شناخت: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ ‏۱۱ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۷:۳۰

واژه‌شناسی لغوی

شناخت یا معرفت در لغت، یعنی علم به شیء^[۱]. راغب در مفردات می‌گوید: المَعرِفَة و العِرفَان: "درک کردن و دریافتن چیزی است از روی اثر آن با اندیشه و تدبر، که اخص از علم است و واژه –انکار- نقطه مقابل و ضد آن است"^[۲]؛ معرفت چیزی است که دلالت بر سکون و آرامش بکند^[۳].
معرفت در اصطلاح، همان ادراک امر جزئی یا بسیط است و علم عبارت از ادراک کلی یا مرکب است پس معرفت اخص از علم است^[۴]^[۵].

مقدمه

شناخت، مهم‌ترین رکن و اساس تعالیم اسلامی است. انسان بر اساس شناخت پرورش می‌یابد و به فردی دین‌مدار تبدیل می‌شود، زیرا شناخت ملاک حرکت و اعمال انسان است. در واقع بر هر فرد مسلمان واجب است که هر عمل و حرکتی را بر پایه شناخت و آگاهی به انجام رساند. قرآن کریم می‌فرماید: نابینا و بینا برابر نیستند^[۶]^[۷].
امام علی S بر مسئله شناخت تأکید دارد تأکید دارد و اعمال و رفتار مردمان را بدون شناخت، فاقد ارزش می‌داند. از این‌رو خطاب به کمیل می‌فرماید: هیچ کار و حرکتی نیست، مگر این‌که تو در آن محتاج شناخت و معرفتی. انسانی که در طول زندگی به شناخت صحیح دست یابد، واجد صفت حکمت می‌شود شناخت در واقع پلی است به‌سوی حکمت و زندگی حکیمانه؛ و در حد نهایت آن جزو اسماء و صفات الهی است و مرتبه والای آن در انسان کامل، یعنی امامان معصوم (ع) که از حکمت علمی و عملی برخوردارند، متجلی است. انسان‌ها نیز در مسیر زندگی در صورت بروز شناخت‌های اصیل می‌توانند به صفت حکیم متصف شوند. در این صورت گفتار و عملکرد آن‌ها به‌نسبت میزان شناخت، با حق و حکمت منطبق می‌شود^[۸].

شناخت در قرآن

امکان شناخت

ترغیب به شناخت

اهمیت و ارزش شناخت

گستره شناخت

هدف شناخت

شناخت‌های بی اعتبار

شناخت ظنی

شناخت تخیلی

شرایط شناخت

موانع و آفات شناخت

لجاجت و بهانه جویی

وسوسه‌های درونی

ماندن در شک

عمل نکردن به رهاورد شناخت

نقش عقل و تفکر در شناخت

در مکتب نهج البلاغه، شناخت و معرفت در سایه تفکر و تعقل حاصل می‌شود. بر این اساس به فرزند خویش می‌فرماید: بی‌نیازترین بی‌نیازی، عقل است و بزرگ‌ترین ناداری، نابخردی^[۹]. تفکر و اندیشه به‌عنوان تمرین در بهره‌گیری بیشتر از نیروهای باطنی و قلبی است که در وجود آدمی نهفته‌اند. بر همین اساس در تفکر دینی یک ساعت تفکر را برتر از هفتاد سال عبادت دانسته‌اند. نیروهای ادراکی انسان در سایه تفکر بالنده می‌شوند و تفکر به رشد و توسعه قوای عقلی می‌انجامد. در نتیجه‌، استعدادهای انسان تبلور و بروز می‌یابد و به پیشرفت آدمی در زندگی می‌انجامد. از این‌رو امام S می‌فرماید: آن‌که بیندیشد، بینا شود^[۱۰]. فکر، آینه‌ای روش است^[۱۱]. هیچ دانشی چون تفکر نیست^[۱۲]^[۱۳].

