بحث:نصب الهی امام

معناشناسی

این تعبیر، از نظر لغت، کاربرد آن در قرآن کریم و اصطلاح متکلمان قابل بررسی است.

نصب در لغت

معناهایی که در منابع لغوی برای این واژه ذکر شده است، عبارت‌اند از:

1. قرار دادن؛
2. بدی و گرفتاری؛
3. بت؛
4. دشمنی کردن؛
5. نوعی از غنا و یکی از نشانه‌های اعراب.

برخی محققان با نگاهی کلان به موارد ذکر شده، در تعریف کلمه “نصب”، معنای “ثابت کردن شیء در محلی با برپا کردن و بالا بردن آن به نحو روشن و آشکار” را برای آن در نظر گرفته‌اند و تمام موارد فوق را به آن برگردانده‌اند. به عبارت دیگر، از نگاه ایشان، معانی دیگری که برای این کلمه ذکر شده‌اند به خاطر این است که در همه آنها به نحوی “استقرار و به پا کردن” وجود دارد و هریک از آن معانی، مصداقی از معنای اصلی هستند. بنابراین می‌توان گفت معنای حقیقی “نصب”، همان معنای اول (قرار دادن) است و عرب در استعمال این واژه در معانی دیگر، آن معنا را در تقدیر دارد.

نصب در اصطلاح متکلمان

متکلمان برای نشان دادن عهده‌داری یک مقام (مانند نبوت یا امامت) برای یک فرد، واژه “نصب” را به کار می‌برند. با مرور منابع کلامی روشن می‌شود بعضی متکلمان شیعی، وقتی از “نصب امام” به طور مطلق سخن گفته‌اند مرادشان نصب الهی امام بوده است. در این تحقیق نیز منظور از “نصب امام” نصب الهی ایشان است، یعنی مراد از این سخن که “امام فردی منصوب است” این است که خداوند وی را به طور مستقیم برای مقام امامت برگزیده و منصوب کرده و از طریق پیامبر به مردم و خودِ امامان معرفی کرده است. انتخاب امام به این معنا، مستقیماً و بدون واسطه به دست خداست و مردم در آن نقش ندارند.

نصب در قرآن کریم

چنان‌که در بحث لغوی واژه “نصب” نیز اشاره شد، این مفهوم در قرآن کریم کاربرد چندانی ندارد و تنها مورد کاربرد آن هم مربوط به امور تکوینی است. البته این مطلب به معنای بیگانه بودن این مفهوم در کاربرد قرآنی نیست، بلکه در موارد متعددی از آیات قرآن، مشتقات واژه‌های “جعل، ایتاء، اصطفاء، بعثت و استخلاف”، در معنایی شبیه همان معنای مورد نظر از “نصب”، یعنی ثابت کردن پُست و مقام برای شخص و گماردن وی در آن مسئولیت به کار رفته است:

اول: منصب نبوت و رسالت

در این معنا، ریشه‌های “جعل، ایتاء، اصطفاء و بعثت” در آیات متعددی به کار رفته است.

دوم: منصب امامت

در اعطای مقام امامت، در چند آیه، از ریشه “جعل” استفاده شده است.

سوم: منصب خلافت

در این معنا، مشتقات “جعل و استخلاف” در برخی آیات استفاده شده است.

چهارم: منصب وزارت

در دو آیه که درباره مقام وزارت هارون می‌باشد، ریشۀ “جعل” به کار گرفته شده است.

پنجم: منصب نقابت

“نقیب” یعنی سالار و مهتر. نقیب قوم در حکم کفیل و ضامن آنهاست که یک بار ریشه “بعثت”.</ref> در این مقام به کار رفته است.

ششم: منصب ملوکیت و پادشاهی

مشتقات “ایتاء، اصطفاء و بعثت” در برخی آیات در انتصاب به این مقام مورد بهره واقع شده است. با توجه به مطالب ذکر شده می‌توان گفت گرچه واژه “نصب” در آیات شریفه کاربرد چندانی نداشته است، الفاظ مشابه آن در آیات متعددی به کار رفته که بیان‌گر الهی بودن مقام عده‌ای از انسان‌هاست. به عبارت دیگر، با بررسی قرائن موجود در قرآن کریم می‌توان گفت که خداوند متعال، برخی افراد را در منصب‌های “نبوت، وزارت، امامت، زمامداری، خلافت و نقابت” منصوب ساخته است. فراوانی آیات شریفه در این موضوع نشان می‌دهد این مطلب از ابتدا برای مسلمانان، امری روشن و پذیرفتنی بوده است که خداوند متعال، برخی انسان‌ها را برای ریاست و حاکمیت و یا برای پُست و مقامی نزدیک به آن منصوب می‌سازد.

