خیر در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خیر است. "خیر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خیر در قرآن - خیر در کلام اسلامی - خیر در اخلاق اسلامی - خیر در فقه سیاسی - خیر در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

خیر، خلاف شر و از ماده "خ ـ ی ـ ر" و اصل واحد در این ماده، انتخاب و اصطفای چیزی و برتری دادن آن بر غیر است، بنابراین در ماده یاد شده دو قید انتخاب (اختیار) و تفضیل هست که در همه صیغه‌های اشتقاق آن، ملحوظ است. به گفته علامه طباطبایی شی‌ء از آن رو خیر نامیده می‌شود که با چیز دیگری که اراده گزینش یکی از آن دو هست، سنجیده و انتخاب می‌گردد و گزینش آن بدان جهت است که در برگیرنده مقصود است، از این رو در حقیقت، خیر مقصود است و چنانچه آن نیز بر اثر چیز دیگری مراد باشد، آن چیز دیگر در حقیقت خیر است و خیر بودن جز آن، از اوست، پس خیر در حقیقت چیزی است که به جهت خودش مطلوب است و خیر نامیدن آن از برای مطلوب بودن و برگزیده شدن، در مقام مقایسه با غیر آن است؛ بدین صورت که هر گاه میان چند چیز یکی از آنها مراد و در اختیار آن از میان آنها تردید باشد، تنها همان (خیر) است که انتخاب می‌شود، بنابراین در معنای خیر "نسبتِ به غیر" مندرج است.

بر همین اساس، برخی آن را صیغه تفضیل و اصل آن را "اخیر" دانسته‌اند، در حالی که افعل تفضیل نیست و تنها پذیرای انطباق معنای تفضیل بر مورد خود است و مانند افعل تفضیل به غیر خود تعلق می‌یابد (آنچه در افعل تفضیل از هیئت کلمه استفاده می‌شود در واژه خیر از ماده آن برداشت می‌شود)؛ مثلاً همان گونه که گفته می‌شود "زيد افضل من عمرو و زيد افضلهما" همچنین گفته می‌شود "زيد خير من عمرو و زيد خيرهما". اگر خیر صیغه تفضیل بود، باید مانند "افضل، افاضل، فضلي و فُضليات" که در مورد صیغه تفضیل به کار می‌روند، درباره آن نیز به کار می‌رفت، حال آنکه در مورد خیر "خیر، خیره، اخیار و خیرات" ـ مانند "شیخ، شیخه، اشیاخ و شیخات" ـ گفته می‌شود، در نتیجه خیر، صفت مشبهه و مفاد آن به حسب ماده با افعل تفضیل یکی است و آن، برتری چیزی در مقام مقایسه با غیر است.

خیر نزد عقلا چیزی است که مورد اشتیاق و رغبت آنان باشد؛ مانند عقل، عدل، فضل و شی‌ء سودمند؛ و هیچ گاه امر اعتباری و انتزاعی مطلوب عقلا نیست، بنابراین خیر در واقع، به حقیقت وجود باز می‌گردد که واقع بلکه صرف واقع باشد و ماهیات امکانی و اعیان ثابت ذهنی و عقلی فی حد نفسه، به خیریت یا شریت وصف نمی‌شوند، زیرا ماهیت فی حد نفسه، نه موجود است و نه معدوم، از این روست که می‌توان گفت وجود خیر محض است، چنان که عدم شر محض؛ و خیرِ خیرات، از جمیع جهات و حیثیات، وجودِ اکمل و فوق کمال است که ذات حق است و به ترتیب، هر سلسله وجودی که نزدیک‌تر به مبدأ باشد، خیریت آن فزون‌تر است؛ تا برسد به هیولای اولی که منبع شرور است. عرفا وجود را خیر می‌نامند و خدا را خیر محضِ مطلق، چنان که صاحب فتوحات اطلاق وجود را بی هبچ گونه تقییدی از آنِ حق و وی را خیر محضی می‌شمرد که فاقد هر گونه شرّیّتی است و در مقابل، اطلاق عدم را شر محضی می‌خواند که فاقد هر گونه خیریتی است. برخی از حکما نیز درباره قضیه خیر بودن وجود، بداهت را ادعا کرده‌اند. بر پایه آنچه گذشت، خدای سبحان خیر علی‌الاطلاق است، زیرا هر چیزی به وی ختم گشته و مرجع، مطلوب و مقصود همه چیز است؛ لیکن قرآن کریم واژه خیر را اسمی مانند دیگر نام‌های حسنا بر وی اطلاق نکرده و تنها او را به خیر ستوده؛ البته قرآن در ۱۰ مورد خدا را به اسم خیر نامیده است و این در حالی است که واژه مذکور به کلمه دیگری اضافه گشته و از مجموع آنها اسماء مرکبی به دست آمده‌اند که همه آنها از گونه اسماء فعل و در موضوعاتی بحث می‌شوند که مربوط به «مضاف الیه» در آنهاست.

