل شب مشتعل می‌شود. آزمایش‌های دینی برای ایمان‌آورندگان در همه زمان‌ها، قانون الهی است: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ﴾ اما این قانون، در روزگار غیبت به دو جهت مورد تأکید است: آن‌که امام از نظرها پنهان است و منتظران، منتظر ظهور اویند و چون این امر به درازا می‌کشد، افکار و دعوت‌های باطل، در میان مسلمانان پدید می‌آید و گروهی گمراه می‌شوند. در این دوران، شرایطی به وجود می‌آید و اوضاعی بر جوامع حاکم می‌شود که نگاه‌داشتن دین، بسیار دشوار می‌شود. بیشتر مردمان، به انگیزه‌های گوناگون، ایمان دینی خویش را در زندگی از دست می‌دهند و دینداری را کنار می‌نهند. امام رضا (ع) درباره آزمایش در دوران غیبت می‌فرماید: "آن‌چه گردن‌های خود را به جانبش دراز کرده‌اید [[[تشکیل حکومت]] آل محمّد (ع)] اتفاق نمی‌افتد، تا این‌که مشخص شوید و امتحان گردید و باقی نمی‌ماند از شما مگر اندکی". نعمانی، باب دوازدهم از کتاب الغیبة خویش را به امتحان شیعیان در عصر غیبت اختصاص داده و احادیث گوناگونی در این زمینه آورده است. اما مهم‌ترین انگیزه‌ای که سبب می‌گردد در دوران غیبت، دینداران با آزمایش‌های اعتقادی و عملی بسیار روبه‌رو گردند، عبارتند از: گسترش زمینه‌های ناباوری، افزایش انگیزه‌های انحراف و گریز از دین، ستیزه‌جویی‌ها با دینداری. پس قانون آزمایش و غربال شدن مؤمنان، در ظرف زمانی غیبت که گمراهی‌ها و ستم‌ها هجوم می‌آورند، در شکوفا شدن حق‌جویی و خلاصی دینی دینداران و شایستگی برای حضور در جهادی فراگیر و سخت در رکاب حضرت مهدی (ع) نقشی اساسی و زیربنایی دارد. به فرموده پیامبر (ص)، چشم‌به‌راه فرج داشتن، همراه با صبر و استقامت، عبادت است».

پرسش‌های وابسته

1. چرا غیبت کبری با اهمیت‌تر از غیبت صغری است؟ (پرسش)
2. عصر غیبت کبری چه خصوصیات ویژه‏‌ای دارد؟ (پرسش)
3. آیا دلیل نقلی برای اثبات غیبت امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش)
4. غیبت امام مهدی‏ به چه کیفیتی است؟ (پرسش)
5. علت و هدف اصلی از غیبت کبری امام مهدی چیست؟ (پرسش)
6. آیا در عصر غیبت کبری نیز نام‌ه‏ای از ناحیه مقدسه صادر شده است؟ (پرسش)
7. آیا این گونه غیبت در بین انبیا هم سابقه داشته است؟ (پرسش)
8. اعمال شب میلاد امام مهدی چیست؟ (پرسش)
9. آیا ممکن است امام مهدی در عصر غیبت دیده شود؟ (پرسش)
10. با توجه به این‌که بخشی از شرایط ظهور در حال حاضر محقق نشده است چگونه می‌توان همچنان منتظر بود؟ (پرسش)
11. چه محذوری داشت اگر امام مهدی در بین مردم ظاهر می‏‌بود؟ (پرسش)
12. رهبری امام مهدی در دوران غیبت کبرا به چه شکلی است؟ (پرسش)
13. آیا صدقه دادن برای امام مهدی صحیح است؟ (پرسش)
14. نماز هدیه به امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
15. چه کسانی اقامه نماز جمعه را در زمان غیبت امام مهدی حرام دانسته‌اند؟ (پرسش)
16. گونه‌های صبر در عصر غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
17. آثار صدقه دادن برای سلامتی امام مهدی چیست؟ (پرسش)
18. آیا غیبت امام مهدی با اعتقاد شیعه که وجود امام را برای بیان احکام دین و راهنمایی مردم لازم می‌دانند تناقض ندارد؟ (پرسش)