رابطه خلافت الهی با نظریه نصب الهی امام

در تعداد زیادی از روایات، اهل بیت (ع)، خود یا دیگر امامان معصوم را خلیفه‌الله و جانشین خداوند خوانده‌اند که به نظر می‌رسد بتوان از کاربرد این مفهوم در کلام ایشان، اعتقاد آنها را نسبت به نصب الهی امامان معصوم دریافت.

مفهوم خلیفه، در لغت به معنای کسی است که به جای کسی و پس از کسی می‌آید تا قائم‌مقام او بوده در نتیجه، متصدی کارهای او شود.

البته لازم به ذکر است که امر خلافت و جانشینی در میان انسان‌ها همراه با تأخر زمانی است. خلیفه کسی است که پس از فردِ اول می‌آید و وظایف و اختیارات او را به عهده می‌گیرد؛ اما این تأخر که در معنای “خلیفه” نهفته است، درباره خلیفه‌الله به چه معنایی است؟ روشن است که تأخر زمانی، درباره جانشینی از خدا که ذاتی سرمدی است، معنا ندارد، بلکه در اینجا تأخر به لحاظ کیفی مورد نظر است که عالی‌ترین مقامات روحانی را در بر می‌گیرد.

توضیح مطلب این است که خلیفه و نائب باید از نظر اوصاف علمی و رفتاری همانند مستخلف‌عنه یا شبیه و متناسب با وی باشد تا بتواند وظایف او را انجام دهد. مثلاً خلیفه عالِم، باید عالِم، خلیفه فرمانده نظامی باید نظامی و آگاه به مسائل جنگ و خلیفه یک مدیر باید توانا در امر مدیریت باشد. هرچند درباره انسان‌ها و امور دنیوی ممکن است خلیفه، از جهت کیفی مثل و حتی برتر از فرد اول باشد؛ اما از آنجا که همانند یا برتر از خدا قابل تصور نیست، خلیفه‌الله کسی خواهد بود که بعد از الله، برترین است. این معنای تأخر در مفهوم “خلیفه‌الله” است. جانشین خدا کسی است که شبیه‌ترین انسان‌ها به باری‌تعالی باشد. او باید دست‌ِکم به همه نیازهای مردم، عالم و در انجام همه کارهای خیر عامل بوده، از همه زشتی‌ها دور باشد، و روشن است که تشخیص و انتخاب چنین فردی تنها به دست خداوند میسر است. کاربرد قرآنی این واژه هم نشان‌دهنده الهی بودن و عظمت جایگاه خلیفه‌اللهی است. در آیات قرآن، خلیفه خدا تنها درباره پیامبران الهی به کار رفته است: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً...﴾.

به استناد سخن برخی مفسران، در این آیه، منظور از خلیفه خدا نمی‌تواند نوع انسان‌ها باشد؛ بلکه آن کسی را که خدا (مطابق این آیه) خلیفه خود قرار داد، حضرت آدم (ع) بوده است. این سخن با آیه‌ای دیگر که باری‌تعالی حضرت داود (ع) را خلیفه خود خوانده است، تأیید می‌شود. ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ...﴾.

اگر منظور از خلیفه‌الله در آیه اول، نوع بشر باشد، اختصاصش به حضرت داود (ع) که یکی از مصادیق بشر است، بی‌معنا خواهد بود.

برخی روایات نیز به گونه‌ای سخن گفته‌اند که گویا مقام خلیفه‌اللهی با نصب و گزینش خداوند ملازمت داشته، کسی حق اعتراض به آن را ندارد. از امام صادق (ع) چنین نقل شده است که: “امامت، خلافت خداوند است و کسی حق ندارد بگوید چرا خداوند، آن را در نسل امام حسین (ع) نه امام حسن (ع) - قرار داد؛ زیرا خداوند در کارهای خود حکیم است”. در این روایت، امام صادق (ع) به مسئله نصب و جعل الهی در مورد منصب خلیفه‌اللهی تصریح کرده‌اند و با توجه به خلافتِ الهی بودن مقام امامت، لزوم تعیین الهی امام را امری روشن و غیر قابل تردید دانسته، سخن خود را به مرحله بعد از آن و دلیل امامت الهی نسل امام حسین (ع) معطوف کرده‌اند؛ یعنی لازمه خلافت الهی، نصب الهی است.

