خوش‌خلقی

مدخل‌های وابسته به این بحث:

خوش‌خلقی در قرآن | خوش‌خلقی در حدیث | خوش‌خلقی در نهج البلاغه | خوش‌خلقی در معارف دعا و زیارات | خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی| خوش‌خلقی در سیره پیامبر خاتم

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خوش‌خلقی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• خوش‌خلقی یا حُسن خلق به‌معنای خوشرویی، خوش‌رفتاری، حسن معاشرت و برخورد پسندیده با دیگران، از فضیلت‌های اخلاقی و نشأت‌یافته از خصلت نیک ادب است. فرهنگ دینی، مردمان را به پرورش این فضیلت فراخوانده و آنان را به سبقت از یکدیگر در آن فرامی‌خواند.
• در تعریف حُسن خلق گفته‌اند: حُسن خلق آن ست که برخوردت را نرم کنی و سخنت را پاکیزه‌ سازی و برادرت را با خوشرویی دیدار کنی. فرهنگ دینی همواره مردمان را به نرم‌خویی و ملایمت سفارش می‌کند. قرآن کریم در مورد اخلاق نیک پیامبر(ص) می‌فرماید: به‌درستی که تو به اخلاق پسندیده و بزرگی آراسته شده‌ای.
• دست‌یابی به فضیلت حسن خلق، ملازمت و هم‌بستگی ویژه‌ای با رفتار نیکو دارد، زیرا خلق و خوی آدمی از رفتار او نشأت می‌گیرد. امام علی(ع) ریشه اخلاق نیکو را نشأت‌گرفته از ریشه خانوادگی و اصل و نسب او و نشانه‌ای از کرامت فرد برمی‌شمرد. فضیلت حُسن خلق در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی تأثیری شگرف دارد. از این‌رو پیامبران الهی برای اثربخشی و ترغیب مردم به پذیرش دعوت الهی خویش، افرادی خوش‌خلق و گشاده‌رو بودند. قرآن کریم درباره خوی نیکوی پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: در پرتو رحمت و لطف خدا با آنان مهربان و نرم‌خو شده‌ای و اگر خشن و سنگ‌دل بودی، از گردت پراکنده می‌شدند.
• در فرهنگ دینی، افراد با ایمان با یکدیگر خوش‌خلقی و رفتار پسندیده برخورد می‌کنند. این برای مؤمنان یک فضیلت به حساب می‌آید. اما در عین‌حال خداوند سبحان در قرآن کریم ضمن تأکید بر این امر، مؤمنان را نسبت به کفار سرسخت و بسیار جدی قلمداد می‌کند﴿مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا ﴾. امام علی(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) به ما دستور داده است که با معصیت‌کاران با چهره‌های عبوس روبه‌رو شویم. در فرهنگ دینی، حسن خلق به این معنا نیست که انسان در برابر منکرات ساکت بماند و فضیلت امر به معروف و نهی از منکر را فراموش کند.

آثار حسن خلق در زندگی

• حُسن خلق و اخلاق نیکو دارای آثار وضعی در زندگی آدمی است. امام علی(ع) در سخنان خود به برخی از آن‌ها اشاره داشته است. حسن خلق در کنار سه فضیلت راست‌گویی، امانت‌داری و پرهیز از حرام، خیر دنیا و آخرت را در پیش دارد، با وجود حسن خلق چیزی بر آدمی دشوار نخواهد ماند، زیرا آدمی که مورد توجه و دوستی همگان قرار دارد، امداد دیگران را نیز درمی‌یابد. اخلاق نیکو دوستی انسان‌ها را برمی‌انگیزد و روزی انسان را فزونی می‌بخشد؛ حُسن خلق به همراه فضیلت حسن نیت موجب فرود آمدن رحمت خداوند در دنیا و آخرت می‌شود؛ حسن خلق از رفتارهای خردمندان است، زیرا دام محبت و دوستی است؛ اخلاق نیکو ثمره ادب و یکی از روشن‌ترین نشانه‌های دین‌داری است؛ خوش‌اخلاقی موجب بهبود وضعیت زندگی فرد می‌شود. امام علی(ع) می‌فرماید: قناعت، گونه‌ای پادشاهی و حسن خلق، گونه‌ای نعمت است. هم‌چنین در حکمتی دیگر می‌فرماید: هیچ هم‌نشینی چون اخلاق نیکو نیست.
• امام علی(ع) در تمثیلی زیبا انسان خوش‌خلق را به درختی سازگار با محیط تشبیه کرده‌اند که در برابر تندبادها و حوادث، نرمش و سازگاری دارد و لاجرم درختی تنومند خواهد شد. کسی که نرم باشد چوب درخت او، ستبر باشد شاخه‌های او؛ یعنی هر که حسن خلق و خویی سیرت پیشه کند و با مردمان طریق مسامحه پیش گیرد، همه کس با او الفت و محبت دارند و ملایمت و ملاطفت کنند و به واسطه حسن خلق و مسامحه، مال و جاه او زیاده شود و قوّت گیرد.
• اخلاق نیکو دارای آثار اخروی برای آدمی است؛ آثاری چون: نیل به درجات عالی در عین حال که فرد ممکن است در عبادت چندان کوشا نباشد؛ موجب تخفیف در حسابرسی می‌شود؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: "اخلاق نیکو لغزش‌ها را ذوب می‌کند همان‌گونه که آفتاب، یخ را."
• از پیامبر اکرم نیز روایت است که مهم‌ترین عامل وصول به بهشت، تقوا و اخلاق نیکوست.