19. با وجود فقها و محدثین برای بیان مسائل چه نیازی به امام غایب است؟ (پرسش)
20. آیا خداوند نمی‌‏توانست امام مهدی‏ را بدون غیبت حفظ نماید؟ (پرسش)
21. چرا در کتب روایی شیعی کمتر از امام مهدی روایت شده درحالی‌‏که امام مهدی عمر طولانی‌‏تری از دیگر امامان دارد؟ (پرسش)
22. برخی روایات روز ظهور را ماه رمضان و برخی روز جمعه معرفی کرده‌اند؛ این تعیین وقت نیست؟ براین اساس معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
23. آیا غیبت کبری حدی دارد؟ (پرسش)
24. حقوق امام مهدی بر شیعیان چیست؟ (پرسش)
25. آیا درباره غیبت امام مهدی پیشگویی شده است؟ (پرسش)
26. آیا امام مهدی از تابوت سکینه استفاده می‌کند؟ (پرسش)
27. امام مهدی از تخت حضرت سلیمان چه استفاده‌ای می‌کند؟ (پرسش)
28. آیا با حضور امام مهدی در بین مردم ممکن نبود که ستمگران تسلیم او گردند؟ (پرسش)
29. اگر امام ظاهر بود و با ظالمان زمان خود مصالحه کرده و پیمان عدم تعرض می‏بست چه می‌‏شد؟ (پرسش)
30. این روایت را که امام مهدی در بین ماست و روزی ظهور می‌‏کند و وجود مبارک آن عزیز را همه می‌‏شناسند توضیح دهید و سندش چیست؟
31. با توجه به این که دعای معصومین مستجاب است و آن‌ها برای امام مهدی دعا کرده‌اند چرا ظهور تاکنون اتفاق نیافته است؟ (پرسش)
32. بسیاری از مردم در حالت انتظار امام مهدی از دنیا رفتند و انتظارشان به ثمر نرسید؟ چه تضمینی هست که به ظهور امام برسیم؟ (پرسش)
33. آیا ممکن است حضرت مهدی هیچ‌گاه ظهور نکند و برای همیشه در پشت پرده غیبت بماند؟ (پرسش)
34. درباره علت غیبت امام مهدی مسئله حفظ جان ایشان مطرح است چرا امامان گذشته برای حفظ جان خود غایب نشدند؟ (پرسش)
35. چه کنیم تا فرزندانمان یاوران امام مهدی باشند؟ (پرسش)
36. علل انحراف در جامعه پیش از ظهور چیست؟ (پرسش)
37. مؤمنان نسبت به امام مهدی چه وظایفی دارند؟ (پرسش)
38. آیا این روایت از امام مهدی است هرکه در جمعی از مردم نام مرا ببرد لعنت خدا بر او باد؟ (پرسش)
39. چرا در روایات امام غایب به خورشید پنهان در پس ابر تشبیه است؟ (پرسش)
40. دشمنان اسلام برای مخدوش کردن شخصیت امام مهدی و باورناپذیر نمودن وجود آن حضرت در نزد مردم جهان چه کارهایی انجام داده‏‌اند؟ (پرسش)
41. وظیفه ما در برابر پیشرفت حرکت صهیونیست‌ها جهت بدبین کردن قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
42. چگونه می‌‏توانیم جلو اغتشاش فکری و شایعات نادرست در مورد امام مهدی را بگیریم؟ (پرسش)
43. آیا وجود دستخط امام مهدی صحت دارد؟ (پرسش)
44. جابلقا و جابرسا چه شهرهایی است؟ (پرسش)
45. مقصود از بدن هور قلیائی چیست؟ (پرسش)
46. اینکه حضرت زهرا الگوی امام مهدی است یعنی چه؟ (پرسش)
47. آیا درست است که اعمال بندگان هفته‌ای یک یا دو بار بر آن حضرت عرضه می‌شود؟ (پرسش)
48. چرا ما نمی‌توانیم سرورمان امام مهدی را ببینیم؟ (پرسش)
49. اگر خوابی درباره امام مهدی دیده باشیم تعریف کردنش برای دیگران اشکالی دارد؟ (پرسش)
50. بیان خواب‌هایی که درباره امام مهدی است برای آگاهی مردم مناسب است؟ (پرسش)
51. آیا خود امام مهدی مایل و منتظر ظهور است؟ (پرسش)
52. چه بیمارهایی پیش از ظهور امام مهدی رواج می‌یابد؟ (پرسش)
