شورش بر عثمان

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام علی(ع) است. "امام علی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام علی در قرآن | امام علی در حدیث | امام علی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام علی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

رفاه‌زدگی‌

مروج الذهب: عثمان، خانه‌اش را در مدینه بنا نهاد و آن را با سنگ و آهک، محکم ساخت و درهایی از چوب ساج‌^[۱] و سرو کوهی بر آن قرار داد و اموال، چشمه‌های آب و باغ‌هایی در مدینه به چنگ آورد. عبد الله بن عُتْبه می‌گوید: در روزی که عثمان کشته شد، نزد خزانه‌دار او صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم، موجودی بود و ارزش املاکش در وادی القری و حُنَین و غیر آن، صد هزار دینار بود و اسبان و شتران بسیاری بر جای نهاد^[۲].
أنساب الأشراف‌- به نقل از سلیم، ابو عامر-: روپوشی بر تن عثمان دیدم که صد دینار می‌ارزید^[۳].

گردش ثروت در میان توانگران‌

دادن امتیازات به بستگان‌: أنساب الأشراف‌- به نقل از ابن عباس-: از جمله چیزهایی که بر عثمانْ خرده گرفتند، آن‌ بود که گردآوری زکات قُضاعه‌^[۴] را به حَکم بن ابی عاص [عمویش‌] سپرد. زکات گردآوری شده به سیصد هزار درهم رسید و چون آنها را آورد، عثمان، همه را به او بخشید^[۵].
تاریخ أبی الفداء: عثمان، فَدَک‌^[۶] را به مروان بن حکم داد، در حالی که آن، صدقه پیامبر خدا(ص) بود که چون فاطمه(س) به عنوان میراث، مطالبه‌اش کرد، ابو بکر از پیامبر خدا(ص) روایت کرد که: "ما پیامبران، آنچه را بر جای می‌نهیم، صدقه است، نه ارث". فدک، پیوسته در دست مروان و پسرانش بود، تا آن که عمر بن عبد العزیز، خلیفه شد و آن را از تصرف‌کنندگانش گرفت و صدقه‌اش گردانْد^[۷].
المعارف‌، ابن قتیبه: پیامبر خدا، مَهزور (جایگاه بازار مدینه) را صدقه‌ای برای مسلمانان قرار داد؛ ولی عثمان، آن را به حارث بن حکم، برادر مروان بن حکم، داد و فدک را نیز به مروان بخشید که آن نیز صدقه پیامبر خدا بود^[۸].
تاریخ الیعقوبی: عثمان، دخترش را به همسری عبد الله بن خالد بن اسَید در آورد و فرمان داد تا ششصد هزار درهم به او بدهند و به عبد الله بن عامر [[[والی]] خود در بصره‌] نوشت که آن را از بیت المال بصره به او بدهد^[۹].
المعارف‌، ابن قتیبه: عبد الله بن خالد بن اسَید از عثمان درخواستِ صله کرد. عثمان نیز به او چهار صد هزار درهم عطا کرد^[۱۰].

دادن امتیازات به دیگران‌

شرح نهج البلاغة: در همان روزی که عثمانْ فرمان داد که از بیت المال، صد هزار سکه به مروان بن حکم بدهند، نیز از بیت‌المال، دویست هزار سکه به ابو سفیان بن حرب داد^[۱۱].
أنساب الأشراف‌- به نقل از موسی بن طلحه-: عثمان در دوران خلافتش دویست هزار دینار به طلحه بخشید^[۱۲].
تاریخ المدینة- به نقل از موسی بن طلحه-: عثمان، نخستین کسی بود که در عراق، قطعه‌هایی را از زمین‌های ویژه (اراضی خالصه) فرمان‌روایان ایران و نیز جاهایی را که صاحبان آنها کوچ کرده بودند، به افراد بخشید و از جمله، نَشاستَج‌^[۱۳] را به طلحة بن عبید الله داد^[۱۴].
الطبقات الکبری‌- به نقل از ابو حُصَین-: عثمان به زبیر بن عوام اجازه داد تا ششصد هزار [درهم از بیت المال‌] بردارد. او نزد دایی‌هایش، بنی کاهل، آمد و گفت: کدام مالْ بهتر است؟ گفتند: مال اصفهان. گفت: از مال اصفهان به من بدهید^[۱۵].

باز گرداندن رانده‌شدگان پیامبر خدا(ص)‌

تاریخ الیعقوبی: عثمان به حکم بن ابی عاص- که رانده‌شده پیامبر خدا بود- نوشت که به نزد او بیاید. پیش‌تر نیز، آن هنگام که ابو بکر خلیفه شده بود، عثمان با گروهی از بنی امیه نزد أبو بکر جمع شده و از او خواسته بودند که حَکم را باز گردانَد؛ ولی ابو بکر اجازه نداده بود. عمر هم که خلیفه شد، چنین کردند؛ ولی او نیز اجازه نداده بود. از این رو مردم، اجازه دادن عثمان را زشت شمردند و یکی [از اهالی مدینه‌] می‌گوید: حکم بن ابی عاص را در روز ورودش به مدینه دیدم که لباس پاره و کهنه‌ای به تن داشت و بُز یک ساله‌ای را می‌رانْد، تا آن که وارد خانه عثمان شد و مردم به بدحالی او و همراهانش می‌نگریستند. سپس بیرون آمد، در حالی که بالاپوشی از خز و ردایی سبز به تن داشت^[۱۶].

(...)