آیات ده گانه یاد شده چنین‌اند: ﴿وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾؛ ﴿وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ﴾؛ ﴿َّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾؛ ﴿ْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ﴾؛ ﴿وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾؛ ﴿ِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ﴾؛ ﴿وَأَنْتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ﴾؛ ﴿وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾؛ ﴿وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾؛ ﴿وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾ به گفته برخی شاید وجه عدم اطلاق خیر به صورت اسم بر خدا معنای انتخاب باشد که در ماده خیر معتبر است، تا ساحت حقِ متعالی از مقایسه با غیر خود به شکل اطلاق، مصون ماند، زیرا در برابر وی همه چیز خاضع‌اند: ﴿وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا﴾ بلی! در صورت اضافه و نسبت خیر به چیزی مانند رزق، حکم و... نامگذاری یا وصف خدا به خیر، محذوری ندارد.

قرآن کریم در ۵ آیه ۶ بار خدا را به واژه خیر ستوده است و دو بارِ آن در آیه ﴿هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا﴾ است که در آن ولایت امر انسان و هر چیزی و مالکیت تدبیر آنها را هنگام احاطه هلاک و سقوط اسباب از تأثیر و تبیین عجز انسانی که خویشتن را مستقل و بی‌نیاز می‌دید، ویژه خدا دانسته و او را در سنجش با اسباب ظاهری که شریک در تدبیر و تأثیر خوانده می‌شوند، دارای پاداشی برتر و فرجامی نیکوتر، خوانده است، زیرا ثواب خدا به کسی که به وی نزدیک شده است حق است و ثواب اسباب مذکور به کسی که به آنها نزدیک شده، باطل و زوالپذیر است، هر چند در عین اینکه همان ثواب هم از خدا و به اذن اوست؛ همچنین از نظر فرجام خدا حقِ ثابتی است که فنا، زوال و تغییر در او راه ندارد و اسباب پیش گفته فانی و متغیرند و خدا آنها را تنها زینت زندگی دنیا نهاده است، چنان که در آیه ﴿إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَا أَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾ از زبان ساحران فرعون در جواب تهدید وی که "هر آینه خواهید دانست که کدام یک از ما سخت‌تر از حیث عذاب و پاینده‌تر است": ﴿ِ وَلَتَعْلَمُنَّ أَيُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَى﴾ پس از آنکه آنان در مقابل معجزه حضرت موسی(ع) به سجده افتاده و به پروردگار ایمان آوردند، خدا را نسبت به فرعون نیک و ثواب وی را پایدارتر از ثواب فرعون یا خدا را به دلیل اطلاق آیه در مقایسه با هر نیکی، برتر و پایدارتر از هر امر باقی دانسته است: ﴿وَاللَّهُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾..

تنها معبود نیک

مشرکان زمان حضرت یوسف(ع) ملائکه را صفات خدا یا تعینّات ذات مقدس وی می‌دانستند که تمام جهات خیر و سعادت در جهان به آنان استناد می‌یابند. آنها به پرستش فرشتگان می‌پرداختند و به اله‌های علم، قدرت، سماء، ارض، حسن، حب و... معتقد بودند؛ همچنین جنیّان را عبادت می‌کردند و آنها را ریشه شر از قبیل مرگ، فنا، فقر، زشتی، درد، غم و... در جهان می‌دانستند؛ نیز اولیای کامل و سلاطین و ملوک جابر را می‌پرستیدند. همه اینها اربابی هستند که از نظر اعیان و اصنام و تماثیلی که برای آنان اتخاذ کرده تا به آنها رو کنند، پراکنده‌اند.