حسن خلق چیست؟

• حسن خلق نام حالتی است که باعث می‌شود انسان با مردم به نیکی معاشرت می‌کند و آمیزش اجتماعی‌اش به زیبایی کنش‌های انسانی، چون مهرورزی، مدارا، دلسوزی، نیکی‌رسانی، وصلت و رابطه و صبر و بردباری آراسته باشد. حسن خلق نتیجه اعتدال تمامی قوای باطنی و دست‌کاری اعضای ظاهری است و در صورتی پدید می‌آید که همه اخلاق نیک نفسانی دست در دست هم، صورت باطنی زیبایی را برای انسان آفریده باشند. مردی از رسول خدا(ص) درباره حسن خلق پرسید؛ آن حضرت در پاسخ این آیه قرآن را تلاوت کرد: ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ﴾.
• و در ادامه فرمود: "حسن خلق آن است که هرکس با تو قطع رابطه کرد تو درگذری با او رابطه برقرار کنی، به هرکس محرومت کرد، عطاکنی و از آنکه بر تو ستم روا داشت درگذری".
• در روایت دیگری است: مردی از روبه رو خدمت رسول خدا آمد و عرض کرد یا رسول الله دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. بار دیگر از سمت راست آمد و گفت: یا رسول الله دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. بار سوم از سمت چپ آمد و سؤال خود را تکرار کرد و همان جواب را شنید و چون برای آخرین بار از پشت‌سر آمد و سؤال خود را باز پرسید، رسول خدا به سوی او برگشت و فرمود: آیا نمی‌فهمی! دین آن است که خشمگین نشوی.
• با توجه به اینکه روایات و تفسیرها، عفو را به حد وسط تفسیر کرده‌اند و منظور از عرف هر کار نیک معروفی است که برخلاف زشت و منکر باشد، از مجموع این دو روایت استفاده می‌شود که حسن خلق مرکبی است از مراعات اعتدال در تمامی امور، فرمان و التزام به نیکی‌ها، صرف نظر از انتقام‌گیری و مقابله به‌مثل و پرهیز از خشم.
• هرچند این آیه کریمه توانایی بیان همه نظام اخلاقی اسلام را داراست؛ به نظر می‌رسد این دو حدیث بخشی از بیاناتی است که حضرات معصومین در تعریف حسن خلق فرموده‌اند؛ ولی از سایر خود بیانات در گذر تاریخ از رفته و اگر چه مفاد آنها از نصوص دیگر قابل استفاده آنها محروم مانده‌ایم.

ستودگی حسن خلق

• در ستایش حسن خلق، روایات فراوانی از رسول خدا(ص) و پیشوایان معصوم دین به دست ما رسیده است. تلاش میکنیم بخشی از این مجموعه ارزشمند را در چند محور گزارش کنیم.

حسن خلق به عنوان اخلاق، مایه مشابهت با خداست. رسول خدا(ص) می‌فرماید: "حسن خلق، خلق بشکوه خداست".

• در نظام اعتقادی، دلیل کمال و برتری ایمان است. رسول خدا(ص) فرمود: کسانی از برترین ایمان برخوردارند که بهترین اخلاق را دارند.
• امام باقر(ع) می‌فرمود: "ایمان کسانی کامل‌تر است که از بهترین اخلاق برخوردارند".
• در مقایسه با دین، زینت دین و بلکه با آن یگانه است. رسول خدا(ص) می‌فرمود: "دین‌تان را به حسن خلق بیارایید.
• ایشان در پاسخ مردی که از او می‌پرسید: دین چیست؟ سه بار فرمود: حسن خلق است.