بنابراین با توجه به کاربرد قرآنی و روایی واژه “خلیفه خدا” می‌توان خلیفه خدا را فرد منصوب از سوی خدا دانست. به علاوه، از آنجا که خلیفه خدا در حقیقت، متصدی کارهای خداوند است، این خداوند است که جانشین خود را تعیین می‌کند و اساساً اینکه مردم بخواهند برای خداوند متعال جانشین و نماینده انتخاب کنند، امری بی‌معنا خواهد بود.

برای پاسخ به این سؤال که “خلیفه‌الله” در روایات، کدام شأن از شئون امامت را در بر می‌گیرد، در کلام خود ائمه پاسخ روشن و قابل استنادی یافت نشد. البته با توجه به کاربرد قرآنی “خلیفه” که به پیامبران اطلاق شده است، همچنین معنای لغوی “خلیفه‌الله” که متصدی کار خداست، شاید بتوان از این واژه، شأن مرجعیت دینی را دریافت.

می‌توان با مراجعه به منابع تاریخی، نکات مفیدی را در این موضوع دریافت. از بررسی منابع به دست می‌آید که بعد از رحلت رسول خدا (ص)، مردم، حاکمان و خلفای زمان خود را “خلیفه‌الله” می‌نامیدند. هر چند برخی خلفا این عنوان را برای خود نمی‌پسندیدند و خود را خلیفه رسول‌الله (ص) معرفی می‌کردند. به هر حال، مراد آنها از این عناوین، مرجعیت و امامت دینی آنها نبود، بلکه آنان از این عنوان، تنها جانشینی خلفا در حاکمیت و رهبری جامعه اسلامی را در نظر داشتند؛ چراکه افرادی مانند خلیفه دوم و سوم و حاکمان اموی و عباسی که از جهت علمی در مقابل اهل بیت (ع) و دیگر دانشمندان دینی ادعایی نداشتند نیز خلیفه خدا یا خلیفة رسول‌الله (ص) خوانده می‌شدند. بنابراین در اصطلاحِ مسلمانان، “خلیفه‌الله” عنوانی بود که آنان پس از رحلت نبی اکرم (ص) به حاکمان و رهبران سیاسی جامعه اسلامی می‌دادند.

در مجموع می‌توان گفت در کاربرد روایی، مصداق “خلیفه‌الله” و امامان منصوب از سوی خدا هستند و بر شأن حاکمیت و امامت سیاسی و همچنین مرجعیت دینی آنها دلالت دارد.

سیاست خارجی و داخلی اسلام، یا خطر مثلّث

سیاست خارجی و داخلی اسلام

از عوامل تعیین کننده و سرنوشت‌ساز، بررسی سیاست خارجی و داخلی اسلام در عصر رسالت است. آیا سیاست همه جانبه اسلام، ایجاب می‌نمود که امام از جانب خدا معرفی گردد؟ به طوری که اگر معرفی نمی‌شد، و دست مردم را در انتخاب آن باز می‌گذارد، لطمه شدید از خارج و داخل، متوجه حکومت جوان و جامعه نو بنیاد اسلام می‌گردید و یا اینکه سیاست مثبت وقت، خلاف آن را ایجاب می‌نمود؟ با در نظر گرفتن اینکه حکومت نوبنیاد جامعه اسلامی پیوسته از جانب دشمن‌های نیرومند خارجی و داخلی (روم، ایران، و منافقان) به جنگ و نبرد، و ایجاد اختلاف، تهدید می‌شد لازم بود که پیامبر گرامی در دوران حیات خود رهبر جامعه را پس از خویش معرفی کند و با تعیین رهبر سیاسی، همه امت را در برابر دشمن خارجی در صف واحدی قرار دهد، و زمینه نفوذ دشمن و تسلط او را که مولود اختلافات درونی است، از بین ببرد؛ زیرا اختلاف در مسأله حساسی به نام رهبری، مایه ضعف قوای داخلی و برتری دشمن و تسلط او بر داخل است و هیچ عاملی برای انحلال جامعه‌ای و یا تسلط دشمن خارجی بر آن، بدتر از اختلاف داخلی نیست و جامعه در صورت دو دستگی از درون می‌پوسد و فرو می‌ریزد.

