غزوه بدر

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام علی(ع) است. "امام علی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ بدر در قرآن | جنگ بدر در حدیث | جنگ بدر در تاریخ اسلامی | جنگ بدر در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بدر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جنگ بدر یا "بدرالکبری" نخستین و مهم‌ترین جنگ میان مسلمانان و کافران قریش است که در هفدهم ماه رمضان سال دوم هجری واقع شد. در این جنگ، مسلمانان علی‌رغم کم تعداد بودنشان به پیروزی رسیدند و چند تن از بزرگان مشرکان از جمله ابوجهل کشته یا اسیر شدند. از علل پیروزی مسلمانان، جانفشانی و دلاوری مسلمانان به‌ویژه علی (ع) و حمزه سیدالشهداء، بود. در قرآن کریم از این غزوه یاد شده و نمونه‌ای از امدادهای الهی دانسته شده است.

دو غزوه دیگر نیز به نام بدر خوانده می‌شوند:بدر الاُولی و بدر صغرا (بدر الموعد)؛ اما مراد از جنگ یا غزوه بدر در منابع تاریخی بدر الکبری است.

مقدمه

جنگ بدر، نخستین و مهم‌ترین جنگ میان مسلمانان و کافران قریش است که در روز جمعه، هفدهم ماه رمضان سال دوم هجری واقع شد. به این جنگ، بدرالقتال و بدرالکبری نیز گفته شده است و خداوند در قرآن از آن نام برده و روز بدر را روز جدایی حق از باطل و آیتی برای مردم دانسته است. خداوند در این جنگ وعدۀ پیروزی دین خود بر مشرکان و قطع ریشۀ کافران را به رسولش ‌داده است.

جنگ بدر در منطقۀ بدر منسوب به "بدر بن یخلد بن نضر بن کنانه" میان مکه و مدینه، محل گردهمایی و بازار اعراب که تعدادی چاه آب بود، واقع شده است.

علل جنگ بدر

مسلمانان تا پیش از جنگ بدر، چند سریّه و غزوه داشتند که در سریه نخله یک نفر از مشرکان را کشته و دو نفر اسیر و کاروان تجاری را به غنیمت گرفتند. این شکست مایه سرافکندگی قریش در میان قبایل عرب شد و در وقوع جنگ بدر نقش داشت.

علاوه بر اینکه، وقتی خبر حرکت کاروان تجاری قریش از مکه به سمت شام، به رسول خدا(ص) رسید. موقعیت مناسبی بود که اموال کاروان تجاری قریش را مصادره کنند؛ زیرا آنان اموال مهاجران را توقیف کرده بودند. پیامبر(ص) با صحابه کاروان تجاری قریش را تا ذات العشیره تعقیب کردند اما به آن دست نیافتند. ابوسفیان که می‌دانست در بازگشت، مسلمانان در کمین کاروان او خواهند نشست، پیکی را برای جلب کمک قریش، به مکه اعزام کرد. ترس از دست رفتن کاروانی که تقریبا همۀ قریش در آن سرمایه گذاری کرده بودند و حفظ آن برایشان جنبه حیثیتی داشت و هشدارها و ترغیب‌های بزرگانی از قریش برای نجات کاروان، همه را واداشت که یا خود به جنگ بیایند یا کسی را به جای خود بفرستند.

خروج مسلمانان از مدینه

با بازگشت کاروان از غزه به سوی مکّه، خداوند پیامبرش را برای خروج از مدینه برای پیروزی بر کاروان یا سپاه مشرکان فرمان داد و رسول خدا(ص) پس از مشورت با اصحاب و اعلام آمادگی آنان، دستور حرکت را صادر کردند و در دوازدهم ماه رمضان از مدینه خارج و در سُقْیا فرود آمدند.

خروج قریش از مکه

به خاطر خواب دختر عبدالمطلب که در مکه شایع شده بود، ترس و دو دلی برای جنگ، گروهی از بزرگان قریش را فراگرفته بود. ابوجهل و عقبة بن ابی معیط برطبل جنگ می‌نواختند و به سخنان خردمندان و خیرخواهان قریش که آنان را از رفتن باز می‌داشتند گوش نمی‌دادند. سرانجام مشرکان با تعداد ۹۵۰ یا ۱۰۰۰ نفر با نوازندگان و آوازه خوانان و با ساز و برگ تمام و تکبر و غروری خاص از مکه بیرون آمدند و ۱۰۰ اسب را نیز برای خودنمایی با خود آوردند.

