تفاوت ظهور با قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)

تفاوت ظهور با قیام امام مهدی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / کارکردها، ویژگی‌ها و آثار انتظار
مدخل اصلی	تفاوت ظهور با قیام امام مهدی
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

تفاوت ظهور با قیام امام مهدی چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

مهدی یوسفیان

حجت الاسلام و المسلمین مهدی یوسفیان، در کتاب «رخدادهای ظهور» در این‌باره گفته است:

• «در روایاتی که پیرامون انقلاب و حکومت عدلِ امام مهدی موجود است، گاه از لفظ "ظهور" استفاده شده، گاه تعبیر "خروج" آمده و در مواردی، لفظ "قیام" به کار رفته است. در بیشتر احادیث، این الفاظ، نمایانگر تحقّق و وقوع این رویداد شگرف و بزرگِ تاریخ بشریت، یعنی انقلاب حضرت مهدی (ع) می‌باشند؛ ولی باید بدانیم که هر کدام از این الفاظ، در برگیرنده پیام خاص خود نیز می‌باشد؛ چراکه امامان معصوم (ع): بدون تأمّل، لفظی را انتخاب نمی‌کرده‌اند. این معنا در برخی احادیث که بین این الفاظ، فرق گذاشته‌اند، روشن‌تر است. برای مثال، ضمن روایتی از امام جواد (ع) نقل شده که ایشان فرموده‌اند: "هنگامی‌ که این تعداد (۳۱۳ نفر) از اهل اخلاص جمع شدند، خدای تعالی، امر او (حضرت مهدی (ع)) را ظاهر سازد. پس زمانی که عقد برای او کامل گردید که (آن عقد) ده هزار مرد می‌باشد، به اذن خداوند، خروج کند". از ظاهر این روایت، به خوبی روشن می‌شود که امام جواد (ع) بین ظهور و خروج فرق گذاشته‌اند. از نظر ایشان، زمانی که امام مهدی (ع)همراه با یاران، خود را به جهانیان معرفی می‌کند، ظهور، و زمانی که لشگریان به اندازه کافی جمع شده و مقدمات جنگ با دشمنان خدا فراهم گردد، خروج خواهد بود. به عبارت دیگر، ظهور، زمان آشکار شدن حضرت و خروج، هنگام شروع جنگ و قیام مسلحانه می‌باشد».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «در برخی روایات، "ظهور" و "قیام" در یک مفهوم به کار رفته است و این خود سبب شده تا افرادی، هر دو را در یک معنا به کار برند. اما از برخی روایات به دست می‌آید که ظهور می‌تواند با قیام، متفاوت باشد و قیام، مرحله‌ای است که پس از ظهور رخ می‌دهد. که برخی روایات در این باره عبارتند از: قیام پس از ظهور: محمد بن یعقوب کلینی از امام صادق (ع) درباره فرمایش خداوند عزوجل: ‌﴿فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ﴾؛ با یادآوری سند، این روایت را نقل کرده است که:‌ "همانا امام پیروز و پنهان از ما خاندان است که چون خدای بزرگ بخواهد امر او را آشکار سازد، در دلش نکته‌ای می‌گذا‌رد، پس آشکار می‌شود و سپس به امر خدای تبارک و تعالی به پا خیزد". این روایت را افزون بر محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن عمر کشی در کتاب رجال، محمد بن ابراهیم نعمانی در الغیبة، و محمد بن حسن طوسی در الغیبة با اندک تفاوتی نقل کرده‌اند. به نظر می‌رسد این فراوانی شمار نقل‌ها - به خاطر وجود برخی قرائن که به دست ما نرسیده است - نزد این بزرگان از اعتبار روایت حکایت داشته است. توجه به حرف "فاء" در "فقام" می‌تواند چنین برداشتی را بیشتر به ذهن نزدیک کند که قیام پس از ظهور است. شیخ صدوق در روایت دیگری نیز با یادآوری سند از امام