قرآن کریم در آیه ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾ به بیان استدلالی بر تعیّن خدا برای عبادت، بر فرض تردد امر میان او و دیگر اربابی پرداخته است که مشرکان یاد شده آنان را می‌پرستیدند و در مقام بیان موجودِ حق بودن خدا در مقایسه با ارباب یاد شده نبوده و به مبدأ و معاد بودن وی برای اشیا نیز نپرداخته است، زیرا واژه خیر درباره چیزی به کار می‌رود که از جهت مطلوب بودن و انتخاب، به گونه‌ای تعیّن داشته باشد، بنابراین مراد حضرت یوسف(ع) از این سخن خود. پرسش از تعیین یکی از دو طرف از جهت اخذِ به آن است و اتخاذ رب، عبادت اوست.

آیه ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ نیز به گفته برخی به بیان حجت الزامی ضد مشرکان پرداخته است که به پرستش بت‌ها روی آورده بودند و نخست به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد که خدا را بر نعمت توفیق ایمان یا بر هلاک امت‌های کافر شکر گذارد و بر بندگان برگزیده خدا سلام فرستد و در پایان می‌فرماید: آیا خدا برای پرستندگان خود بهتر است یا بت‌های بیجان و بی‌خاصیت برای پرستندگان خودشان. یعنی خدا کسی را که به عبادت وی پرداخت، از هلاک نجات داد؛ اما بت‌ها بی‌نیاز کننده چیزی از عبادت کنندگانشان به هنگام نزول عذاب نبودند. این گفته در مقابل توّهم خیری است که آنان در پرستش بت‌ها داشته‌اند. برخی با تصریح به افعل تفضیل بودن واژه خیر در آیه، بازگشت پرستش یاد شده را به تعریض خدا به تبکیتِ (اسکات) کافران و نسبت دادن آراء سست آنان به سفاهت و استهزاء ایشان دانسته‌اند، زیرا روشن است که در آنچه مشرکان با آن شرک ورزیدند، شائبه خیری نیست، تا موازنه میان آن و کسی که خیر محض و مبدأ هر خیری است، شدنی باشد. برخی، استفهام ذیل آیه را بر طریق انکار و توبیخ دانسته و در پاسخ این اشکال که «لفظ خیر در دو چیزی به کار می‌رود که هر دو، خیر و برای یکی از آن دو مزیتی است» گفته‌اند: مطلق لفظ خیر، چنین اقتضایی ندارد و دلیل آن را آیه ﴿أَصْحَابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِيلًا﴾ دانسته‌اند که مستلزم آن نیست که برای اهل آتش مقیلِ (محل استراحت نیمروز) حَسَن باشد. در نگاهی دیگر، ﴿آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾}} بدین معناست که آیا ثواب خدا خیر است؛ یا عقاب شرک ورزی؛ و این پرسش بر پایه باور آنان است که معتقد بودند در عبادت بت‌ها خیر است. بر پایه نقلی، هر گاه رسول خدا(ص) این آیه را می‌خواند، می‌فرمود: «بل الله خير وأبقى وأجل وأكرم» البته شاید بتوان تفضیلی بودن صفت خیر را درباره خدا به لحاظ مقام اثبات و مرحله دلالت پذیرفت و آن با تعیینی بودن خیر و دیگر صفات تفضیلی در مورد وی به جهت مقام ثبوت و واقع منافات ندارد، چنان که به گفته برخی خیر به صورت صفت تفضیلی (به معنای برتر و بافضیلت‌تر) در مورد جز خدا به کار رفته است؛ مانند ﴿نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا﴾، ﴿وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ﴾ و ﴿وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى﴾، هرچند در پاره‌ای از موارد به صورت اسم (به معنای چیزی که همگان به آن رغبت داشته و آن را برمی‌گزینند) آمده است؛ نظیر ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾..