استقرار دو سپاه در بدر

وقتی ابوسفیان نزدیک مدینه رسید با یافتن آثار شتران دو تن از جاسوسان پیامبر(ص) در بدر، مسلم دانست که پیامبر(ص) با نیروهایش برای دستیابی به کاروان از مدینه خارج خواهند شد، از همین رو بلافاصله مسیر کاروان را از منطقه بدر به سوی کناره دریای سرخ تغییر داد و توانست از محدوده آنان خارج شود و پیکی نیز به سوی سپاه قریش فرستاد تا آنان را به بازگشت به مکه فراخواند، ولی آنان بازگشت را مایۀ سرافکندگی خود می‌دانستند و می‌خواستند با قدرت‌نمایی، ضعفی را که از سریۀ نخله بر آنان تحمیل شده بود جبران کنند، ازاین‌رو تصمیم گرفتند سه روز در بدر برای قدرت نمایی خود به عیش و نوش و نوازندگی بپردازند.

وقتی پیامبر(ص) به نزدیکی بدر رسید، جبرئیل خبر نزدیک شدن سپاه قریش را به رسول‌خدا(ص) داد. پیامبر(ص) اصحاب خود را به مشورت ‌طلبید. مقداد از طرف مهاجران و سعد بن معاذ به نمایندگی از انصار سخنان پرشوری گفتند و اطاعت خود را از فرمان پیامبر(ص) اعلام کردند. رسول خدا(ص) از سخنان آنان بسیار خوشحال شد و فرمود: خداوند به من وعدۀ پیروزی بر یکی از دو گروه (تجاری یا سپاه اعزامی مکه) را داده است. مسلمانان پرچم‌های جنگ را برافراشته و به راه افتادند و شامگاه هفدهم ماه رمضان در بدر فرود آمدند. مسلمانان از لشکرگاه قریش خبر نداشتند. پیامبر(ص) چند نفر را برای کسب خبر به سوی چاهی که در نزدیک آنان بود فرستاد. آنان با ساقیان قریش برخورد کرده و دو تن از آنان را اسیر کردند. پس از بازجویی معلوم شد سپاه قریش که اغلب بزرگان قریش را همراه دارد در پشت تپه‌های شنیِ اردو زده‌اند. پیامبر(ص) فرمود: "مکه جگرگوشه‌های خود را به سوی شما روانه کرده است". سپس پیامبر(ص) به پیشنهاد اصحاب اردوگاه خود را در کنار چاه‌های بدر قرار داد. تا در حال جنگ بتواند به راحتی ظرف‌های خود را پر از آب کند.

نابرابری نیروها

پیامبر اکرم(ص) زمانی که تعداد کم یاران خود و کثرت سپاه قریش را دید از خدا کمک خواست، ازاین‌رو در روز بدر هنگامی که لحظاتی خوابش برد، خدا دشمنان را در نظر او کم شمار جلوه داد. البته این اندک نمایی دو جانبه بود به طوری که برخی از صحابه می‌گفتند: مشرکان ۷۰ یا ۱۰۰ نفرند و ابوجهل نیز وقتی مسلمانان را دید گفت: یاران محمد لقمه‌ای بیش نیستند. این کم نمایی باعث تقویت ارادۀ مسلمانان شد و فرمان تشویق کردن مؤمنان به جنگ و پایداری ۲۰ نفر از مسلمانان در برابر ۲۰۰ نفر و ۱۰۰ نفر در برابر ۱۰۰۰ نفر از مشرکان به هنگام جنگ بدر به پیامبر(ص) داده شد، ولی این حکم تخفیف داده شد و دستور پایداری ۱۰۰ به ۲۰۰ و ۱۰۰۰ به ۲۰۰۰ در آیه بعد صادر شد. رسول خدا(ص) نیز در خطابه‌ای مسلمانان را به جنگ تشویق و به ثواب ترغیب و برای پیروزی مسلمانان دعا کرد: "خدایا! اگر این گروه اندک کشته شوند دیگر کسی تو را عبادت نخواهد کرد".

نبرد تن به تن

در جنگ بدر، ابتدا سه نفر از قریش به نام‌های عتبه، شیبه (برادر عتبه) و ولید (فرزند عتبه) به میدان آمدند و مبارز‌‌طلبیدند. رسول گرامی اسلام(ص)، عبیده، حمزه و حضرت علی(ع) را به میدان فرستاد. حمزه، عتبه را کشت و علی(ع)، ولید را و عبیده با کمک حمزه و علی(ع) شیبه را کشتند. کشته شدن این سه تن ضربه سختی به قریش بود؛ ولی ابوجهل با شعار و سخنانش به مردم اطمینان می‌داد که پیروز خواهند شد.