جواد (ع) نقل کرده که آن حضرت پس از اشاره به فراهم‌شدن یاران ویژه برای حضرت مهدی (ع) فرمود: "و چون این شمار از اهل اخلاص به گرد او فراهم می‌آیند، خداوند بزرگ، امرش را آشکار سازد (ظهور کند) و چون عقد - که عبارت از ده هزار مرد باشد - کامل شد، به خواست پروردگار بزرگ قیام می‌کند". روشن است در این روایت، "اظهار امر" و "خروج" دو چیز متفاوت دانسته شده است؛ که می‌تواند مقصود از بخش نخست، ظهور و از بخش دوم، قیام و خروج باشد. این روایت را افزون بر شیخ صدوق، علی بن محمد خزاز قمی در کفایه الاثر و مرحوم طبرسی - که در مقدمه، سبب نیاوردن سندهای روایات کتاب را به خاطر معتبر بودن آنها یادآوری کرده - نیز در الاحتجاج نقل کرده‌اند. که با توجه به نقل شیخ صدوق و طبرسی می‌توان آن را معتبر دانست. در روایتی دیگر روشن‌تر به این مطلب اشاره شده است. که در آن شیخ صدوق با یادآوری سند نوشته است محمد بن مسلم گوید: از امام باقر (ع) شنیدم که می‌فرمود: قائم ما یاری‌ شده به ترس دشمنان است و تأیید شده به یاری خداوند، زمین برای او درنوردیده شود و گنج‌های خود را آشکار سازد، پس از ادامه روایت در پاسخ به این پرسش که: قائم شما کی خروج می‌کند؟ با اشاره به برخی نشانه‌ها فرمود:‌ "در این هنگام است که قائم ما خروج کند و چون ظهور کند به خانه کعبه تکیه زند و سیصد و سیزده مرد به گرد او اجتماع کنند و اولین سخن او این آیه قرآن است: ‌ ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، سپس می‌گوید: منم بقیة الله در زمین و منم خلیفه خداوند و حجت او بر شما و هر درود فرستنده‌ای به او چنین سلام گوید: ‌«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ»! و چون برای بیعت ده هزار مرد به گرد او اجتماع کنند خروج خواهد کرد. و در زمین هیچ پرستیده‌ای مگر پروردگار نباشد و..."؛ و در این روایت نیز سخن از دو خروج به میان آمده که می‌توان یکی را "ظهور" و دیگری را همانا "قیام" دانست. در سخنی دیگر امام صادق (ع) در پاسخ به مردی از اهالی کوفه که پرسید: چند نفر در قیام، قائم (ع) را همراهی می‌کنند؟ مردم می‌گویند با سیصد و سیزده نفر، به شمار اهل بدر فرمود:‌ "او جز به همراه یاورانی نیرومند خروج نمی‌کند و آن کمتر از ده هزار تن نیست". خروج مهدی (ع) شبیه بعثت پیامبر (ص): علاوه بر روایات یادشده، از روایاتی که خروج حضرت مهدی (ع) را مانند برانگیخته‌شدن پیامبر گرامی اسلام (ص) دانسته، نیز می‌توان استفاده کرد، حضرت پیش از قیام فراگیر و جهانی خود، آشکار شده و ضمن رساندن پیام خویش برای قیام برابر دشمنان، حجت را بر آنان تمام می‌کند، چرا که یک فاصله زمانی مناسبی بین بعثت پیامبر اکرم (ص)‌ و مبارزه آن حضرت با کفار و مشرکان وجود داشته که در آن فاصله پیامبر به بیان دستورات الهی، دعوت مردمان و اتمام حجت بر دشمنان دست زد. نپذیرفتن توبه پس از آغاز قیام: همچنین روایاتی وجود دارد که در آن گفته شده کسانی که تا آغاز قیام حضرت مهدی (ع) به وی ایمان نیاورده‌اند؛ اگر چنانچه با آغاز قیام ایمان بیاورند آن ایمان سودی برای آنها نخواهد داشت. امام صادق (ع) درباره آیه: ﴿يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ﴾ فرمود: ‌«الْآيَاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ الْآيَةُ الْمُنْتَظَرَةُ هُوَ الْقَائِمُ (ع) فَيَوْمَئِذٍ لَا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلِ قِيَامِهِ بِالسَّيْفِ وَ إِنْ آمَنَتْ بِمَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ آبَائِهِ (ع)». محمد بن علی بن حسین بن بابویه روایت را با دو سند در سه جا نقل کرده است. نخست در دو جا نوشته: ‌«حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ». و در جای دیگر نوشته: ‌«حَدَّثَنَا بِذَلِكَ أَحْمَدَ بْنِ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرِ الْهَمْدَانِيِّ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ وَ غَيْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ». که روشن است اگر قیام همان ظهور دانسته شود معنای روایت آن است که هرگاه حضرت ظهور کرد دیگر ایمان از کسی پذیرفته نیست؛ در حالی که کسی چنین نگفته، و حضرت پس از عرضه ایمان بر مخالفان و اتمام حجت با آنان، به قیام جهانی خود دست خواهد زد. نتیجه: اگرچه از برخی روایات و سخنان برخی از بزرگان، یگانگی ظهور و قیام استفاده می‌شود، اما برخی روایات نیز قیام را رخدادی پس از ظهور دانسته است. با متفاوت دانستن ظهور با قیام می‌توان بین روایاتی که زمان‌های گوناگونی را برای ظهور و قیام بیان کرده جمع کرد؛ به این بیان که برخی روایات به زمان ظهور و برخی به زمان قیام اشاره کرده است. متفاوت‌دانستن ظهور با قیام، با آموزه‌های دینی و منطق اهل بیت (ع) سازگاری بیشتری دارد، چرا که یکی‌دانستن ظهور با قیام بدین معنا است که حضرت همین که ظهور کرد قیام جهانی خود را آغاز می‌کند، در حالی که با توجه به جهانی‌بودن قیام، این دگرگونی بزرگ، نیاز به زمینه‌ها و مقدماتی دارد؛ از جمله اینکه مردم با دقت و انتخاب خود، حضرت را بپذیرند و نه از ترس شمشیر. اگر چه فراهم‌ شدن یاران خاص (۳۱۳ نفر) از شرایط ظهور دانسته شده، اما در برخی روایات، گرد آمدن یاوران برای کمک در آن قیام جهانی پس از ظهور دانسته شده است؛ چه این‌ که در روایات گفته نشده به طور لزوم، همه یاوران حضرت پیش از ظهور، شرایط یاری حضرت را به دست می‌آورند. بنابراین دست کم این که قیام، متفاوت از امر ظهور و متأخر بر آن است، دور از ذهن نخواهد بود» .

۲. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در مقاله «بررسی و تحلیل نقش ایرانیان در تحولات فرجام جامعه بشریت با تاکید بر مسأله ظهور و قیام» در این‌باره گفته است: «ظهور، یک امر دفعی و ناگهانی است، اما قیام، یک امر تدریجی است که با تدبیر مستقیم امام مهدی (ع) رُخ می‌دهد؛ چنان‌که درباره ظهور از پیامبر گرامی اسلام (ص) سؤال می‌شود: چه وقتی "قائم" از ذریهات خروج می‌کند؟ فرمود: مَثَل او، مَثَل ساعت است که آشکار نکند وقتش را، جز او و نیاید شما را جز ناگهانی؛ در این روایت؛ گرچه از واژه «يَخْرُجُ» استفاده شده است، ولی با قرائن مقالیه نظیر کاربست شاخصه «بَغْتَةً» از واژه «يَخْرُجُ»، معنای ظهور برداشت می‌شود. برخی از تعبیرات روایت بالا، نظیر واژه «بَغْتَةً»، حکایت از ناگهانی و دفعی بودن ظهور می‌کند و همچنین تشبیه کردن وقت ظهور به وقت قیامت؛ چنان که در قرآن، روی دفعی بودن وقت قیامت تأکید شده است. پس وقت ظهور نیز مثل وقت قیامت، دفعی و غیرمترقبه خواهد بود. اما قیام و نهضت جهانی حضرت مهدی (ع)، به صورت