شناخت سودمند

مکتب نهج البلاغه بر فراگیری دانش سودمند تأکید دارد و به معرفی آن می‌پردازد. امام S در بیان صفات پرهیزکاران می‌فرماید: گوش‌های خویش را بر علم سودمند برای خویش وقف کرده‌اند^[۱۴]. از نظر امام S دانستن، تنها کلید شناخت و رسیدن به معرفت نیست، بلکه آموختن دانشی سودمند است که در آن خیری برای انسان وجود داشته باشد. از این‌رو می‌فرماید: بهترین گفته آن است که سود برساند و بدان، دانشی که سود نداشته باشد خیری در آن نیست و از علمی که آموختن آن شایسته نیست خیری به‌دست نمی‌آید^[۱۵]^[۱۶].
در منظر امام، دانش سودمند دانشی است که آدمی را در مسیر زندگی راهنمایی کند و طریق صحیح را به او نشان دهد. امام S در توصیف عقل کارآمد و سودمند می‌فرماید: در عقل تو همین بس که راه سقوطت را از راه رشدت روشن سازد^[۱۷]. عقل انسان از طریق شناخت صحیح به فعلیت و بهره‌وری می‌رسد. شناخت نیز حاصل دو عامل دانش مفید و تجربه است^[۱۸].

محدودیت انسان در شناخت

مکتب نهج البلاغه گرچه راه شناخت و فراگیری دانش سودمند را به انسان‌ها گوشزد می‌کند، اما انسان‌ها را از محدودیت‌های موجود در مسیر شناخت مطلع می‌سازد. حقیقت این است که آدمی هرگز نمی‌تواند بر همه علوم شناخت پیدا کند و باید محدودیت خود را در کسب دانش بپذیرد و ندانستن یا نفهمیدن خویش را به واقعیت نسبت ندهد و همیشه به ظرفیت محدود دانش خویش توجه داشته باشد. از این‌رو امام علی S به فرزند خویش می‌فرماید: اگر چیزی از امور بر تو دشوار آمد، آن‌را از نادانی خویش نسبت به آن بدان، زیرا تو نخست نادان خلق شدی و سپس علم آموختی و دانا شدی. چه بسیار چیزها که نه می‌دانی و نه می‌توانی درباره آن‌ها نظر دهی و راهی به جایی ببری و بعدها از آن‌ها آگاه خواهی شد^[۱۹]^[۲۰]^[۲۱].

معرفت در فرهنگ مطهر

تشخیص و تمیز شیء از غیر خودش به‌وسیله جزء اختصاصی، اصطلاحاً “معرفت” یا “شناسایی” نامیده می‌شود. و گاهی علم اوّلی و حصول صورت اوّلی را که معلول برخورد ذهن با واقعیت عینی است “معرفت اجمالی” و تمیز و بازشناسی شیء را که نتیجه تجزیه و تحلیل ذهن به ما‌به‌اشتراک و مابه‌الامتیاز است “معرف تفصیلی” می‌نامند. به هر حال “معرفت” تمیز دادن و “تعریف” ممتاز ساختن است و البته یک مفهوم و صورت ذهنی در صورتی نیازمند به تعریف و تحصیل شناسایی است که وجه مشترکی با اشیاء دیگر داشته باشد تا با تحصیل وجه اختصاص و امتیاز، معرفت و شناخت حاصل شود و اگر مفهومی بسیط باشد بالذات با جمیع مفاهیم دیگر مباینت دارد و بالذات از سایر مفاهیم متمایز است و قهراً معرفت به وی بالذات حاصل است^[۲۲]. معرفت جز انعکاس [عین در] ذهن چیزی نیست^[۲۳]. مراجعه به علم و معرفت.^[۲۴]

معرفت استدلالی و افاضی

معرفت استدلالی که حکیم در جستجوی آن است از حدود تصورات و مفاهیم ذهنی و اقناع قوه عاقله تجاوز نمی‌کند و البته این خود ارزشی به سزاء دارد. ولی معرفت افاضی که عارف در جستجوی آن است چیزی از نوع رسیدن و چشیدن است در معرفت استدلالی عقل در درون ارضا می‌شود و قانع می‌گردد؛ اما در معرفت افاضی علاوه بر ارضاء وجدانی، سراسر وجود بشر به هیجان و شور و حرکت در می‌آید و به سوی خدا بالا می‌رود و به او نزدیک می‌گردد. این نوع معرفت وجود آدمی را روشن می‌کند و به او نیرو و جرأت و محبت می‌دهد، خشوع و رقّت و لطافت می‌بخشد و بنیاد هستی او را دگرگون می‌سازد^[۲۵].^[۲۶]