در سال‌های آخر عمر پیامبر، دشمنان سه‌گانه از خارج و داخل، موجودیت حکومت جوان اسلام را تهدید می‌کردند، و بیم آن می‌رفت که دشمنان اسلام دست به دست هم بدهند، و قدرت‌های بزرگ و کوچک بسان اضلاع مختلف یک مثلث، روی هم بریزند و بر محیط اسلامی بتازند. در همین اوضاع، تعیین رهبر سیاسی، به وحدت کلمه کمک فراوانی می‌نماید، در صورتی که گزینش رهبر پس از درگذشت پیامبر(ص) به وسیله امتی که کانون اختلاف و احقاد دیرینه می‌باشد، مایه تشتت و تفرق و ایجاد ضعف و سستی در سنگر دفاعی و رهبری اسلام است.

اینک مشروح این قسمت: یک ضلع از این مثلث خطر را، امپراطوری روم تشکیل می‌داد. این قدرت بزرگ که در شمال جزیره مستقر شده بود، پیوسته فکر پیامبر را به خود مشغول کرده و آن حضرت تا لحظه مرگ آنی از فکر روم بیرون نرفت. نخستین برخورد نظامی مسلمانان با ارتش مسیحی روم در سال هشتم هجری در سرزمین فلسطین بود. این برخورد به قتل سه فرمانده ارتش اسلام، جعفر طیار، زید بن حارث و عبدالله رواحه و شکست ناگوار ارتش اسلام و بازگشت آنان به مدینه به رهبری خالد بن ولید منجر گردید. عقب‌نشینی سپاه اسلام در برابر سپاه کفر، مایه جرأت ارتش قیصر بود و هر لحظه بیم آن می‌رفت که مرکز اسلام جوان را مورد تاخت و تاز خود قرار دهد. از این جهت پیامبر اکرم در سال نهم هجرت با ارتش گران و سنگینی به سوی کرانه‌های شام حرکت کرد، تا هر نوع برخورد نظامی را خود رهبری کند وی لااقل با برخی از قبائل، پیمان عدم تعرض و یا همکاری ببندد. در این مسافرت که سراسر رنج و زحمت بود، رسول خدا(ص) بدون برخورد نظامی به مدینه بازگشت، وارتش اسلام تا حدودی حیثیت دیرینه خود را بازیافت و حیات سیاسی خود را تجدید نمود.

این نوع از پیروزی، پیامبر را قانع نساخت و آنی از فکر جبران شکست بیرون نمی‌رفت و لذا چند روز پیش از بیماری خود، به یاران خود دستور داد که به فرماندهی اُسامة بن زید رهسپار کرانه‌های شام گردند و پیش از آنکه دشمن، آنان را غافل‌گیر کند، آنان آماده نبرد و دفاع شوند. این جریان حاکی است که پیامبر تا آخرین لحظات زندگی، از جانب شمال سخت نگران بود و پیش‌بینی می‌کرد که ممکن است از طرف دست نشاندگان قیصر، حملات سنگینی متوجه اسلام گردد.

ضلع دوم این دشمن، امپراتوری ایران بود، تا آنجا که خسروپرویز از شدت ناراحتی نامه پیامبر(ص) را پاره نمود و سفیر رسول خدا(ص) را کشت، و به فرماندار خود در یمن نوشت که پیامبر نوظهور را بکشد و سر وی را برای او بفرستد.   سرزمین حجاز و یمن مدت‌ها مستعمره دولت ایران بود، ولی در پرتو آئین اسلام، نه تنها به استقلال رسیده و بر سرنوشت خود حاکم گشته بود، بلکه بیم آن می‌رفت که ورق برگردد و ملت محروم و زجر کشیده، بر سراسر ایران مسلط گردند.