تدریجی از مکه شروع می‌شود که روایت ذیل به این مطلب اشاره دارد: امام صادق (ع) می‌فرماید: "آن‌گاه که خداوند به حضرت قائم (ع) اجازه ظهور دهد... متجاوز از سیصد و دَه مرد نزد او بیایند و با او بیعت کنند و در مکه بماند تا یارانش به ده هزار نفر برسد، سپس از آنجا به سوی مدینه حرکت می‌کند" در روایت بالا؛ گرچه واژه "خروج " به کار رفته، ولی بر اساس شاخصه‌های "تدریج" که در آن آمده، به سوی معنای قیام انصراف پیدا می‌کند؛ زیرا در روایت به این نکته اشاره شده که امام مهدی (ع) بعد از ظهور، در مکه اقامت دارد تا یاران عام حضرت به ایشان بپیوندند تا زمینه قیام که حرکت از مکه و رفتن به سوی مدینه است، فراهم شود. پس قیام حضرت بعد از ظهور، به صورت تدریجی با خروج از مکه به سوی مدینه و دیگر نقاط عالم آغاز می‌شود. از جمله شرایط ظهور مهیا شدن یاران خاص برای امام مهدی (ع) است؛ یکی از عواملی که ظهور حضرت را به تأخیر می‌اندازد و حضرت را همچنان در پس پرده غیبت نگه می‌دارد، عدم آمادگی یاران خاص با تعداد سیصد و سیزده نفر می‌باشد. ولی شروع قیام و نهضت جهانی امام مهدی (ع) علاوه بر وجود یاران خاص به یاران عام نیز نیاز است که در برخی روایات بدان اشاره شده است. امام محمد تقی (ع) در این باره می‌فرماید: "سیصد و سیزده تن از یارانش به تعداد نفرات لشکر اسلام در جنگ بدر از نقاط دور زمین در اطرافش گرد آیند... چون این عده در نزد وی اجتماع کنند، رسالت خویش را ظاهر می‌سازد (یعنی ظهور پیدا می‌کند) و بعد از آن‌که پیمان وفاداری میان او و یارانش که ده هزار مرد می‌باشند، منعقد گردید، فرمان الهی قیام را صادر می‌نماید"؛ بی‌تردید می‌توان از روایت فوق و امثال آن چنین نتیجه گرفت؛ که با مهیا شدن سیصد و سیزده نفر یاران خاص که شرط ظهور است ظهور امام مهدی (ع) تحقق پیدا می‌کند. اما با مهیا شدن یاران خاص و عام که شرط قیام است، قیام حضرت آغاز می‌شود، پس در واقع، آمادگی یاران خاص، شرط ظهور و آمادگی یاران خاص و عام شرط قیام حضرت مهدی (ع) است. علم به زمان وقوع ظهور تنها نزد خداوند است و کسی غیر از او، از زمان آن اطلاعی ندارد؛ چون در بیان روایات، وقوع ظهور به وقوع قیامت تشبیه شده و چنانچه علم به زمان وقوع قیامت را تنها خدا می‌داند، پس زمان وقوع ظهور را نیز فقط خدا می‌داند. ولی زمان شروع قیام و نهضت جهانی، توسط رهبر جهانی تعیین شده و نیز با تدبیر آگاهانه ایشان چگونگی و زمان قیام تعیین می‌شود. امام مهدی (ع) در توقیعی که برای اسحاق بن یعقوب نوشته، فرموده است: "امّا ظهور فَرَج، بسته به خواست خداوند است و تعیینکنندگانِ وقت، دروغ‌گویند". ظهور امام مهدی (ع) از لحاظ زمانی، تقدم بر قیام دارد و موضوع قیام به لحاظ رتبه، متفرع بر ظهور است. در روایتی از امام صادق (ع)، تفاوت ظهور و قیام اشاره شده است: "همانا امام پیروز و پنهان از خاندان ماست و چون خدای متعال اراده کند که امر او را ظاهر سازد، در دلش نکتهای گذارد، سپس ظاهر شود و به امر خدای تبارک و تعالی قیام کند". از دو واژه "ظَهَرَ" و "قامَ" که با حرف "فاء" مرتب شده است؛ دوگانه بودن موضوع ظهور و موضوع قیام برداشت می‌شود. فاصله ترتبی میان قیام و ظهور برقرار می‌شود. تقدم ظهور و تأخر قیام استنباط می‌شود».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)