معرفت علمی

معرفت علمی، عبارت است از یک بررسی (یعنی بررسی جزئیات) و بعد ارائه یک تئوری (یعنی یک حدس یا یک فرضیه‌ای که از اول برای تفسیر و توجیه این جزئیات به ذهن انسان می‌آید) و بعد هم آزمون و عمل و آزمایش و بالاخره در مرحله چهارم ارائه قانون کلّی^[۲۷]^[۲۸].^[۲۹]

معرفت نفس

در عالم فقط یک معرفت وجود دارد و آن معرفت نفس است، یعنی خودشناسی. در باب معرفت، تکیه‌گاه فرهنگ هندی، معرفة‌النفس است، یعنی اینکه انسان خود را باید بشناسد، خود را باید کشف کند. تمام ریاضت‌های هندی هم برای رسیدن به این مطلب است. می‌گوید این را فهمیدم که یک اصل این است که در همه جهان یک معرفت و یک شناخت وجود دارد و آن شناخت و کشف کردن خود است^[۳۰]. مراجعه به عاقل، معقول و عقل.^[۳۱]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ فیروز آبادی، قاموس المحیط، ص۷۲۵.
↑ ترجمه مفردات، ج۲، ص۵۸۴.
↑ مقائیس اللغه، ص۷۳۲.
↑ سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۱۸۴۵؛ ابوهلال العسکری، معجم الفروق اللغویة، ص۵۰۰ و ۵۰۱.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۷۶.
↑ نیز بنگرید به: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الأُمِّيِّينَ رَسُولا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ؛ سوره جمعه، آیه ۲، فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ؛ سوره انعام، آیه ۵ و قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاء لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَكَاء خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ؛ سوره رعد، آیه ۱۶؛ وَمَا يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ ؛ سوره فاطر، آیه ۱۹
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص۵۰۹.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۰۹.
↑ حکمت ۳۸: «إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ »
↑ نامه ۳۱: «مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ»
↑ حکمت ۳۶۵: « الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ»
↑ حکمت ١١٣: «لَا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 509-510.
↑ خطبه ۱۸۷: «وَ أَحْضِرُوا آذَانَ قُلُوبِكُمْ تَفْهَمُوا»
↑ نامه ۳۱: «فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُه‏»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.
↑ حکمت ٤٢١: « كَفَاكَ مِنْ عَقْلِكَ مَا أَوْضَحَ لَكَ سُبُلَ غَيِّكَ مِنْ رُشْدِك‏»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.
↑ نامه ۳۱: «فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْ‏ءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلًا ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِك‏»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 509- 510.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.
↑ مجموعه آثار، ج۶، ص۵۳۵.
↑ شرح مبسوط منظومه، ج۲، ص۵۳۵.
↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۸.
↑ مجموعه آثار، ج۶، ص۸۷۹.
↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.
↑ چون بحث ما روی شتاخت است و شناخت هم روی کلیات است، یعنی معرفت و شناختی که ما می‌گوییم معرفت به جهان داریم معرفت‌های کلی را می‌گوییم. معرفت‌های جزئی را که معرفت سطحی می‌نامند مورد بحث نیستند.
↑ شرح مبسوط منظومه، ج۳، ص۳۶۱.
↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.
↑ فلسفه اخلاق، ص۴۱.
↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.

[1] فیروز آبادی، قاموس المحیط، ص۷۲۵.

[2] ترجمه مفردات، ج۲، ص۵۸۴.

[3] مقائیس اللغه، ص۷۳۲.

[4] سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۱۸۴۵؛ ابوهلال العسکری، معجم الفروق اللغویة، ص۵۰۰ و ۵۰۱.

[5] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۷۶.

[6] نیز بنگرید به: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الأُمِّيِّينَ رَسُولا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ؛ سوره جمعه، آیه ۲، فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ؛ سوره انعام، آیه ۵ و قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاء لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَكَاء خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ؛ سوره رعد، آیه ۱۶؛ وَمَا يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ ؛ سوره فاطر، آیه ۱۹

[7] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص۵۰۹.

[8] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۰۹.

[9] حکمت ۳۸: «إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ »

[10] نامه ۳۱: «مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ»

[11] حکمت ۳۶۵: « الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ»

[12] حکمت ١١٣: «لَا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ»

[13] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 509-510.

[14] خطبه ۱۸۷: «وَ أَحْضِرُوا آذَانَ قُلُوبِكُمْ تَفْهَمُوا»

[15] نامه ۳۱: «فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُه‏»

[16] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.

[17] حکمت ٤٢١: « كَفَاكَ مِنْ عَقْلِكَ مَا أَوْضَحَ لَكَ سُبُلَ غَيِّكَ مِنْ رُشْدِك‏»

[18] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.

[19] نامه ۳۱: «فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْ‏ءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلًا ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِك‏»

[20] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 509- 510.

[21] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 510.

[22] مجموعه آثار، ج۶، ص۵۳۵.

[23] شرح مبسوط منظومه، ج۲، ص۵۳۵.

[24] زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۸.

[25] مجموعه آثار، ج۶، ص۸۷۹.

[26] زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.

[27] چون بحث ما روی شتاخت است و شناخت هم روی کلیات است، یعنی معرفت و شناختی که ما می‌گوییم معرفت به جهان داریم معرفت‌های کلی را می‌گوییم. معرفت‌های جزئی را که معرفت سطحی می‌نامند مورد بحث نیستند.

[28] شرح مبسوط منظومه، ج۳، ص۳۶۱.

[29] زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.

[30] فلسفه اخلاق، ص۴۱.

[31] زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۷۴۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

@@ خط ۷۱: / خط ۷۱: @@
 === [[معرفت نفس]] ===
 در عالم فقط یک [[معرفت]] وجود دارد و آن معرفت نفس است، یعنی [[خودشناسی]]. در باب معرفت، تکیه‌گاه [[فرهنگ]] [[هندی]]، معرفة‌النفس است، یعنی اینکه انسان خود را باید بشناسد، خود را باید [[کشف]] کند. تمام ریاضت‌های هندی هم برای رسیدن به این مطلب است. می‌گوید این را فهمیدم که یک اصل این است که در همه [[جهان]] یک معرفت و یک [[شناخت]] وجود دارد و آن شناخت و کشف کردن خود است<ref>فلسفه اخلاق، ص۴۱.</ref>. مراجعه به [[عاقل]]، معقول و [[عقل]].<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۷۴۹.</ref>
-==مفهوم‌شناسی [[معرفت]]==
-«معرفت» در لغت به معنای شناختگی و [[شناسایی]]<ref>دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه معرفت.</ref>، شناخت و آشنایی نسبت به شخصی یا چیزی از روی [[اندیشه]] ژرف و دقیق آمده است<ref>راغب اصفهانی، مفردات، ص۵۶۱.</ref>؛ اما در اصطلاح، برخی معرفت را به معنای اطلاع بر اشیا و [[ادراک]] [[صور]] موجودات به واسطه آثار و نشانه‌هایی می‌دانند که موجودات با آنها از غیرشان تمییز داده می‌شوند. در این تعریف، معرفت اخص از [[علم]] است (هر [[معرفتی]]، علم است؛ ولی هر [[علمی]]، معرفت نیست)<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۸، ص۱۱۸؛ عسکری، الفروق فی اللغة، ج۱، ص۷۲؛ شرح المصطلحات الفلسفیة، ج۱، ص۳۷۴.</ref>. اما برخی دیگر، معرفت را همان علم می‌دانند: {{عربی|إن المعرفة هي العلم بعينه}}<ref>طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ج۲، ص۱۵۵.</ref>. برخی نیز به سبب وضوح معنای «علم و معرفت»، آن را [[بی‌نیاز]] از تعریف می‌دانند<ref>جعفر سبحانی، نظریة المعرفة، ص۱۹ – ۲۰.</ref>. برخی هم بر این باورند که تعریف‌های موجود، از باب تنبه و [[آگاهی]] است.
-بنابراین معتقدند امکان تعریف [[حقیقی]] معرفت وجود ندارد<ref>جوادی آملی معرفت‌شناسی در قرآن، ص۸۷.</ref>.
-[[معرفت به امام]] -که جزء [[واجبات]] مؤکد [[اسلام]] است<ref>مفید، الإفصاح فی الإمامة، ص٢٧.</ref>- به روایتی مصداق همان حکمتی است که در [[قرآن]] «خیر کثیر» نامیده شده<ref>ابوبصیر گوید: از امام صادق{{ع}} درباره آیه {{متن قرآن|وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا}} [«و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند» سوره بقره، آیه ۲۶۹] پرسیدم. فرمود: {{متن حدیث|هِيَ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ}}؛ «منظور از خیر کثیر، اطاعت الهی و شناخت امام است». (برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۴۸).