خسروپرویز، اگرچه در زمان رسول خدا(ص) درگذشت، اما موضوع استقلال ناحیه یمن و حجاز و کرانه‌های این دو سرزمین، از چشم‌انداز فکر سیاستمداران ایران دور نبود، و وجود چنین قدرت سنگینی که افراد آن با قدرت ایمان و اخلاص و فداکاری مجهز بودند، برای آنان قابل تحمل نبود. آیا با وجود چنین دشمنان نیرومند و کمین‌گیر، صلاح است که پیامبر اکرم(ص) رحلت کند و برای ملت جوان خود، جانشین و رهبر فکری و سیاسی تعیین نکند؟ عقل و وجدان و محاسبات اجتماعی اجازه نمی‌دهد که چنین مسامحه‌ای را به ساحت پیامبر گرامی(ص) روا داریم و بگوئیم او همه این مسائل را نادیده گرفته و بدون پدید آوردن یک خط دفاعی محکم و استوار، با زعامت فردی لایق، دیده از جهان فروبست.

خطر سوم، خطر داخلی حزب منافق بود که کراراً قصد جان پیامبر را کرده بودند و در بازگشت از جنگ تبوک، با نقشه خاصی که کاملاً در تاریخ منعکس است، می‌خواستند شتر پیامبر را رم دهند و به زندگی وی در آنجا خاتمه بخشند. چیزی که هست، آگاهی پیامبر از سوء نیت آنان، حضرت را بر آن داشت که تدابیری اخذ کند تا نقشه آنان نقش بر آب شود و برای حفظ مصالح عمومی اسلام، در دوران حیات خود از معرفی آنها به جز حُذیفه خودداری نمود.

گروهی از دشمنان اسلام که در ظاهر، به لباس دوست درآمده بودند، انتظار مرگ رسول خدا(ص) را می‌کشیدند و در حقیقت، زمزمه کننده مضمون این آیه بودند که قرآن از کافران دوران رسالت نقل می‌کند، که می‌گویند: ﴿نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ﴾. گروهی تصور می‌کردند که با مرگ رسول خدا، اسلام از گسترش باز می‌ماند، برخی دیگر می‌اندیشیدند که با رحلت وی اسلام به ضعف می‌گراید و آنان می‌توانند مجدداً به عقائد دوران جاهلی بازگردند.

پس از درگذشت پیامبر اسلام، ابوسفیان خواست از طریق ایجاد اختلاف و دودستگی میان قریش و بنی هاشم، ضربت شکننده‌ای بر پیکر وحدت اسلام وارد سازد، از این جهت با قیافه دوستی وارد خانه علی(ع) شد و به او گفت: دستت را بده تا با تو بیعت کنم، تا پس از بیعت من، فرزندان تیم و عدی نتوانند با تو از در مخالفت وارد شوند. امام(ع) با هوشیاری کامل دریافت که هدف وی جز ایجاد و تجدید صف‌آرائی دوران جاهلی و ریخته شدن خون مسلمانان چیز دیگری نیست؛ لذا فوراً دست رد بر سینه او زد و به مراسم غسل و تدفین پیامبر(ص)مشغول گشت. روزی که مردم در سقیفه با ابی بکر بیعت کردند، وی (ابوسفیان) گفت: طوفانی می‌بینم که جز خون چیزی آن را خاموش نمی‌سازد، سپس رو به فرزندان عبدمناف کرد گفت: ابوبکر چه حق دارد در امر شما مداخله کند؟ علی و عباس کجا هستند؟ چرا یک اقلیتی از قریش زمام کار را به دست بگیرند؟ علی دستت را بده بیعت کنم، من تو را با سوار و پیاده نظام کمک می‌نمایم علی(ع) دست نداد و او را ملامت نمود گفت: «والله ما اردت بهذا الا الفتنة، انك طالماً بغيت للاسلام شرا. لا حاجة لنا في نصحك». به خدا سوگند تو جز فتنه و فساد، هدف دیگری نداری، تنها امروز نیست که می‌خواهی آتش فتنه را بیفروزی، بلکه کراراً خواسته‌ای در اجتماع مسلمانان شری بر پا نمائی مرا به کمک تو نیازی نیست.