تنها نگهدارنده مورد اطمینان

یعقوب(ع) در پاسخ درخواست برادران یوسف(ع) که "بنیامین" را با آنان به سوی مصر روانه کند تا پیمانه بگیرند و این سخن آنها که "ما او را نگهداری خواهیم کرد": ﴿فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكْتَلْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ فرمود: آیا شما را بر او امین گردانم و به شما درباره وی اطمینان کنم، آن‌گونه که شما را بر برادرش یوسف(ع) از پیش امین کردم، حال آنکه گفتید او را با ما فردا بفرست، تا در چمنزار بگردد و بازی کند و ما او را نگه خواهیم داشت ﴿أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾؛ ولی به آن وفا نکردید: ﴿قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. و در ادامه افزود: نگهدارنده، خداست و او بهترین نگهدارنده است، پس من از او نگهداری وی را خواستارم؛ نه از شما. به گفته برخی، جمله ﴿فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ تفریع است بر جمله ﴿هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ﴾ و می‌فهماند وقتی اطمینان به شما در این مورد لغو و بیهوده است، بهترین اطمینان، اتکال به خدا و حفظ اوست و در جایی که امر مردد باشد میان توکل به خدا و اعتماد به غیر او، وثوق به خدا بهتر بلکه متعیّن است. جمله ﴿وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ نیز در جایگاه تعلیل برای جمله ﴿فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا﴾ است؛ یعنی جز خدا بسا امین بر چیزی باشد و امانتی به او سپرده می‌شود؛ ولی وی به شخصِ امانت سپرده، رحم نکرده و امانت را ضایع می‌سازد؛ لیکن خدا ارحم الراحمین است و رحمت را در جای آن ترک نمی‌کند و بر ناتوان ضعیف که امر خود را به او واگذارده و بر وی توکل کرده است، ترحم می‌کند: ﴿ُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾

خلاصه، اطمینان به حفظ خدا نسبت به اطمینان به حفظ غیر او بهتر است، چون خدا ارحم الراحمین است و بر بنده‌اش درباره چیزی که وی را امین بر آن نهاده و به او اطمینان کرده است خیانت نمی‌کند؛ بر خلاف مردم که بسا به عهد امانت، وفا نکرده و به کسی که نزد آنان امانتی سپرده و به آنها توسل یافته است، رحم نمی‌کنند. به گفته برخی معنای ﴿فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا﴾ آن است که در مورد نگهداری یوسف به شما اطمینان کردم، چنان شد که شد، پس اکنون درباره نگهداری بنیامین بر خدا توکل می‌کنم.

یگانه بخشنده نیکی‌ها

جمله ﴿ُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ﴾ بر انحصار هر خیری در خدای متعالی دلالت دارد، بنابراین زمام امر هر خیر مطلوبی به دست وی و او یگانه اعطا کننده هر خیری است. جمله مذکور در جایگاه تعلیل برای جمله‌های پیشین در آیه یاد شده و از قبیل تعلیل به مطلبی خاص، برای علتی است که شامل آن و جز آن می‌گردد، پس خیری که خدا می‌دهد، اعم از ملک و عزت است: ﴿قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. نکته درخور این است که همان گونه که تعلیلِ دادن ملک و بخشیدن عزت، به خیری که به دست خداست درست است، تعلیل گرفتن ملک و اذلال نیز به آن درست است، زیرا آن دو گرچه شرند، شر جز عدمِ خیر نیست، بنابراین گرفتن ملک، چیزی جز ندادن ملک و ذلت چیزی غیر از ندادن عزت نخواهد بود و منتهی شدن هر خیری به خدا، به شکلی سبب منتهی شدن هر محرومیت از خیری به اوست؛ البته آنچه انتفای آن از او لازم است، اتصاف به چیزی است که شایسته ساحت قدس وی نیست؛ مانند کاستی‌های افعال بندگان و زشتی‌های معاصی، مگر به شکل خذلان و عدم توفیق.

خلاصه، خیر و شر گاهی تکوینی‌اند؛ مانند ملک و عزت و بازستاندن ملک که ذلت و در این صورت، خیر تکوینی امر وجودی و بخشش حق است و شر تکوینی هم عدم بخشش خیر است و انتساب آن به خدا محذور ندارد، زیرا او تنها مالکِ هر خیری است و در صورت اعطای چیزی از آن به دیگری، اختیار با او و جای شکر گزاری است و اگر اعطا نکند، حقی برای دیگری بر او نیست، تا او را به اعطا وادارد، در نتیجه امتناع وی از اعطا ظلم به شمار آید. به علاوه، اعطا و منع، هر دو مقارن مصالح عامی است که در صلاح نظام دایر میان اجزاء عالم، دخیل است.

گاهی نیز خیر و شر تشریعی‌اند و آن اقسام طاعات و معاصی است و طاعات و معاصی، افعالی‌اند که از انسان به جهت انتساب آنها به اختیار وی صادر می‌گردند، از این قطعا به غیر انسان استنادی ندارند و همین نسبت، ملاک حسن و قبح آن افعال است و اگر در صدور آنها اختیار فرض نشود، به حسن و قبح وصف نخواهند گشت. افعال یاد شده از این رو، انتسابی به حق ندارند، مگر از نظر توفیق و عدم توفیقحق بر اثر مصالحی که مقتضی آنهاست. نتیجه آنکه تمام خیر به دست خداست و با آن امر جهان در اشتمال بر هر وجدان و حرمان و هر خیر و شری انتظام می‌یابد.