در نظام درونی انسان، نشانه کامل‌ترین نیروی عقل است. امام صادق(ع) می‌فرمود: "مردمی که اخلاق‌شان بهتر است کامل‌ترین عقل را دارند"

• در نظام رفتاری انسان، بهترین و برترین عمل و اولین و سنگین‌ترین کرداری است که در میزان کسی نهاده می‌شود. رسول خدا(ص) می‌فرمود: "روز قیامت در میزان کسی برتر از حسن خلق نهاده نمی‌شود"
• امام صادق(ع) فرمود: "مؤمن پس از فرائض، عملی برتر از حسن خلق به پیش‌گاه خدا نمی‌برد" .
• رسول خدا(ص) فرمود: "صاحب خلق نیکو همانند کسی که پیوسته در نماز و روزه است، پاداش می‌گیرد".
• ایشان در حدیثی فرمود: "همانند کسی که پیوسته در جهاد است به او پاداش می‌دهند".
• از حیث نتیجه، آبادی دنیا و آخرت را در پی دارد. در دنیا بر عمر می‌افزاید و خانه را آباد می‌کند.
• امام صادق(ع) فرمود: "حسن خلق، خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند" و در آخرت، گناهان را می‌زداید و راه بهشت را باز می‌کند.
• امام صادق(ع) فرمود: "همچنان که خورشید یخ را آب می‌کند، حسن خلق گناه را می‌زداید"
• رسول خدا(ص) فرمود: "حسن خلق از چیزهایی است که بیش از هر چیز امت مرا به بهشت می‌برد .
• چنین است که رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرمود: "نیک خوبی انسان از سعادت اوست"
• و می‌فرمود: "مبارکی در حسن خلق است".

نشانه‌های حسن خلق

• از آنجا که انسان به اقتضای حب نفس، عیوب خود نمی‌بیند، با اندک مجاهده‌ای که به ترک گناهان بزرگ و آشکار منتهی شود، گمان می‌کند نفس خویش را پاکیزه کرده، به حسن خلق دست یافته و از تلاش و مجاهدت بی‌نیاز شده است؛ از این رو لازم است با نشانه‌های حسن خلق آشنا شویم که فریب نفس را نخوریم و بازیچه شیطان نشویم. پیش از این دانستیم که حسن خلق مساوی دین و نشانۀ کمال ایمان است؛ بنابراین هر چیز که در قرآن کریم و روایات پیشوایان معصوم نشانه ایمان است، نشان حسن خلق نیز به شمار می‌رود. 
• برخی از صفت‌هایی که قرآن کریم برای اهل ایمان یاد کرده، بدین شرح است:

• اهل ایمان به خدا شرک نمی‌ورزند﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾،
• دل‌شان با یاد خدا می‌لرزد﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾،
• خدا را عبادت می‌کنند و اهل روزه و رکوع و سجودند﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
• نماز را پیوسته﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾ به‌پا می‌دارند﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ و در نماز خاشع‌اند﴿الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ﴾، شب زنده‌دارند﴿وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا﴾،
• از کارهای زشت خود توبه می‌کنند﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
• زکات می‌دهند﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾،
• انفاق می‌کنند﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ولی اعتدال را ترک نمی‌کنند﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾،
• از مقابل آیات الاهی کر و کور نمی‌گذرند، با دل آگاه و چشم بینا به آنها می‌نگرند﴿وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا﴾،
• و چون آیات خدا را بشنوند ایمان‌شان رو به زیادت می‌نهد﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾،
• دامن آلوده نمی‌کنند﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾ ،
• و بر گرد فحشا نمی‌گردند﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾،
• به ناحق دست به خون کسی نمی‌آلایند﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾،
• به ناحق شهادت نمی‌دهند﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾،
• از هر کار لغو و بیهوده‌ای روی‌گردانند﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾،
• و چون با کار ناروایی مواجه شوند بدون آلودگی، کریمانه از کنارش می‌گذرند﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾،
• متواضع‌اند و با جاهلان خوش‌پاسخ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾ ،
• عهد و امانت را پاس می‌دارند﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾.
• سپاس‌گزار و شاکرند﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
• از جهنم هراسان‌اند﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا * إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا﴾،
• به معروف می‌خوانند از منکر باز می‌دارند﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
• بر خدا توکل دارند﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾
• و پیوسته از حدود الاهی پاسداری می‌کنند﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

• رسول خدا نیز در مقام تعیین آثار عملی ایمان با اشاره به ویژگی‌های مؤمنان، از هر ویژگی نشانی از حسن خلق ساخته است. از جمله نشانه‌ها در کلام رسول خدا می‌توان مهمان‌نوازی، احترام به همسایه، احترام به والدین، سکوت، نیکودرایی، نیکی‌پسندی و زشتی‌ستیزی و رازداری را نام برد. فرمود:

• "هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد باید میهمانش را احترام کند"
• هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید همسایه‌اش را گرامی بدارد با همسایه‌اش را آزار ندهد
• هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد یا سخن خیر تیگوید یا سکوت می‌کند
• هرکس به خدا و روز پایان ایمان دارد، باید پدر و مادرش را احترام کند
• هنگامی که مؤمنی را ساکت دیدید به او نزدیک شوید که القای حکمت می‌کند.
• هر کسی که کار نیک شادش می‌کند و کار بد را نمی‌پسندد، مؤمن است
• مجلس دو همنشین امانتی است الاهی، پس هیچ‌کدام حق ندارد رازی را که برادرش خوش ندارد، افشا کند.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• خوش‌رویی‏
• خوش‌گویی‏

منابع

1. دانشنامه نهج البلاغه
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: