تفکر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفکر است. تفکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفکر در قرآن - تفکر در حدیث - تفکر در نهج البلاغه - تفکر در فقه سیاسی - تفکر در اخلاق اسلامی - تفکر در سیره پیامبر خاتم - تفکر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

عقلانیت و تفکر که در موارد زیادی مورد تأکید قرآن قرار گرفته ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ ؛ ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ ؛ ﴿إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و در روایات نیز اوصاف آن همانند همنشینی با حیاء و نیز تمایزاتش مانند تفاوت آن با نیرنگ و... تبیین شده است. اساس اسلام با قشری‌گری و تحجر و تعصب جاهلی و اوهام و تخیلات، تضاد داشته و سبب تولید نیروی فکری و ایجاد انگیزه در ملت‌های آزاده برای مبارزه با ظالمان و ستمگران و حرکت در جهت منافع مظلومان و مستضعفان می‌شود. از عمده تفاوت‌های اسلام نسبت به سایر مکاتب توجه به عقلانیت انسان در کنار پرورش اخلاقی اوست که در سایه رهبری اهل بیت (ع) و هدایت به سمت آزادگی و عقلانیت سبب شکوفایی تشیع گشته است؛ چنانکه بزرگان فلسفه غربی به معرفی فلسفه و عقلانیت شیعی پرداخته و حتی آن را محبوب‌ترین عنصر فرهنگ شیعه نامیده‌اند.

تفکر به معنای اندیشیدن و تأمل است.

امام‌ خمینی تفکر را اِعمال فکر و ترتیب امور معلوم برای به دست آوردن نتایج مجهول می‌داند.

امام‌ خمینی تفکر را کلید ابواب معارف و علوم می‌داند و به باور ایشان تفکری که نتیجه‌اش تذکر تام معبود باشد، از نظر فضیلت، قابل مقایسه با اعمال دیگر نیست.

اندیشمندان میان تفکر با حدس و شهود تفاوت قائل شده و امام‌ خمینی فکر را علم حصولی و شهود را علمی حضوری می‌داند.

اندیشمندان تفکر را به ممدوح و مذموم و یا به ممنوع، پسندیده و لازم تقسیم کرده‌اند و امام‌ خمینی تفکر ممدوح را سبب تعالی انسان و تفکر مذموم را ناپسند می‌داند و برای تفکر ممدوح اقسامی چون تفکر در حق، اسما و صفات خداوند، تفکر در نعمت‌های خداوند، تفکر در احوال نفس و تفکر در اسرار عبادات برمی‌شمارد و  تفکر در کنه ذات حق را ممنوع می‌داند.

امام‌ خمینی برای تفکر ثمراتی چون؛ حصول معرفت، حب الهی و بیداری قلب بیان کرده و مشغول‌شدن به کثرات را از موانع تفکر برمی‌شمارد.

مفهوم‌شناسی

فکر به معنای اعمال نظر و خاطر در شیء و تردد قلب به وسیله نظر برای به دست آوردن معانی است. تفکر مصدر است و به معنای اندیشیدن و تأمل است.

در اصطلاح فلسفه و منطق، فکر به معنای حرکت نفس در معقولات است که از مبادی و مقدمات تصوری و تصدیقی به نتایج منتهی می‌شود. تفکر در اصطلاح اخلاقی نیز سیر باطن از مبادی است که عبارت‌اند از آیات و نشانه‌های آفاقی و اَنفسی (جهان و انسان)، به سوی مقصد که معرفت مبدأ متعال و علم به قدرت و عظمت اوست و در اصطلاح اهل معرفت، ازجمله خواجه‌ عبدالله انصاری، از مقامات عرفانی به معنای جستجوی بصیرت (عقل و چشم قلب) برای دستیابی به مطلوب است. در دیدگاه اهل معرفتتفکر امری ذهنی و عقلی نیست، بلکه امری قلبی و باطنی است.

امام‌ خمینی تعریف حکما از فکر و تعریف خواجه‌عبدالله را در تعریف مقام تفکر می‌پذیرد. تفکر با واژه‌هایی چون تدبر، تذکر و نظر مرتبط است. فرق تدبر و تفکر در این است که تدبر، تصرف قلب با نظر در سرانجام و عاقبت امور است؛ اما تفکر تصرف و جستجوی قلب با نظر در دلایل آن می‌باشد. فرق تفکر با تذکر در این است که تذکر از نتایج تفکر است. تفکر طلب مطلوب است و تذکرْ حصول آن؛ زیرا آنچه را که با تفکر حاصل شده و فراموش کرده بود، با تذکر به یاد می‌آورد؛ از این جهت تذکر فوق تفکر است. نظر به معنای تأمل و معرفت حاصل پس از جستجو است و فرق آن با تفکر این است که نظر در امر بدیهی یا غیر بدیهی است؛ اما تفکر در امور غیر بدیهی است..

پیشینه

قوه تفکر مبتنی بر عقل و از ویژگی‌های خاص انسان است که خداوند از آغاز خلقت در نهاد انسان قرار داده و سبب رشد و تمدن بشری شده‌است. تفکر از مهم‌ترین اموری است که بر رسیدن انسان به سعادت و نجات تأثیر دارد و به همراه ذکر الهی و صفای قلب، از اسباب نجات انسان است.تفکر همواره مورد توجه ادیان آسمانی بوده و ازجمله به تفکر در فعل خداوند و کتاب او توصیه شده‌است. در مقابل، تفکر در امور باطل و امور جسمانی ناپسند شمرده شده‌است.

دین اسلام به تفکر و اندیشیدن اهمیت ویژه‌ای داده‌است. قرآن کریم در آیات فراوانی، افراد را به تفکر دعوت می‌کند ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾، ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ و افرادی را که در آفرینش آسمان و زمین تفکر می‌کنند، می‌ستاید.﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾، ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ خداوند متعال انسان‌ها را تشویق می‌کند تا در آیات آفاقی و اَنفسی، مانند زمین، کوه‌ها، نهرها، شب و روز﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ و نفس خودشان تفکر کنند تا متوجه شوند همه چیز به‌حق آفریده شده‌است. ﴿أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ﴾ قرآن موضوعات مختلفی را برای تفکر مطرح کرده‌است، مانند تفکر در عالم خلقت،﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾، ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ تفکر در خود﴿أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ﴾ و تفکر در تاریخ که از این موارد می‌توان به منابع تفکر و موضوع‌هایی که انسان شایسته‌است در آنها تفکر کند، در قرآن یاد کرد. روایات بسیاری نیز دربارهٔ تفکر و فضیلت آن نقل شده‌است؛ چنان‌که استمرار تفکر در خداوند و قدرت او برترین عبادت و یک ساعت تفکر، برتر از یک سال عبادت شمرده شده‌است، بلکه بنابر روایات عبادتی مانند تفکر نیست.

تفکر و فکر در حکمت و منطق یکی از عناصر اصلی علم به‌شمار می‌رود. در مباحث منطقی فکر راه عبور از مبادی و مقدمات، به سوی مطالب و مقاصد است و علم منطق میزان سنجش برای افکار است.

عارفان تفکر را یکی از مقامات عرفانی می‌دانند و برخی آن را در قسم پنجم از بدایات مقامات عرفانی پیش از مقام تذکر و پس از مقام انابه قرار داده‌اند.

علمای اخلاق در آثار خود فصلی را به موضوع تفکر اختصاص داده‌اند و تفکر را کلید اسرار و یکی از راه‌های سلامت قلب شمرده‌اند که انسان می‌تواند با آن در صفات و احوال نفس در کسب صفات پسندیده و تدارک افعال ناپسند بکوشد. این عالمان از تفکر در زمینه‌های مختلفی چون تفکر دربارهٔ ذات و صفات خداوند و آفرینش و مخلوقات الهی و تفکر در نفسسخن گفته‌اند. در زمینه اجتماعی نیز تفکر شرط تسلط انسان بر سرنوشت خود و جامعه است، این‌گونه که در برابر اوضاع و احوالی که در جامعه برای او پیش می‌آید، تسلیم نباشد.

امام‌ خمینی تفکر را کلید ابواب معارف و خزائن کمالات و علوم می‌داند که از مقدمات لازم برای سلوک است. به باور ایشان تفکری که نتیجه‌اش تذکر تام معبود باشد، از نظر فضیلت، قابل مقایسه با اعمال دیگر نیست. امام‌ خمینی در کتاب‌های عرفانی و اخلاقی خود به موضوعاتی چون تعریف تفکر، فضیلت تفکر، تفکر ممنوع و مطلوب در ذات حق، اقسام تفکر، فرق منزل تفکر و تذکر و تفکر و تدبر در قرآن پرداخته‌ است.

حقیقت تفکر

از دیدگاه حکما، منشأ تفکر و فکر، قوه متصرفه، و نقش آن تصرف در مدرکات است. این قوه را اگر قوه وهمیه که صور و معانی جزئی را ادراک می‌کند به کار گیرد، قوه متخیله نامیده می‌شود و اگر قوه ناطقه که معانی کلی را ادراک می‌کند به کار گیرد، مفکّره خوانده می‌شود. در حقیقت نفس با تحلیل و جمع‌بندی ادراکات و معلوماتی که برایش حاصل شده می‌تواند به مطلوب و نتیجه منتقل شود که این حرکت در ذهن، از مبادی معلوم به سوی نتایج صورت می‌گیرد. اگر این امر در مبادی کلی باشد به آن فکر گفته می‌شود و تفکر کاربری این فکر است. تفکر در امور نظری است و نفس نمی‌تواند بدون تفکر و طلب، مطالب نظری را درک کند، مگر افرادی که به سبب تعدد ادراکات و کثرت تفکر، ملکه عقلی در آنها ایجاد شود که بتوانند به مبادی عالی متصل شده، حقایق را از آنها دریافت کنند. گاهی نیز شخص از معلومات به نتایج به صورت دفعی دست می‌یابد، بدون اینکه از مقدمات و حد وسط استفاده کند که از آن تعبیر به حدس می‌شود.

فرق حدس با فکر

فرق حدس با فکر در این است که در فکر، حرکت به سوی مطلوب، موجود است، به خلاف حدس. همچنین در فکر ممکن است به نتیجه منجر نشود؛ اما در حدس به مطلوب می‌رسد؛ البته برخی از حکما معتقدند حقیقت تفکر استفاده و استفاضه نفس، از نفس کلیه است که معارف و حقایق را به نفس افاضه می‌کند، به خلاف تعلم که از طریق امور خارجی مانند استاد و کتاب است؛ به همین دلیل تأثیر تفکر از تعلم قوی‌تر و شدیدتر است و از این جهت یک ساعت تفکر افضل از یک سال تعلم است.

علمای اخلاق و عرفان حقیقت تفکر را امری درونی و باطنی شمرده‌اند که از حاضرکردن دو معرفت در دل، معرفت سومی حاصل می‌شود. حقیقت تفکرْ سیری باطنی است که مبادی آن گاهی امور محسوس بیرونی و گاهی امور فطری درونی است و نتیجه آن، معرفت الهی و شناخت قدرت و عظمت اوست. برخی نیز فکر را از حقایق غیبی دانسته‌اند که حقیقت آن را جز خداوند نمی‌داند. در علم اخلاق، تفکر و استعمال فکر، مربوط به فضیلت حکمت است که از افراط در حکمت به «جربزه» و «سفه» تعبیر می‌شود و تفریط در آن «بَلَه» نامیده می‌شود که تعطیل قوه فکریه در مواردی است و سزاوار است به کار اندازد..

فرق فکر با شهود

امام‌ خمینی تفکر را در اصطلاح فلسفی اعمال فکر و ترتیب امور معلوم برای به دست آوردن نتایج مجهول می‌داند. این تفکر اعم از تفکری است که از مقامات سالکین است. به اعتقاد ایشان فرق عملیات فکر با شهود در این است که نتیجه فکر، علم حصولی است که علمی ناقص و موطن کثرت و غیریت است و غیریت سبب مغایرتِ عالِم با معلوم خارجی و عدم شناخت آن می‌شود؛ افزون بر اینکه در ادراکاتی که از راه فکر حاصل می‌شود، کنه مطلب در امور وجودی قابل دستیابی نیست؛ اما مشاهده شهودی و حضوری، در موطن وحدت است که غیریت برداشته شده و نوعی حضور، تعلق، ربط و نفی همه تعینات است. امام‌ خمینی در تعریف عرفانی تفکر تعریف خواجه‌عبدالله انصاری را بهترین تعبیر تفکر ممدوح می‌داند و آن را جستجوکردن بصیرت که چشم قلب است، برای رسیدن به مقصود می‌شمارد و مقصد و مقصود همان سعادت مطلقه است که به کمال علمی و عملی حاصل می‌شود.