53. توجه و عنایت حضرت به مردم و شیعیان در دوران غیبت چگونه است؟ (پرسش)
54. آیا امام مهدی منتظر است و مانند منتظران برای ظهورش تلاش می‌کند؟ (پرسش)
55. معنای حدیث اگر حجت خدا نباشد هر آینه زمین اهلش را فرو می‌برد چیست؟ (پرسش)
56. چه تناسبی بین خورشید پشت ابر و غیبت امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش)
57. آیا ما در عصر فترت قرار داریم؟ (پرسش)
58. محل خلوت کردن امام مهدی کجاست؟ (پرسش)
59. چرا از امام مهدی به‌عنوان چراغ مخفی تعبیر شده است؟ (پرسش)
60. چه کسانی پیش از امام مهدی قیام می‌کنند؟ (پرسش)
61. چگونه می‌توان برای انقلاب امام مهدی زمینه‌سازی کرد؟ (پرسش)
62. در چه روزی اعمال مردم به پیشگاه امام مهدی عرضه می‌شود؟ (پرسش)
63. امام مهدی‏ در عصر غیبت چه کارهایی را انجام می‏‌دهند؟ (پرسش)
64. با غیبت امام مهدی چگونه می‌توان امام مهدی خود را شناخت؟ (پرسش)
65. چگونه ممکن است که امام در میان ما باشد ولی او را نشناسیم؟ (پرسش)
66. اگر امام ظاهر بود و با ظالمان زمان خود مصالحه کرده و پیمان عدم تعرض می‏‌بست چه می‌‏شد؟ (پرسش)
67. چه کنیم که ایمانمان به وجود امام مهدی‏ بیشتر شود؟ (پرسش)
68. آیا می‌توان به همه کتاب‌های علائم الظهور و ملاحم استناد کرد؟ (پرسش)
69. چگونه می‏‌توان عشق به امام مهدی را در دل مردم زنده کرد؟ (پرسش)
70. معنای ترسیدن امام مهدی پیش از قیام چیست؟ (پرسش)
71. منظور از حرکت حرب و قیس پیش از قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
72. چه کسانی پیش از قیام امام مهدی خروج می‌کنند؟ (پرسش)
73. کتاب محیی الدین عربی در مورد امام مهدی چقدر قابل استناد است؟ (پرسش)
74. آیا در روایات آمده که موقع سلام به امام مهدی سر را تا اندازه رکوع یا کم‌تر خم کنند؟ (پرسش)
75. آیا امام مهدی‏ به تمام نقاط جهان سر می‏‌زنند؟ (پرسش)
76. چرا وقتی عده‌‏ای امام مهدی را می‌‏بینند از ابتدا او را نمی‌‏شناسند؟ (پرسش)
77. چرا برای امامان دیگر غیبت مقرر نگردیده است؟ (پرسش)
78. آیا حدیث لو أدرکته لخدمته أیام حیاتی دلیل برتری امام مهدی‏ بر سایر ائمه است؟ (پرسش)
79. چرا اگر امام مهدی خود را نشناسیم به مرگ جاهلی از دنیا رفته‏‌ایم؟ (پرسش)
80. آیا قیام قبل از ظهور حجت صحیح است؟ (پرسش)
81. شیوه زندگانی امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
82. چگونه می‌توان به امام مهدی سلام داد؟ (پرسش)
83. شاخص‌های دینداری در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
84. ظهور صغرا و ظهور کبرای امام مهدی چگونه است و چه چیزی پیش‏ درآمد ظهور کبرا شمرده می‏شود؟ (پرسش)
85. از کجا معلوم می‏شود که مهدی در عصر غیبت کبری واقعا وجود خارجی دارد و صرفا یک فرضیه نیست؟ (پرسش)
86. چرا امتحان به غیبت امام مهدی از شدیدترین امتحانات است؟ (پرسش)
87. منظور از تمحیص که در روایات آمده است چیست؟ (پرسش)
88. با توجه به احتمال خطای مراجع تقلید و مجتهدان چرا ما از داشتن امام در زمان غیبت محروم هستیم؟ (پرسش)
89. چرا خداوند فقط دوازده امام انتخاب کرد تا مجبور شود یکی از آنها را غایب کند و ما بدون سرپرست و بلا تکلیف باشیم؟ (پرسش)