موجبات شورش بر عثمان‌

کتک زدن عمار یاسر: أنساب الأشراف‌- به نقل از ابو مخنف- در بیت المال مدینه جعبه‌ای بود که زیورآلات و جواهر در آن قرار داشت. عثمان، زیورآلاتی را برای یکی از اعضای خانواده‌اش از آن برداشت. مردم، زبان به اعتراض گشودند و به تندی با او سخن گفتند، تا [این که‌] وی را خشمگین ساختند. عثمان، خطبه خواند و گفت: ما نیازمان را از بیت المال برمی‌گیریم، هر چند برخی را خوش نیاید. علی(ع) به او فرمود: "در این صورت، جلویت گرفته می‌شود و میان تو و آن، جدایی انداخته می‌شود". عمار بن یاسر گفت: من خدا را گواه می‌گیرم که نخستین کسی هستم که آن را ناپسند می‌دارد. عثمان گفت: ای پسر زن ختنه‌نشده! بر من گستاخی می‌کنی؟ او را بگیرید. او را گرفتند. عثمان، داخل شد و او را فرا خواند و [آن قدر] کتکش زد تا بیهوش شد. سپس وی را بیرون آوردند و به منزل ام سلمه، همسر پیامبر خدا، بردند و او [در اثر بیهوشی‌] نماز ظهر و عصر و مغرب را نخواند. آن گاه که به هوش آمد، وضو گرفت و نماز خواند و گفت: الحمد لله! این، نخستین روزی نیست که به خاطر خدا اذیت می‌شویم.... خبر آنچه با عمار شده بود، به عایشه رسید. او خشمگین شد و مویی از موهای پیامبر خدا و جامه‌ای از جامه‌های او و کفشی از کفش‌های او را بیرون آورد و گفت: چه زود سنت پیامبرتان را وا نهادید، در حالی که مو و جامه و کفش او هنوز کهنه نشده است. عثمان چنان خشمگین شد که نمی‌دانست چه می‌گوید^[۱۷].
کتک زدن و کوچاندن عبد الله بن مسعود: (...)^[۱۸].

جستارهای وابسته

پرسش‌های وابسته

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین.

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ ساج، گونه‌ای از درختان جنگلی که بلند، ستبر و دارای چوب سخت و مقاوم است و بیشتر در ساخت‌کشتی‌ها به کار می‌رود (الدروس، ج ۲، ص ۱۱۵۴).
↑ مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۴۱.
↑ أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۰۲.
↑ قضاعه، نام قبیله‌ای در یمن است (تاج العروس: ماده «قضع»).
↑ أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۳۷.
↑ فدک، آبادی‌ای در حجاز با فاصله سه روز راه از مدینه است که برای یهودیان بود و پس از فتح خیبر، خداوند در دل‌های صاحبانش هراس افکند و بر سر نصف محصول آن با پیامبر(ص) مصالحه کردند و پیامبر(ص) پذیرفت و به او اختصاص یافت؛ چون آن را با جنگ نگرفته بود. پیامبر(ص) آن را به جگر گوشه‌اش فاطمه(س) بخشید و سپس ابو بکر، آن را از او گرفت (معجم البلدان، ج ۴، ص ۲۳۸).
↑ تاریخ أبی الفداء، ج ۱، ص ۱۶۹.
↑ المعارف، ابن قتیبة، ص ۱۹۵، العقد الفرید، ج ۳، ص ۲۹۱، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۸ کلاهما نحوه.
↑ تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۸.
↑ المعارف، ابن قتیبة، ص ۱۹۵.
↑ شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۹.
↑ أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۰۸.
↑ نشاستج، کشتزار یا جوی آب بزرگ و پُر درآمدی در کوفه است (معجم البلدان، ج ۵، ص ۲۸۵).
↑ تاریخ المدینة، ج ۳، ص ۱۰۲۰.
↑ الطبقات الکبری، ج ۳، ص ۱۰۷.
↑ تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۴.
↑ أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۶۱.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۰۱-۲۱۵.

[1] ساج، گونه‌ای از درختان جنگلی که بلند، ستبر و دارای چوب سخت و مقاوم است و بیشتر در ساخت‌کشتی‌ها به کار می‌رود (الدروس، ج ۲، ص ۱۱۵۴).

[2] مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۴۱.

[3] أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۰۲.

[4] قضاعه، نام قبیله‌ای در یمن است (تاج العروس: ماده «قضع»).

[5] أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۳۷.

[6] فدک، آبادی‌ای در حجاز با فاصله سه روز راه از مدینه است که برای یهودیان بود و پس از فتح خیبر، خداوند در دل‌های صاحبانش هراس افکند و بر سر نصف محصول آن با پیامبر(ص) مصالحه کردند و پیامبر(ص) پذیرفت و به او اختصاص یافت؛ چون آن را با جنگ نگرفته بود. پیامبر(ص) آن را به جگر گوشه‌اش فاطمه(س) بخشید و سپس ابو بکر، آن را از او گرفت (معجم البلدان، ج ۴، ص ۲۳۸).

[7] تاریخ أبی الفداء، ج ۱، ص ۱۶۹.

[8] المعارف، ابن قتیبة، ص ۱۹۵، العقد الفرید، ج ۳، ص ۲۹۱، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۸ کلاهما نحوه.

[9] تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۸.

[10] المعارف، ابن قتیبة، ص ۱۹۵.

[11] شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۹.

[12] أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۰۸.

[13] نشاستج، کشتزار یا جوی آب بزرگ و پُر درآمدی در کوفه است (معجم البلدان، ج ۵، ص ۲۸۵).

[14] تاریخ المدینة، ج ۳، ص ۱۰۲۰.

[15] الطبقات الکبری، ج ۳، ص ۱۰۷.

[16] تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۴.

[17] أنساب الأشراف، ج ۶، ص ۱۶۱.

[18] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۰۱-۲۱۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]