</ref>، و در [[روایت]] دیگری مصداق [[آیه]] {{متن قرآن|مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا...}}<ref>«آنان که کار نیک آورند (پاداشی) بهتر از آن خواهند داشت.».. سوره نمل، آیه ۸۹.</ref> به شمار آمده است<ref>عبدالله بن ابی‌یعفور گفت: آیا خداوند نفرموده است: {{متن قرآن مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها...}}}؟! پس کسی که در ولایت امامان جور هست چرا عمل صالحش برایش سود نداشته باشد؟! امام صادق{{ع}} در جواب وی فرمود: {{متن حدیث|هَلْ تَدْرِی مَا الْحَسَنَةُ الَّتِی عَنَاهَا اللَّهُ تَعَالَی فِی هَذِهِ الْآیَةِ هِیَ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ وَ طَاعَتُه}}؛ «آیا می‌دانی منظور از حسنه در این آیه که خداوند آن را اراده فرموده چیست؟ آن همان شناخت امام و اطاعت از فرامین او است». (طوسی، الامالی، ص۴۱۷).</ref> کمترین درجه [[معرفت به امام]] این است که [[باور]] کنیم [[امام]]، همسان [[پیامبر]] (جز در [[مقام نبوت]]) و [[وارث]] او است و اطاعتش [[اطاعت خدا]] و [[رسول]] است و باید در برابر همه [[فرامین]] او [[تسلیم]] بود و گفته هایش را به [[جان]] پذیرا شد<ref>بحرانی، الانصاف، ص۴۴۴.</ref>.
-امام -که جمع آن [[ائمه]] است- در لغت یعنی آنچه به او [[اقتدا]] می‌شود، [[انسانی]] که به قول یا فعل او توجه و اقتدا شود یا کتاب یا هر چیز دیگری که مورد توجه و اقتدا قرار گیرد؛ چه [[حق]] باشد یا [[باطل]]<ref>راغب اصفهانی مفردات الفاظ القرآن ص۸۷؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۲۲.</ref>. همچنین یعنی [[پیشوا]] و [[رهبر]]، کسی که پیش روی [[مردم]] است و عده‌ای تابع و پیرو او هستند؛ اعم از آنکه [[عادل]] و [[درستکار]] باشد و مردم را به سوی [[سعادت]] و کمال [[هدایت]] کند یا باطل و [[گمراه کننده]] و در جهت [[انحطاط]] و [[سقوط]] [[جامعه]] باشد؛ چنان که واژه [[امام در قرآن کریم]] نیز در هر دو معنا به کار رفته است: یکجا می‌فرماید: {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا}}<ref>«و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref> و در جای دیگر می‌فرماید: {{متن قرآن|أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ}}<ref>«و آنان را (به کیفر کفرشان) پیشوایانی کردیم که (مردم را) به سوی آتش دوزخ فرا می‌خوانند» سوره قصص، آیه ۴۱.</ref><ref>مفردات الفاظ القرآن، ص۸۷؛ مطهری، امامت و رهبری، ص۴۶.</ref>.
-امام در نظر [[شیعه امامیه]]، به معنای [[خلیفه]] و [[جانشین رسول خدا]]{{صل}} که با او در تمام [[وظایف]] و [[مسئولیت‌های الهی]] -غیر از تلقی و [[دریافت وحی]]- مشترک است. [[امام رضا]]{{ع}} در معرفی [[جایگاه امامت]] می‌فرماید:
-{{متن حدیث|إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّينِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِينَ وَ صَلَاحُ الدُّنْيَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِي وَ فَرْعُهُ السَّامِي بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ...}}<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۰.</ref>.
-[[امامت]]، زمام و عنان [[دین]] و [[نظام مسلمانان]] و [[صلاح]] [[دنیا]] و [[عزت مؤمنان]] است. امامت ریشه بالنده [[اسلام]] و شاخه سربلند آن است. [[امام]]، [[متمم]] و مکمل، [[نماز]] [[زکات]]، [[روزه]] [[حج]] و [[جهاد]] است؛ مایه وفور [[غنیمت]] و [[صدقات]] و [[اجرای حدود]] و [[احکام]]، و [[استحکام]] مرزها و [[سرحدات]] است. امام است که [[حلال]] [[خدا]] را حلال، و حرامش را [[حرام]] کند؛ حدود را اقامه کند، از دین [[خداوند]] [[دفاع]] نماید و [[مردم]] را با [[حکمت]] و [[موعظه]] [[نیک]] و حجت‌های رسا به [[راه خدا]] [[دعوت]] کند.<ref>[[حافظ نجفی|نجفی، حافظ]]، [[ضرورت معرفت به امام (مقاله)|مقاله «ضرورت معرفت به امام»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۲۱ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۲۱]] ص ۷۴.</ref>
 == جستارهای وابسته ==