ولی او با کمال پرروئی دست از فتنه برنداشت و در کوچه‌های مدینه راه می‌رفت و این شعر را می‌خواند: بني هاشم لا تطعموا الناس فيكم و لا سيما تيم بن مرة او عدي فما الأمر الا فيكم و اليكم و ليس لها الا ابوحسن علي بنی هاشم، مردم را در امر خلافت به طمع نیفکنید، خصوصاً فرزندان تیم و عدی (دو قبیله قریش بودند که ابوبکر و عمر نیز از آن دو قبیله بودند) کار زعامت مربوط به شماست، و برای آن جز ابوالحسن، علی کسی شایستگی ندارد.

افراد زیرک و هوشیار، از لابه‌لای این دل سوزی‌ها و اشک‌های تمساحانه می‌توانند اهداف پلید این گبر قریش را درک کنند. او مردی است که پیوسته مورد لعن و نفرین پیامبر بود. روزی پیامبر او را دید که بر مرکبی سوار است و یکی از فرزندانش زمام مرکب را گرفته و می‌کشد، و دیگری آن را می‌راند. پیامبر این چنین فرمود: «اللَّهُمَّ الْعَنِ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ وَ الرَّاكِبَ». بار الها، کَشنده و راننده و سوار، هر سه را از رحمتت دور ساز. وی مردی است که در جنگ خندق به پیامبر نامه‌ای به شرح زیر نوشت: باسمك الله احلف باللات و العزى و اساف و نائلة و هبل، لقد سرت اليك اريد استئصالكم فاراك قد اعتصمت بالخندق، فكرهت لقائي، و لك مني كيوم احد. بنام خدا به لات و عزی و اصاف و نائله و هبل سوگند، آمده‌ام ریشه تو را بکنم و اکنون تو را می‌بینم که به خندق پناه برده‌ای و ملاقات مرا خوش نداشتی، در انتظار روزی باش مانند روز احد.

پیامبر در پاسخ او چنین نوشت: «قد اتاني كتابك، و قديماً غرك يا احمق بني غالب و سفيههم بالله الغرور، و سيحول الله بينك و بين ما تريد و يجعل لنا العاقبة، و ليأتين عليك يوم اكسر فيه اللات و العزى و اساف و نائلة و هبل، يا سفيه بني غالب». نامه تو رسید، ای سفیه و نادان طائفه بنی غالب، از قدیم الایام، شیطان تو را گرفتار غرور کرده بود، خدا میان تو و خواسته‌ات مانع می‌گردد و سرانجام از آن پرهیزگاران است. روزی فرا رسد که لات و عزی و اساف و نائله و هبل را می‌شکنم، ای سفیه بنی غالب. ابوسفیان و فرزندان بیت اموی در مواقع مناسب، پیوسته کفر و شرک خود را اظهار کرده و عداوت خود را نسبت به آئین اسلام بازگو نموده‌اند. در نخستین روزهای خلافت عثمانی در جلسه‌ای که در خانه خلیفه تشکیل یافته بود و جز اعضاء حزب اموی، در آنجا کسی نبود، وی رو به آنها کرد و چنین گفت: اکنون خلافت پس از تیم و عدی (اشاره به طائفه دو خلیفه قبلی) به شما رسیده است، آن را مانند توپ زیر پای خود بگردانید و پایه‌های آن را از بنی امیه انتخاب نمائید، این خلافت همان حکومت و ریاست بشری است، و من هرگز به بهشت و دوزخی ایمان ندارم.

در دوران حکومت عثمان، ابوسفیان از کنار قبر حمزه گذشت و لگدی بر آن زد و سپس گفت: ای ابو عماره (کنیه حمزه) حکومتی که دیروز ما بر ضد آن قیام کرده بودیم و برای نابودی آن شمشیر می‌کشیدیم اکنون در دست جوانان ماست و با آن مانند توپ، بازی می‌کنند. مسجد ضرار که در سال نهم هجرت ساخته شد و سپس به فرمان پیامبر و کلنگ عمار درهم کوبیده گردید، حاکی از فعالیت منافقان در اواخر حیات رسول خدا و ارتباط شدید آنان با ابن عامر دشمن خدا بوده است و ابن عامر مردی است که پس از فتح مکه به روم گریخت و از همانجا دستورات لازم را برای پیروان حزب خود صادر می‌نمود. در سال نهم که پیامبر، مدینه را به عزم تبوک ترک گفت، از اغتشاش داخلی و کودتای منافقان سخت بیمناک بود و لذا علی(ع) را به عنوان جانشین خود در مدینه تعیین نمود و سخن تاریخی خویش را درباره او گفت، آنجا که فرمود: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى‌». تو نسبت به من مانند هارونی، نسبت به موسی.