گفتنی است برخی خیر را به خیر مطلق و خیر و شر مقید قسمت کرده‌اند: خیر مطلق، مورد رغبت و مطلوب هرکسی و در هر حال است؛ مانند خیری که در روایت «مَا خَيْرٌ بِخَيْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ، وَ مَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ» بهشت به آن وصف شده است؛ و خیر و شر مقیّد، برای کسی خیر و برای دیگری شر است؛ مانند مال، از این رو خدا آن را به خیر ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ و شر ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِينَ﴾، ﴿نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ هر دو وصف کرده؛ البته در آیه اخیر، خیر بودن از مال نفی شده است که به وجهی می‌تواند شر آفرین باشد. به گفته برخی خیر در مال مجازا به کار می‌رود. برخی نیز خیر را به حقیقی و اضافی بخش کرده‌اند و در نگاهشان آیه ﴿ِ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ﴾ به اوّلی و آیه ﴿وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ به دومی اشاره دارد. به گفته برخی مفسران، کار بست خیر در آیه اخیر، از مواردی است که افعل تفضیل نبودن آن را تأیید می‌کند، زیرا در لهو خیری نیست، بنابراین حق آن است که خیر مفید معنای انتخاب و اشتمال طرف مقابل و مورد قیاس با آن بر چیزی از خیر از خصوصیات غالب در موارد است و اعتذار از مورد آیه پیش گفته و مانند آن به این شکل که خیر در آن منسلخ از معنای تفضیل است، صحیح نیست .

خیر در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

خیر در قرآن به معانی مختلفی بکار رفته، کار نیک، اموال پُر برکت، ارزش‌های اخلاقی، پذیرش رسالت در برابر کارهای دیگر، و ترجیح میان دو کار.

1. ﴿أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾
2. ﴿وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا﴾
3. ﴿وَالضُّحَى * وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى * وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى * وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى﴾
4. ﴿إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمُ الْفَتْحُ وَإِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئًا وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ﴾
5. ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾
6. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ وَإِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾
7. ﴿لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾
8. ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾* ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا﴾
9. ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
10. ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾
11. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾
12. ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
13. ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾

نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. تضمین پاداش خیر به پیامبر از جانب پروردگار، در برابر اجرای رسالت: ﴿فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ﴾
2. خشم وغیظ احزاب مکه، علت دست نیافتن‌شان به خیر و پیروزی بر رسول و مؤمنان: ﴿بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا﴾
3. خیر بودن آخرت برای پیامبر امری مهم و مورد سوگند خداوند: ﴿وَالضُّحَى﴾.... ﴿وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى﴾
4. اجتناب از جنگ و ستیز با پیامبر و مؤمنان، از موارد خیر و نیکی: ﴿وَإِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾
5. گوش فرادادن پیامبر به سخن همه مردم «کنایه از تحمل سخنان گوناگون و متضاد و داشتن تحمل در نقل‌های متفاوت و متضاد از مصادیق خیر در جهت منافع آنان و به خیر و صلاح جامعه: ﴿أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ﴾
6. ایمان به پیامبر از مصادیق خیر در دعوت خداوند: ﴿فَآمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ﴾
7. خیر و رستگاری واقعی برای پیامبر و مؤمنان مجاهد با تأکید خداوند: ﴿وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ﴾
8. پندپذیری از خدا و پیامبر از مصادیق خیر: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ﴾
9. تلاوت قرآن به میزان توانائی، وتهجد و شب زنده داری پیامبر و گروهی از مؤمنان از مصادیق خیر: ﴿فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾.... ﴿وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ﴾
10. پرداخت خمس به خویشاوندان پیامبر از مصادیق خیر: ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾.... ﴿ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ﴾
11. مراجعه مؤمنان به پیامبر در نزاع‌ها، و تن دادن به حکم خداوند، امری پسندیده و دارای بهترین فرجام: ﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾
12. رعایت حرمت پیامبر با انتظار و صبر نمودن برای ملاقات با وی؛ دارای خیر و منفعت برای مؤمنان: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «خیر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲

پانویس