v t e ارزش‌های اخلاقی
مفاهیم ارزشی	خوب و بد (حسن و قبح عقلی - حسن و قبح شرعی - حسن و قبح ذاتی (ذات‌گرایی • نظریه عدلی) - حسن و قبح اعتباری - حسن و قبح الهی - حسن و قبح فعلی - حسن و قبح فاعلی - خوب (خوب ابزاری • خوبی ابزاری • خوب غایی • خوبی غایی • خوب ذاتی • خوبی ذاتی • خوب غیری • خوب مطلق • خوب نسبی • خوب حقیقی • خوب پنداری • خوب نخستین • خوبی • حسن فاعلی • نیت • انقیاد اخلاقی • تجری اخلاقی • قصد تبعی • قصد ذاتی • حسن فعلی) - بد (بدی)) • درست و نادرست درست • نادرست) • شایسته و ناشایسته (شایسته • ناشایسته) • ممدوح و مذموم (ممدوح - مذموم - ارزشمند - ضد ارزش) • مفاهیم الزامی • مفاهیم اخلاقی اصلی • مفاهیم اخلاقی فرعی • مفاهیم ناظر به استحقاق
مفاهیم الزامی	وظیفه (تزاحم وظایف (معضل اخلاقی)) - تعارض اخلاقی (تعارض اصول اخلاقی • ارزش جایگزینی) - تعهد اخلاقی) • مسئولیت اخلاقی (اختیار (اراده • اراده آزاد • عمل قصدی) - اضطرار - اکراه - برائت اخلاقی - جبر (اکراه) - مجازات اخلاقی) • باید و نباید (باید (باید اصلی • باید اخباری • باید انشائی • باید ارزشی • بایسته) - نباید - ضرورت بالغیر - ضرورت بالقیاس)
اخلاق	خلق صفات نفسانی • خلق صفات نیک • خلق ملکه‌ای نفسانی • گزاره اخلاقی (حکم اخلاقی (اصل اخلاقی حکم عام • اصل بنیادین • باور اخلاقی پایه • اصلی فرعی • اصل مطلق اخلاقی • اصل اخلاقی غیر مطلق • قاعده اخلاقی • تعمیم پذیری • قاعده گرایی • حکم اخلاقی • حکم اصیل اخلاقی • حکم اشتقاقی اخلاقی • احکام الزامی
ارزش اخلاقی اعم از الزام اخلاقی	ارزش مطلق • ارزش نسبی • ارزش اصیل • ارزش اشتقاقی • ارزش ثابت • ارزش متغیر • ارزش خاص • ارزش مشترک • ارزش اخلاقی (ارزش ذاتی (ارزش نهایی • سعادت • آزادی • سود • قدرت • کمال • لذت • معرفت) - ارزش غیری (ارزش جایگزینی) - ارزش مثبت - ارزش منفی - ارزش خنثی • الزام اخلاقی (الزام واقعی - الزام اعتباری (الزام دستوری • الزام قراردادی) - لزوم اخلاقی - الزام غیراخلاقی - الزام تشریعی - معیار الزام) • احکام ارزشی (احکام ارزشی عام) • ارزش (ارزش عینی - ارزش واقعی - ارزش ذهنی - ارزش غیراخلاقی) • معیار ارزش اخلاقی (طبیعت - عقل - شهود اخلاقی - فطرت اخلاقی - وجدان اخلاقی - وحی) • منشأ ثبوتی ارزش اخلاقی (معیار خوبی و بدی - معیار درستی و نادرستی - ملاک بایستگی و نبایستگی - منشأ وظیفه اخلاقی)
مفاهیم وابسته	اخلاق • سعادت • آزادی • عدل • قدرت • کمال • لذت • معرفت
مفاهیم اخلاقی / علم اخلاق