علم امام علی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. علم امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم امام علی در قرآن - علم امام علی در حدیث - علم امام علی در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

امیرالمؤمنین(ع) دارای علم جامع و کامل به معارف و احکام الهی بود. دلیل این مطلب احادیث بی‌شماری است که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده است. همچنین خود آن حضرت در روایات فراوانی به علم بی‌بدیل خویش اشاره کرده است.

مقدمه

امیرالمؤمنین(ع) از علم جامع و کامل به معارف و احکام الهی برخوردار بود. این مطلبی است که در احادیث بی‌شماری که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده به دست می‌آید، و از فضایل بی‌بدیل او در میان عموم صحابه پیامبر به شمار می‌رود.

ابن‌عباس که از نظر جایگاه علمی به “حبر امت” لقب یافته درباره نسبت علم خود به علم امیرالمؤمنین(ع) گفته است: “علم من و علم اصحاب پیامبر نسبت به علم علی مانند یک قطعه نسبت به دریا است”. همو گفته است: “از شش جزء علم، پنج جزء به علی اختصاص دارد و دیگران از یک جزء بهره دارند و علی(ع) در جزء ششم با ما شریک و از ما داناتر است”.

ابن‌مسعود گفته است: “حکمت ده جزء دارد، نه جزء به علی(ع) اعطا شده و یک جزء به دیگران و علی در جزء دهم عالم‌ترین آنان است”.

آری، امیر المؤمنین(ع) وارث علم پیامبر(ص) بود، چنان که در روایات متعدد بیان شده است، و ایشان به این مقام افتخار می‌کرد: «وَ اللَّهِ إِنِّي لَأَخُوهُ وَ وَلِيُّهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ وَارِثُهُ وَ مَنْ أَحَقُّ بِهِ مِنِّي»؛ به خدا سوگند! من برادر پیامبر، دوست، پسر عمو و وارث علم اویم پس چه کسی از من نسبت به پیامبر سزاوارتر است”.

محمد بن طلحه شافعی پس از نقل دو حدیث نبوی: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا» و «أَنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»، گفته است: “نقش دروازه شهر و در خانه، این است که آنچه را داخل شهر و خانه است از خطر دزد و مانند آن حفظ می‌کند. بنابراین، معنای این دو حدیث آن است که با وجود علی(ع)، علم و حکمتی که پیامبر اکرم(ص) برای بشر آورده است، حفظ شده است”.

محققان تصریح کرده‌اند که همه رشته‌های علمی در دنیای اسلام به امیرالمؤمنین(ع) منتهی می‌شود. محمد بن طلحه شافعی، ابن ابی‌الحدید معتزلی، فخرالدین رازی، و سید بن طاووس این مطلب را شرح داده‌اند.

چگونه می‌توان علم امیرالمؤمنین(ع) را با علم افرادی چون ابوبکر مقایسه کرد که از فهم مفاهیم اولیه قرآن کریم ناتوان بودند، چنان که وقتی از وی از معنای “أب” در آیه وَفَاكِهَةً وَأَبًّا پرسیدند، گفت آن را نمی‌دانم. عمر بن‌خطاب نیز معنای آن را نمی‌دانست. هنگامی که از ابوبکر از معنای “کلاله” پرسیدند گفت: “من در کلاله رأیی اظهار کرده‌ام، اگر درست است از خداست، و اگر خطا باشد از من و از شیطان است. کلاله غیر از پدر و فرزند است و پس از آنکه عمر به خلافت رسید، همین سؤال را از او کردند، گفت: من از خدا حیا می‌کنم که سخن ابوبکر را رد کنم”.

جده‌ای از ابوبکر درباره سهم ارث خود پرسید. ابوبکر پاسخ داد: “در کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) چیزی در این باره نیافته‌ام؛ باید بپرسم”. مغیره بن شعبه و محمد بن سلمه به او گفتند: “پیامبر(ص) به او یک ششم عطا کرده است”.. وی در بسیاری از احکام دچار اضطراب می‌شد و حکم آن را از دیگران می‌پرسید.

قضاوت‌های نادرست عمر بن‌خطاب نیز مشهور است، چنان که دستور داد تا زن باردار زناکاری را سنگسار کنند. امیرالمؤمنین(ع) وی را بر خطایش آگاه ساخت، و فرمود: “تو بر حمل او حقی نداری”. همچنین دستور اجرای حد زنا را درباره زنی دیوانه که زنا کرده بود صادر کرد. امیرالمؤمنین(ع) وی را بر خطایش آگاه ساخت و فرمود: “قلم تکلیف از مجنون برداشته شده است”.

همچنین آمده است روزی خلیفه دوم، بالای منبر گفت: “هر کس مهریه سنگین قرار دهد، آن را از بیت‌المال قرار خواهم داد”. زنی به او گفت: “این دستور، مخالف حکم خداوند است که فرموده است: وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا. یعنی “اگر مهریه زنان را به اندازه قنطار (مال فراوان) قرار دادید به آنان بدهید”. عمر گفت: “همه از عمر داناترند، حتی زنان پرده‌نشین”. تغییر رأی عمر در احکام شرعی تا حدی بود که گفته شده است: درباره حکم ارث جدّ حدود نود یا صد رأی صادر کرده است. نارسایی‌ها و خطاهای عمر در احکام دینی بیش از آن است که در اینجا بیان شود.

از مطالب یاد شده روشن شد که کسی جز امیرالمؤمنین(ع) شایسته جانشینی بلافصل پیامبر اکرم(ص) نبود، اما متأسفانه این حق رعایت نشد و کسانی که شایسته امامت و خلافت نبودند، زمام این امر خطیر را در دست گرفتند و امت اسلامی را از بهره‌گیری کامل از رهبری پیامبرگونه امیرالمؤمنین(ع) محروم ساختند. امیرالمؤمنین(ع) از این تصمیم‌گیری ناروا به تلخی یاد کرده و گفته است: “فرزند ابوقحافه، پیراهن خلافت را بر تن کرد و او می‌دانست که جایگاه من در امامت و خلافت مانند جایگاه محور در سنگ آسیاب است، که سنگ آسیاب بدون آن نمی‌چرخد، و می‌دانست که من چونان قله‌ای هستم که چشمه‌های معرفت و حکمت، سیل‌آسا از آن سرازیر می‌شود، و بلندای علم و فضل من چنان است که پرنده تیز پرواز را به آن راهی نیست”.

آن‌گاه که در شورای شش نفره می‌خواستند با عثمان به عنوان خلیفه پیامبر و پیشوای مسلمانان بیعت کنند، فرمود: “شما می‌دانید که من از دیگران به این مقام سزاوارترم و به خدا خدا سوگند تا وقتی تسلیم بودن من به نفع مسلمانان باشد و جز بر من ستم نشود، تسلیم خواهم بود”.

در پایان یادآور می‌شویم برهان “علم” یا “اعلمیت” بر امامت امیرالمؤمنین(ع) در آثار کلامی عالمان شیعه به اختصار آمده است، و آنچه اینجا بیان شد، تقریر و تبیین روشن و جامع آن بود. شیخ الطائفه در تقریر این استدلال گفته است: “پیش از این اثبات کردیم که امام باید به همه احکام شریعت، علم کامل داشته باشد و به اجماع، ثابت شده است که ابوبکر و عباس که (امامت بلافصل آنان مورد ادعای جمعی از مسلمانان است) واجد این صفت نبودند، بلکه بسیاری از علوم دینی را نداشتند، امامت آن دو باطل است. بنابراین، امامت امیرالمؤمنین(ع) ثابت است؛ زیرا مسلمانان به امامت بلافصل کسی غیر از این سه نفر اعتقاد ندارند”.

علم امام علی(ع) در گفتار خود

امیر مؤمنان(ع) در مواردی، از علم ویژه خویش خبر داده و بر این مطلب تأکید ورزیده است که او بر اسرار آیات قرآن و ابواب آسمان‌ها آگاه و علوم بسیاری در سینه آن بزرگوار انباشته است و همه این دانش‌ها را از نبی مکرم(ص) و از طریق ویژه‌ای که بر ما مخفی می‌باشد، دریافته است. او هماره در پی آن بود که حاملانی را برای بر انتقال این علوم بیابد و هرگاه کسی را می‌یافت که گنجایش انتقال چنین علومی را داشت، به فراخور استعدادش، بخشی از آن را به او می‌آموخت. روایاتی که از آن امام اندیشه و عمل در این باب آمده، بسیار است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. «پیش از آنکه مرا از دست دهید، هر سؤالی که دارید، از من بپرسید. سوگند به کسی که جانم در دست اوست، از حال تا قیامت، چیزی از من درباره آن گروه که صدش را هدایت می‌کند و صد نفر را گمراه، نمی‌پرسید، مگر اینکه به شما خبر می‌دهم از فراخواننده و جلودار و داننده آن گروه و از جای فرود آمدن و بارانداز آنان و از هر یک از آنها که کشته می‌شود یا می‌میرد».
2. «از من بپرسید، پیش از آنکه مرا نیابید».
3. ای مردم! علوم و معارف اسلامی را از من بپرسید، پیش از اینکه مرا نیابید، که من به راه‌های آسمان، داناترم از راه‌های زمین».

دلیل این مطلب که امام(ع) این جمله را در موارد متعدد فرموده، این است که پرسش‌هایی که هنگام ایراد این سخن از آن حضرت شده، گوناگون بوده و پرسش کنندگان نیز افراد مختلف بوده‌اند؛ مثلاً در نقلی سؤال کننده، اشعث بن قیس و سؤال او درباره جزیه مجوسان بوده است و در نقل دیگر، پرسش کننده، صعصعة بن صوحان و پرسش او درباره دجال بوده است و در روایت دیگر، سائل، سعد بن وقاص بوده است که از تعداد چیزهای دیگر از آن حضرت سؤال کرده است.

ده دلیل در علم امیرالمؤمنین(ع)

اجماع همگان این است که امیرالمؤمنین علی(ع) اعلم اهل زمانش بوده و همه در علوم عقلی و نقلی از آن جناب استفاده می‌نموده‌اند. و دلائل متعددی در اثبات این مطلب ذکر شده از جمله:

1. دلیل اول: متکلّمین نوشته‌اند: امیرالمؤمنین علی(ع) در نهایت ذکاوت و زیرکی بود و بسیار حریص بر تعلّم و یادگیری بوده و از کودکی تا زمان جدایی و مفارقت از پیامبر(ص) شب و روز ملازم و همراه رسول خدا(ص) بود. در حالی که رسول خدا(ص) از جهت علم و فضل کامل‌ترین انسان‌ها بوده است و به ضرورت و بداهت معلوم است که: مثل این شاگردی که بسیار حریص بر تعلّم و یادگیری است، با این چنین ملازمه و همراهی با معلّم کاملی که بسیار حریص بر تعلیم و یاد دادن است، در غایت کمال و نهایت علم و فضل خواهد بود.
2. دلیل دوّم: خداوند متعال فرمودند: وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ ثعلبی در تفسیرش روایت کرد که رسول خدا(ص) فرمود: «سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ يَجْعَلَهَا أُذُنَكَ يَا عَلِيُّ»؛ ای علی! از خدای عزّوجلّ خواستم که گوش تو را آن گوش (حفظ کننده) قرار دهد.
3. دلیل سوم: رسول خدا(ص) فرمود: «أَقْضَاكُمْ عَلِيٌّ‌»؛ آگاه‌ترین شما به امر قضاوت علی است. قضاوت و حکم بین مردم مستلزم علم و دین است. وقتی امیرالمؤمنین علی(ع) از دیگران در حکم و فصل خصومت داناتر و آگاه‌تر و مقدّم باشد، پس باید از غیر خودش اعلم باشد.
4. دلیل چهارم: سلمان فارسی روایت کرد که رسول خدا(ص) فرمود: «أَعْلَمُ أُمَّتِي بَعْدِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ‌»؛ علی بن ابی طالب عالم‌ترین امّتم بعد از من است.
5. دلیل پنجم: عبدالله بن مسعود روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمودند: «قُسِمَتِ الْحِكْمَةُ عَلَى عَشَرَةِ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ مِنْهَا تِسْعَةً وَ النَّاسُ جُزْءً وَاحِداً»؛ حکمت بر ده جزء تقسیم شد که نُه جزء آن به علی بن ابی طالب و یک جزء آن به سایر مردم داده شد.
6. دلیل ششم: ترمذی در صحیح خود از رسول خدا(ص) روایت کرد که آن حضرت فرمود: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»؛ من شهر علمم و علی درب آن است.
7. دلیل هفتم: بغوی در صحاح از ابی حمراء روایت کرد که رسول خدا(ص) فرمود: «مَنْ أَرَادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى آدَمَ فِي عِلْمِهِ وَ إِلَى نُوحٍ فِي فَهْمِهِ، وَ إِلَى يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا فِي زُهْدِهِ، وَ إِلَى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ فِي بَطْشِهِ، فَلْيَنْظُرْ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع)»؛ کسی که بخواهد به علم آدم و به فهم نوح و به زهد یحیی و شجاعت موسی(ع) نظر کند پس به علی بن ابی طالب نظر و توجّه نماید (که همه این خصال در آن حضرت جمع است. امیرالمؤمنین(ع) جامع جمیع صفات بارز انبیاء است بر وجهی که هر صفتی از وی، مساوی بهترین صفتی از صفات انبیاء است، وقتی آن حضرت در صفات، هم طراز با صفات بارز پیامبران شمرده شده، و از طرفی مسلّم است که انبیاء از صحابه افضل هستند، پس امیرالمؤمنین(ع) به طریق اولی از اصحاب افضل است.
8. دلیل هشتم: تمام صحابه در احکام به او مراجعه می‌کردند و فتاوی را از او یاد می‌گرفتند و در حل مشکلات به آن حضرت پناهنده می‌شدند و این از واضحات و مسلّمات تاریخ و حدیث است که احدی در آن شک و شبهه ندارد. عمر بن خطاب در بسیاری از قضایا به حکم و فتوای آن حضرت رجوع کرد. از جمله آن موارد: «أَنَّ عُمَرَ أُتِيَ بِامْرَأَةٍ قَدْ زَنَتْ وَ هِيَ حَامِلَةٌ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ(ع) إِنْ كَانَ لَكَ سُلْطَانٌ عَلَيْهَا فَلَيْسَ لَكَ سُلْطَانٌ عَلَى مَا فِي بَطْنِهَا فَأَمَرَ بِتَرْكِهَا وَ قَالَ لَوْ لَا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ»؛ زن بارداری که مرتکب زنا شده بود را نزد عمر آوردند. عمر دستور به سنگسارِ زن داد. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: اگر برای تو بر این زن تسلط هست (که بر علیه او حکم کنی) بر فرزندی که در شکم اوست تسلط نداری (و نمی‌توانی بر او حکم جاری کنی) پس از رأی خودش برگشت و زن را رها کرد و گفت: اگر علی(ع) نبود، عمر هلاک می‌شد.
9. دلیل نهم: امیرالمؤمنین(ع) بعد از شهادت رسول خدا(ص) قبل از هر کسی به جمع‌آوری قرآن مشغول شد.
10. دلیل دهم: قضاوت‌های عجیب و غریبی که از حضرت صادر شده و دلالت بر کمال علم او دارد و روایات در این باره از خاصّه و عامّه بسیار است.

توصیف علم امام در بیان ابن ابی الحدید

ابن ابی الحدید می‌گوید: «درباره بزرگ‌مردی که هر فضیلتی به او باز می‌گردد و هر فرقه‌ای به او پایان می‌پذیرد و هر طایفه‌ای او را به سوی خود می‌کشد، چه بگویم؟ وی سالار و سرچشمه فضایل و یگانه مرد پیشتاز آن عرصه، و خاستگاه فضیلت‌هاست. هرکس پس از او در هر فضیلتی درخشیده، پرتوی از علی برگرفته است و از او پیروی کرده و در راه وی گام نهاده است.

ارزشمندترین علوم، علم الهی است که این شرف و عظمت از گفتار علی برگرفته شده و از او منقول است و راه‌هایش همه از او سرچشمه یافته و به وی پایان پذیرفته است. علی(ع) اصل و اساس علم فقه است و هر فقیهی در اسلام ریزه‌خوار خوان علم و دانش علی و بهره‌مند از فقه اوست. علم تفسیر قرآن هرچه هست از علی گرفته شده و فرع وجود آن حضرت است، علم طریقت و حقیقت و احوال تصوّف از دیگر علومی است که ارباب این فنّ در همه سرزمین‌های اسلامی سررشته خود را به علی می‌رسانند و پایگاهشان اوست و بر همگان روشن است که علی(ع) ایجادگر علم نحو و مبانی عربی و بیانگر اصول و قواعد آن به ابو الأسود دوئلی بوده است»

ابن ابی الحدید می‌افزاید: «در باب فصاحت، علی(ع) امام و پیشوای‌ فصیحان و سرور همه بلیغان است و درباره سخنان او گفته‌اند: (فروتر از سخن خالق و فراتر از سخن آفریدگان است) مردم، آیین سخنوری و نگارش را از او فراگرفته و آموخته‌اند، به خدا سوگند! هیچ‌کس جز او آداب فصاحت را برای قریش سنّت قرار نداد، کتابی که اکنون بر آن شرح می‌نگاریم، بهترین دلیل بر این است که هیچ کس توان برابری در فصاحت و همسانی در بلاغت علی را ندارد.

علی(ع) در زهد و بی‌رغبتی به این جهان، سرور همه پارسایان و نمودار همه ابدال و برجستگان است، همه، ره به سوی او دارند و در پیشگاهش زانوی ادب به زمین می‌زنند، وی هرگز از خوراکی سیر نخورد و خوراک و لباسش از همه مردم خشن‌تر بود.

علی(ع) در عبادت، عابدترین مردم بود و بیش از همه نماز می‌گزارد و روزه می‌گرفت. مردم نماز گزاردن و خواندن نافله و ادعیه و اذکار و اوراد را از او آموخته‌اند. چه گمان می‌بری در مورد مردی که آن‌چنان در اقامه نماز کوشا بود که فرمان داد در «لیلة الهریر» که تیرهای دشمن از چپ و راست از کنار گوشش می‌گذشت و پیش پایش فرو می‌افتاد، برای او قطعه چرمی میان دو صف لشکر گستردند، و بر آن نماز گزارد و از آن همه تیر بیمی به خود راه نداد و تا نمازش را به پایان نرساند از جای خویش برنخاست...

با دقت در دعاها و مناجات‌های آن بزرگوار و آگاهی بر تعظیم و اجلال خدای سبحان، در آنها در می‌یابیم تا چه پایه‌ای در برابر عزت و هیبت الهی، خاضع و فروتن و تسلیم فرمان خدا بوده است و چه اخلاصی وجودش را فرا گرفته بوده و این سخنان از چه دلی برخاسته و بر چه زبانی جاری گشته است. علی بن الحسین که خود، در انجام عبادت سرآمد بود می‌گوید: عبادت‌ من در کنار عبادت جدّم (علی) چون عبادت وی در کنار عبادت رسول خدا(ص) است.

قرائت قرآن و اشتغال علی به قرآن، مورد توجه همگان بوده و همه به اتفاق قائل‌اند در دوران رسول خدا(ص) تنها علی حافظ قرآن بود و نخستین کسی است که به گردآوری قرآن همت گمارد... و با مراجعه به کتب قرائت‌ها به خوبی درمی‌یابید که پیشوایان آن علم همه، علوم خود را به علی(ع) ارجاع می‌دهند.

چه گویم درباره مردی که اهل ذمّه با آنکه نبوّت پیامبر را انکار می‌کنند، علی را دوست دارند و فلاسفه با آن‌که با دینداران سر ستیز دارند، برای علی ارج و عظمت قائل‌اند و پادشاهان روم و فرنگ، چهره علی را در کلیساها و پرستشگاه‌های خود با حمایل شمشیر، به تصویر کشیده‌اند؟

درباره مردی که هرکس دوست می‌دارد درباره‌اش فراوان سخن گوید و با انتساب به او بر حسن و زیبایی خویش بیفزاید چه بگویم؟ در مورد مردی که در هدایت بر همگان پیشی گرفت... و در توحید و یگانه‌پرستی جز رسول اکرم(ص) که در هر خیری، گوی سبقت از همه در ربوده است کسی بر او سبقت نگرفته است.

جستارهای وابسته

• حدیث مدینة العلم
• علم معصوم

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت
2. حکیم، سید منذر، ‌پیشوایان هدایت ج۲
3. عارفی، محمد اسحاق، خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲
4. علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