سپس یادآور شد که برای حفظ آرامش و امنیت داخلی باید در مدینه باشی تا جلو آشوب‌گران و اخلال‌گران را بگیری. آیات مربوط به منافقان و نقشه‌های ویرانگرانه آنان در سوره‌های مختلف قرآن فراوان است و همگی حاکی از عداوت ریشه‌دار آنان نسبت به اسلام است و هنوز عناصر اخلال‌گر در مدینه بودند، که رحلت پیامبر گرامی پیش آمد. پس از درگذشت پیامبر، گروهی از قبائل عرب راه ارتداد را پیش گرفتند و با اخراج مأموران زکات، پرچم مخالفت برافراشتند. آنان اگرچه منافق نبودند، ولی از نظر ایمان جزء ضُعفاء و افراد ناتوانی بودند که به هر بادی می‌لرزیدند، اگر محیط، با کفر و شرک مناسب بود، از آئین توحید دست برداشته و به آن می‌گرویدند و از اسلام جوان دوری می‌گزیدند. آیا با وجود چنین دشمنان خون‌خوار که در کمینگاه اسلام نشسته بودند و در صدد شورش و انقلاب و دگرگونی بر ضد اسلام بودند، ممکن بود پیامبر عاقل و خردمند و دوراندیش برای جلوگیری از حوادث بد و ناگوار، جانشینی برای خود تعیین نکند و امت را در میان دشمنان آن چنان سرگردان بگذارد که هر گروهی پس از درگذشت وی بگوید: «مِنَّا أَمِيرٌ، مِنَّا أَمِيرٌ» و....

پاسخ یک سؤال: اگر به راستی یک چنین محاسبات صحیح و استوار است، پس چرا پس از پیامبر گرامی که از نظر مکتب دوم، وصی منصوص او از کار برکنار گردید، هیچ کدام از حادثه‌های ناگواری که در این بحث از آن سخن به میان آمد، واقع نشد؟ نه روم حمله کرد و نه ایران سپاهی فرستاد، و نه حزب منافق موفق به انقلاب گردید.

پاسخ این پرسش روشن است:

اولاً: باید معنی شرائط و امکانات و عوامل و زمینه‌ها را به دقت تفسیر کنیم، سپس این سئوال را مطرح نمائیم. مفاد زمینه، جز این نیست که سبب می‌گردد فرد انقلابی علاقمند به هدف تزی را بر تز دیگر ترجیح دهد؛ زیرا بقاء انقلاب و گسترش آن را در پیروی از تزی می‌بیند که شرائط آن فراهم شده است. مثلاً هر گاه شرائط وصایت فراهم باشد، و بقاء دین را در سایه آن تشخیص دهد، نه در پوشش دموکراسی، قهراً از فکر نخست پیروی می‌کند، ولی معنی زمینه، آن نیست که اگر خود رهبر به جهتی این زمینه‌ها را نادیده گرفت و یا پیروان وی به عللی از راه روشنی که او تعیین کرده بود، منحرف شدند، حتماً باید با حوادث تلخی روبه‌رو شوند، چه بسا ممکن است به عللی نتائج تلخی رخ ندهد.   از باب نمونه: زمینه‌های انقلاب پرولتاریائی (انقلاب کارگری) در آلمان و انگلستان، پیش از روسیه تزاری فراهم بود و سیاستمداران جهان که از روشن‌بینی خاصی برخوردار بودند، انقلاب کمونیستی را در دو کشور یاد شده بیش از سومی پیش‌بینی می‌کردند، ولی انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه خلاف آن را ثابت کرد و معلوم شد که زمینه‌های دیگری در روسیه تزاری، برای چنین انقلاب وجود داشته و با حوادث تابهنگامی دست به دست داده و انقلاب دهقانی و کارگری را در این منطقه وسیع جلو انداخته است. ولی در عین حال هیچ انقلابی علاقمند به انقلاب خود، نمی‌تواند در تشریع و سازندگی خود، شرائط و زمینه‌ها را نادیده بگیرد و ملموسات و محسوسات را با شایدها عوض کند.

ثانیاً: چرا روم و ایران، به سرزمین‌های اسلامی لشکرکشی نکردند و دست روی دست گذاردند، علت آن را باید در تاریخ زندگی این اقوام به دست آورد. رخ ندادن چنین حوادثی گواه بر نبودن چنین زمینه‌های روشنی نیست. گاهی جرقه کوچکی جهان را به آتش می‌کشد و یک حادثه جزئی موجب جنگ‌های بین‌المللی می‌گردد. قتل ارشیدک فرانسیس فریناند وارث تخت و تاج اطریش در ۲۸ ژوئن ۱۹۱۴ به دست دولت‌های بزرگ بهانه داد که پس از یک ماه واندی، در سوم اوت جنگ جهانی اول با هجوم آلمان به بلژیک، آغاز گردد و سپس آتش جنگ، نیمی از جهان را فراگیرد و در نتیجه ۱۰ میلیون نفر کشته و ۸ میلیون نفر مجروح گردند.

گاهی برعکس، قتل کوچکی یا حادثه ناگواری در داخل کشور، سیاستمداران از اجراء یک برنامه بزرگ که از مدت‌ها پیش مقدمات آن را تهیه دیده بودند، باز می‌دارد. خلاصه یک سیاستمدار، پیوسته از زمینه‌های موجود معدل‌گیری می‌کند و برنامه‌های خود را روی آن زمینه‌ها استوار می‌سازد، به اصطلاح فلسفی، شرائط و زمینه‌ها، پیوسته علل اعدادی یا علل ناقص هستند نه علل تام و عوامل حتمی و آن‌چنان نیست که اگر طبق زمینه عمل نشود، حتماً باید حوادث دیگر رخ بدهد. اما چرا حزب نفاق، حرکت نکرده و از ایجاد اختلاف و دسیسه بازی عقب ماند؟ پاسخ آن از بررسی سخنان علی(ع) که قسمتی از آن را در بخش سکوت شکوهمند امام نقل خواهیم کرد، روشن می‌گردد. «وَ ايْمُ اللَّهِ لَوْ لَا مَخَافَةُ الْفُرْقَةِ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ، وَ أَنْ لَا يَعُودَ الْكُفْرُ، وَ يَبُورَ الدِّينُ، لَكُنَّا عَلَى غَيْرِ مَا كُنَّا لَهُمْ عَلَيْهِ». به خدا سوگند، اگر ترس از پیدا شدن شکاف و اختلاف در میان مسلمانان نبود و اینکه بار دیگر کفر و بت‌پرستی به نقاط اسلامی باز نگردد، و اسلام محو و نابود نشود، وضع غیر این بود که هم اکنون مشاهد می‌کنید.

امام در نامه خود که آن را برای مردم مصر نوشت، و به وسیله مالک فرستاد، این چنین می‌فرماید: «حَتَّى رَأَيْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ يَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دَيْنِ مُحَمَّدٍ(ص) فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَكُونُ الْمُصِيبَةُ بِهِ عَلَيَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَايَتِكُمُ الَّتِي إِنَّمَا هِيَ مَتَاعُ أَيَّامٍ قَلَائِلَ... حَتَّى زَاحَ الْبَاطِلُ وَ زَهَقَ وَ اطْمَأَنَّ الدِّينُ وَ تَنَهْنَهَ»؛ دریافتم که مردم از اسلام بر می‌گردند و مردم را به محو دین حضرت محمد(ص) دعوت می‌کنند، ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یاری نکنم، در آن شکست و پراکندگی عجیبی مشاهده کنم که مصیبت آن بر من از فوت فرمانروائی چند روزه بالاتر است، برخاستم تا باطل زائل گردید.... اگر خردمندی امام و صبر و ثبات بیت هاشمی در میان نبود، و امام به یاری اسلام نمی‌شتافت، و یا برای اخذ حق خود با احزاب دیگر روی هم می‌ریخت، و حاکم تحمیلی را از میان بر می‌داشت، در آن وقت می‌دیدیم که چگونه انحراف از مسیر حقیقت، آثار شوم و مرگباری دارد..

منابع

1. سبحانی، جعفر، پیشوائی از نظر اسلام