آغاز حمله عمومی

حمله عمومی با به هلاکت رسیدن مبارزان قریش، آغاز شد. پیامبر(ص) به رزمندگان دستور داد تا وقتی دشمن، آنان را محاصره نکرده، دست به شمشیر نبرند و فقط با تیراندازی، جلوی پیشروی دشمن را بگیرند. رسول خدا(ص) مقابل لشکر مسلمانان آمد و با چوب دستی، صفوف سربازان را منظم کرد. سپس دستور حمله عمومی را صادر فرمود و جنگ میان صفوف مسلمانان و مشرکان شروع شد شعار مسلمانان در این جنگ "یا منصور امت" و "اَحَدٌ اَحَد" بود. زمانی نگذشت که آثار شکست در لشکر دشمن ظاهر شد و پا به فرار گذاشتند. پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز در جنگ، شرکت فعالی داشت؛ به گونه‌ای که از حضرت علی(ع) نقل شده است: "در روز بدر، آن گاه که کارزار بر ما سخت می‌شد، ما به رسول خدا(ص) پناه می‌آوردیم و آن حضرت، خود در کارزار، شرکت داشت و کسی نزدیک‌تر از او به مشرکان نبود".

امدادهای غیبی در بدر

برخی از امدادهای الهی در بدر عبارت است از: مسلط شدن خواب بر مؤمنان برای آرامش؛ فرو فرستادن باران برای طهارت و محکم شدن زمین رملی زیر پای آنان برای مناسب شدن موقعیت جغرافیایی و جنگی، تقلیل نیروهای دو سپاه، در نگاه یکدیگر به گونه‌ای که موجب تقویت روحیۀ مسلمانان و مغرور شدن و تضعیف روحیۀ مشرکان گردید و نیز حضور ۱۰۰۰ فرشته از ابتدای جنگ: «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مُرْدِفِینَ» که در ادامه جنگ به ۳۰۰۰ و سپس به۵۰۰۰ افزایش یافت.

از دیگر امدادهای غیبی که نقشی بسیار مهم در شکست مشرکان داشت، وحشت و هراسی بود که خداوند بر دل مشرکان افکند و این کمک‌ها را بشارتی به مسلمانان و مایه قوت و اطمینان و تسکین قلب آنان قرار داد.

کشته شدن ابوجهل

پیامبر(ص) که منتظر خبر کشته شدن ابوجهل بود و او را رأس پیشوایان کفر و فرعون امت نامیده بود با شنیدن خبر قتل او بسیار خوشحال شد و فرمود: "خدایا! وعده خود را محقق ساختی".

تعداد کشته ها

جنگ بدر با شهادت ۱۴ تن از مسلمانان (۶ تن از مهاجران و ۸ تن از انصار) و با کشته شدن ۷۰ نفر و اسیر شدن ۷۰ نفر از مشرکان به پایان رسید. پیامبر(ص) امر فرمود تا چاه‌های بدر را گود کنند و جسد کشته‌های مشرکان را در آنها بریزند. آن‌گاه رسول خدا(ص) بر لب چاه آمد و خطاب به آنان فرمود: "من آنچه را خدایم وعده داده بود، درست یافتم، آیا شما آنچه را خداوند وعده داده بود یافتید؟ ". جنگ بدر که بیش از نصف روز طول نکشید یکی از مهم‌ترین رخدادهای صدر اسلام را رقم زد، چنانکه پیامبر(ص) درباره آن فرمود: "هیچ‌گاه شیطان کوچک‌تر و در مانده‌تر از روز عرفه نبوده، مگر در روز بدر".

غنایم بدر

غنایم کلی جنگ عبارت بود از ۱۵۰ شتر، ۱۰ اسب و مقداری چرم و پارچه و ابزار جنگی. هر کس، افزون بر آنچه از وسایل شخصی کشتگان به دست آورده بود در غنایم کلی نیز سهمی می‌طلبید. آیات اول سوره انفال حکم این موضوع را بیان کرده و این غنایم کلی را مخصوص خدا و رسولش قرار داد تا هر چه خواهند تصمیم گیرند. باقی غنایم نیز برای مجاهدان بود که پیامبر(ص) آنها را میانشان قسمت کرد و برای کسانی که در مدینه و قبا جانشین خود کرده بود سهمی لحاظ کرد. بدین ترتیب مسلمانان هنگام بازگشت، هر یک بر یک یا دو شتر سوار بود و برهنگان جامه پوشیده و به زاد و توشۀ قریش دست یافته، سیر شده بودند و چون فدیه آزادی اسیران را نیز گرفتند هر فقیری ثروتمند شد و این استجابتِ همان دعای پیامبر(ص) بود که هنگام حرکت از سقیا به سوی بدر گفت: "خدایا! ایشان گروه پیادگان‌اند، سوارشان کن، برهنه‌اند آنان را بپوشان، گرسنه‌اند، سیرشان کن و نیازمندند، به فضل خود بی نیازشان فرمای".

بازتاب جنگ بدر در مدینه

جنگ بدر در مدینه، در میان مسلمانان و یهودیان و منافقان، بازتاب گسترده‌ای داشت. این پیروزی چنان عظیم و مهم بود که نه تنها مسلمانان بلکه عمده منافقان و یهودیان خبر پیروزی را باور نمی‌کردند. این تعجب بدین دلیل بود که نام برخی از بزرگان قریش در میان اسامی کشته‌شدگان بود. هنگام برگشت سپاه، مردم از جمله بزرگان خزرج به روحا آمدند و پیروزی بدر را به پیامبر(ص) شادباش گفتند و کسانی که در این غزوه حاضر نشده بودند از رسول خدا(ص) عذرخواهی کردند. یهودیان و منافقان نیز وقتی اسیران را با دست‌های بسته دیدند خوار و زبون شدند و با توجه به غنایم مسلمانان، چنان احساس حقارت کردند که آرزو کردند با پیامبر در بدر حضور می‌داشتند تا غنیمتی به دست می‌آوردند.

بازتاب جنگ بدر در مکه

بازتاب جنگ بدر در مکه بسیار گسترده‌تر از مدینه بود و مکیان نیز در اولین برخورد با این رویداد مهم آن را به شدت انکار ‌کردند، ولی وقتی قریش به مکه بازگشت و همه چیز روشن شد، ابوسفیان برای برافروخته نگه داشتن خشم مشرکان نسبت به مسلمانان آنان را از هر گونه گریستن و نوحه و مرثیه سرایی بر کشتگان و از هر گونه خوشی و لذت‌جویی برحذر داشت. اما وقتی کعب بن اشرف یهودی به مکه آمد و مرثیه سرایی کرد دیگران نیز اشعار او را خوانده، گریه و زاری را آشکار کردند و مکه یک ماه در غم و اندوه فرو رفت. مصیبت سنگین بدر بر مکیان نه تنها در سال بعد جنگ احد را در پی داشت، بلکه کینه‌ای در دل بزرگان قریش به خصوص امویان نهاد.

بازتاب جنگ بدر در خارج از حجاز

بازتاب این جنگ افزون بر مدینه و مکه، به خارج از مرزها کشیده شد. در حبشه نجاشی از این خبر مسرور شد و خبر آن را به مسلمانان مهاجر در حبشه رساند.

جایگاه بدریون

مقام بدریون در روایاتِ ناظر به برخی آیات و نیز سخنان صحابه، جایگاه مهم و ویژه‌ای یافت به طوری که برخی که در بدر حاضر نشده بودند آرزو می‌کردند در جنگ بدر شرکت می‌‌کردند تا همانند آنان ثواب و اجر ‌داشتند. در باور اهل سنت، بدریون از دیگر صحابه جایگاه برتری دارند و گناهان گذشته و آینده بدریان بخشوده شده و خداوند هیچ یک از اصحاب بدر را عذاب نخواهد کرد و بهشت بر آنها واجب شده است. البته اشکال‌هایی بر این مطالب وارد است و به نظر می‌رسد برخی خواسته‌اند با بهره‌گیری از مسئله مقام بدریان، مخالفت برخی صحابه پیامبر را در برابر امام علی(ع) در دوران خلافتش را توجیه کنند.

اصحاب بدر از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز جایگاهی ممتاز داشتند؛ خلیفه دوم در دیوان مالی برای آنان امتیاز خاصی قائل شد و سهم هر یک از آنان را ۵۰۰۰ درهم در سال قرار داد. از نظر موقعیت اجتماعی هم حضور نیروهای بدری در هر سپاه و گروه و حزبی امتیاز ویژه برای تأیید آن گروه و حزب به شمار می‌رفت. با توجه به این جایگاه ویژه اصحاب بدر نزد مسلمانان، کتاب‌های فراوانی در این باره نوشته شده است.

جنگ بدر در معارف مهدویت

یاران خاص امام مهدی(ع) به تعداد اهل بدر است چنانچه امام باقر(ع) می‌فرماید: «سیصد و اندی نفر به تعداد اهل بدر، در میان رکن و مقام با قائم(ع) بیعت می‌کنند» و نیز فرمود: «او همراه سیصد و سیزده نفر به تعداد اهل بدر، شتابان چون قطعه‌های ابر پاییزی ظاهر می‌شود».

هنگامی که امام زمان(ع) قیام کند، فرشتگانی که به صورت گروه پنج هزار نفری در بدر به یاری پیامبر آمدند، فرود خواهند آمد و کسی که در زمان غیبت قائم بر ولایتش استوار بماند، خداوند به او پاداش هزاران شهید از شهیدان بدر و اُحد عطا می‌فرماید.

پرسش‌های وابسته

• نقش امام علی در جنگ بدر چه بود؟ (پرسش)

منابع

1. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه.
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. هدایت‌پناه، محمد جعفر، بدر / غزوه، دائرةالمعارف قرآن کریم
4. عباسی، حبیب، غزوه بدر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲

پانویس