90. امام مهدی در زمان غیبت کبری در کجا اقامت دارد؟ ضروریات زندگی خویش را چگونه تهیه می‌‏نماید؟ (پرسش)
91. آیا برای غیبت کبری حدی تعیین شده است؟ (پرسش)
92. مراد از «ناحیه» چیست؟ (پرسش)
93. پیش از ظهور چه حوادثی در جهان اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
94. حضرت خضر کیست و در دوران غیبت حضرت مهدی چه نقشی دارد؟ (پرسش)
95. مقصود از زمینه‌سازان خاص چیست؟ (پرسش)
96. ویژگی‌های اعتقادی زمینه‌سازان ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
97. ویژگی‌های رفتاری زمینه‌سازان ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
98. امنیت جهانی در دوران پیش از ظهور چگونه است؟ (پرسش)
99. در روایات چشم‌انداز حکومت‌های پیش از قیام امام مهدی چگونه ترسیم شده است؟ (پرسش)
100. چه روزنه‌های برای امیدواری شیعیان و مؤمنین برای آینده جهان وجود دارد؟ (پرسش)
101. برای غیبت کبری حدی تعیین شده است؟ (پرسش)
102. آگاهی دادن امامان به مردم درباره غایب شدن امام مهدی چگونه بوده است؟ (پرسش)
103. چگونه امام مهدی در دوره غیبت از چشم مردم پنهان مانده است؟ (پرسش)
104. چرا پیامبران و بقیه امامان مانند امام مهدی غیبت نکردند تا به شهادت نرسند؟ (پرسش)
105. گونه‌های مختلف محبت امام مهدی به مردم در چه چیزهای تجلی می‌کند؟ (پرسش)
106. امام مهدی درباره جلوه‌های مهربانی خود چه فرموده‌اند؟ (پرسش)
107. چه کسانی در زمان غیبت امام مهدی نجات می‌یابند؟ (پرسش)
108. دینداری در روزگار غیبت امام مهدی چه فضیلت‌هایی دارد؟ (پرسش)
109. مسئولیت امام مهدی در غیبت کبرا چیست؟ (پرسش)
110. آیا ظهور امام مهدی ناگهانی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
111. آیا فقط خداوند از زمان ظهور آگاه است؟ (پرسش)
112. روایاتی که قیام در عصر غیبت را ممنوع کرده به چند دسته تقسیم می‌شوند؟ (پرسش)
113. اینکه گفته می‌شود امام مهدی برای انتقام خون امام حسین ظهور می‌کند به چه معناست؟ (پرسش)
114. منظور از آزمایش مردم در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
115. آس به چه معناست و چه ارتباطی به ظهور امام مهدی دارد؟ (پرسش)
116. چه عواملی سبب شده راه ضرر رسیدن به امام مهدی مسدود باشد؟ (پرسش)
117. پیش از ظهور چه حوادثی در ماه شوال اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
118. چه حوادثی پیش از ظهور اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
119. آیا خدا قدرت حفظ امام مهدی را ندارد و نمی‌تواند او را از شر دشمنان حفظ کند؟ (پرسش)
120. اگر امام مهدی ظاهر بود آیا ممکن نبود که ستمگران تسلیم او شده و با او بعیت کنند؟ (پرسش)
121. اگر امام مهدی ظاهر بود و با ستمگران پیمان عدم تعرض می‌بست چه می‌شد؟ (پرسش)
122. اگر امام مهدی خود را به علماء و مؤمنان مورد وثوق ظاهر می‌ساخت چه مشکلی پیش می‌آمد؟ (پرسش)
123. آیا امام مهدی در مناسک حج شرکت می‌کنند؟ (پرسش)
124. چه گرفتاری‌هایی در زمان غیبت دامن‌گیر شیعیان شده است؟ (پرسش)
125. شکایت از غیبت امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
126. چه شرایطی سبب تحیر امام مهدی شده است؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.