علمای اخلاق بر این باورند که تفکر، برتر از تذکر است؛ اما امام‌ خمینیتذکر را فوق تفکر و از نتایج آن می‌داند؛ به همین جهت معتقد است منزل تفکر پیش از منزل تذکر قرار دارد. ایشان در وجه برتری تذکر همانند عارفان بر این عقیده است که تفکر طلب محبوب است و تذکرْ حصول مطلوب و تا انسان در راه طلب و جستجو است، محجوبِ از مطلوب است. امام‌ خمینی همچنین قوت و کمال تذکر را وابسته به قوت و کمال تفکر می‌داند و با استناد به روایاتی که یک ساعت تفکر را بهتر از یک سال یا شصت سال یا هفتاد سال عبادت می‌دانند، نتیجه می‌گیرد تفکری که نتیجه‌اش، تذکر تام معبود است، با دیگر اعمال در فضیلت مقایسه نمی‌شود. ایشان با استناد به روایتی، دو رکعت نماز سبک را که همراه با اندیشه و تفکر باشد، بهتر از شب‌زنده‌داری یک شب می‌داند.

اقسام و درجات تفکر

اندیشمندان اسلامی برای تفکر اقسامی ذکر کرده‌اند. برخی از علمای اخلاق تفکر را به دو بخش «تفکر ممدوح» مانند تفکر در عجایب صنعت، مخلوقات الهی و هرچه بنده را به خدا نزدیک یا از خدا دور کند و «تفکر مذموم» مانند تفکر در ذات خداوند تقسیم کرده‌اند. برخی از اهل معرفت نیز تفکر را به سه قسم ممنوع، پسندیده و لازم تقسیم کرده و برای هر قسم انواع و نتایجی بیان کرده‌اند:

1. تفکر حرام که تفکر در صفات پروردگار و حکمت کار اوست که بذر حیرت و نقمت به بار می‌آورد؛ همچنین تفکر در اسرار خلق که بذر خصومت به بار می‌آورد؛
2. تفکر مستحب که تفکر در آفریده‌های خداوند و انواع نعمت‌ها و قسمت‌های اوست. از این تفکر، حکمت، بصیرت و محبت حاصل می‌شود؛
3. تفکر واجب که تفکر در کردار خویش و اندیشه در عرضه گناهان به حق‌تعالی است که بذر شرم و خوف را در دل می‌کارد و ثمره آن پرورش و ظهور فقر خود است که جزای آن، دیدار است.

بعضی عارفان برای تفکر سه درجه ذکر کرده‌اند:

1. تفکر عامه: با این تفکر، نجات از شهوات آسان می‌شود.
2. تفکر خاصه: تفکر در تحصیل امری است که به واسطه آن سلوکِ راه حقیقت بر سالک آسان می‌شود.
3. تفکر خاصةالخاصه: در این تفکر، شخص از پستی تفکر که طلب امر مفقود است، به اوج تذکر که مشاهده حق است، می‌رسد.

امام‌ خمینی به دو قسم از تفکر اشاره می‌کند: تفکر ممدوح که سبب تعالی و پیشرفت انسان می‌شود و تفکر مذموم که تفکر در غیر مورد خود و در هر آن چیزی است که ناپسند است و از آن تعبیر به سفه می‌شود؛ مانند تفکر در کُنه ذات خداوند که در روایات از آن نهی شده‌است..

تفکر ممدوح

این تفکر خود دارای درجات و اقسامی است که عبارت‌اند از:

1. تفکر در حق، اسما و صفات و کمالات خداوند. امام‌ خمینی این قسم از تفکر را بالاترین مراتب تفکر، بالاترین مرتبه علوم و متقن‌ترین مراتب برهان می‌داند؛ زیرا از نظر به خود مبدأ و تفکر در سبب مطلق، علم به سبب و مسببات و معلولات پیدا می‌شود و به همین جهت آن را برهان صدیقین نامیده‌اند؛ البته این امر به این معنا نیست که هر کس از طریق این برهان به ذات و تجلیات آن علم پیدا کند، جزو صدیقین است؛ زیرا هنگامی که قلب فرد در حجاب برهان و قدم او قدم تفکر باشد، به اول مرتبه صدیقین که از راه مشاهده ذات، به شهود اسما و صفات می‌رسند نیز نخواهد رسید. نتیجه این قسم از تفکر علم به وجود حق و انواع و تجلیات آن است که از آن، علم به اعیان و مظاهر به دست می‌آید.
2. تفکر در لطایف صُنع و اتقان آن و ظرایف خلقت که از علوم نافع و فضایل اعمال قلبی و بالاتر از جمیع عبادات است؛ زیرا نتیجه آن علم به مبدأ کامل و صانع حکیم است که شریف‌ترین نتیجه است؛ البته امام‌ خمینی بر این باور است که آگاهی بر اسرار آفرینش و احاطه بر لطایف آن، تا کنون برای بشر میسر نگردیده‌است. به باور ایشان همین اندازه از تفکر هرچند انسان را از حالت جحود، انکار و تصرف جنود جهل و شیطان خارج می‌کند و ابوابی از معرفت برای متوسطان می‌گشاید، برای کاملان حجاب است؛ زیرا نوعی توجه به غیر حق‌تعالی محسوب می‌شود.
3. تفکر در نعمت‌های خداوند، یعنی تفکر در نعمت‌های مختلفی که خداوند در اختیار انسان قرار داده‌است؛ ازجمله این نعمت‌ها فراهم‌کردن اسباب آسایش و راحتی برای او و بدنی سالم و قوایی صحیح است که خداوند به او عطا کرده، پیامبرانی که فرستاده و کتاب‌هایی که نازل کرده تا انسان‌ها را به سوی سعادت و نجات رهنمون باشند.
4. تفکر در احوال نفس که از این تفکر، معارف و نتایج بی‌شماری حاصل می‌شود، مانند علم به معاد، علم به نبوت عامه و علم به شرایع حقه؛ زیرا با تفکر در احوال انسان که با افزایش سن، بدن او ضعیف می‌شود، اما قوای روحانی و ادراکات عقلی او افزایش می‌یابد، تجرد نفس و خراب‌نشدن آن با خرابی بدن روشن می‌شود که اثبات‌کننده مطلق معاد است و با تفکر در اینکه تنها خداوند تعالی به طریق سعادت و شقاوت انسان‌ها آگاه است و محال است در تعلیم آنها اهمال کند، وجوب ارسال شرایع از ناحیه حق‌تعالیثابت می‌شود و با تفکر در اینکه شریعت الهی از طریق وحی و الهام صورت می‌گیرد و تمام افراد بشر استعداد این مقام و توان انجام این وظیفه را ندارند، نبوت عامه ثابت می‌شود.
5. تفکر در احوال انبیا(ع) و اولیای الهی(ع) و تذکر مقامات ایشان که سبب می‌شود انسان به حد و مقام خود در معارف قناعت نکند و باطن قلب را از جهالت و سوء ظن به اولیای الهی تطهیر کند.
6. تفکر در احوال آخرت و تفکر در نتایج معاصی و شدت عذاب‌ها و سختی‌هایی که در برزخ و قیامت متوجه انسان می‌شود و ملاحظه دقت حسابرسی الهی و آیات و روایاتی که در این زمینه وجود دارد، خوف از حق را در قلب انسان افزایش می‌دهد و او را از معاصی متنفر می‌کند؛ چنان‌که ملاحظه آیات و روایات بهشت و نعمت‌های الهی، امید را در قلب انسان ایجاد می‌کند.
7. تفکر در عالم مُلک، که نتیجه آن زهد است؛ زیرا وقتی انسانِ سالک، متاع و لذت‌های دنیا را رو به زوال و تغیّر دید، قلب به‌راحتی از آن روی می‌گرداند و خود را از مشغول‌شدن به آن فارغ می‌کند.
8. تفکر و تدبر در آیات قرآن که ازجمله آداب تلاوت قرآن است به منظور رسیدن و دست‌یافتن به مقصد و مقصود قرآن و اخراج از ظلمات و هدایت به طریق مستقیم. وقتی انسان مقصد را شناخت، در تحصیل آن بینا می‌شود و راه استفاده از قرآن برای او گشوده می‌گردد. با استمرار توجه به مقصود، تفکر برای نفس عادی می‌شود و مطالب و معارف جدیدی از قرآن استفاده می‌کند
9. تفکر در مفاسد و محاسن اخلاق که یکی از راه‌های عمومی برای اصلاح نفس است. تفکر در عواقب و مفاسدی که رذیلت‌های اخلاقی به بار می‌آورند، موجب زوال این رذیلت‌ها می‌شود و تفکر در صفات پسندیده، سبب اتصاف انسان به این صفات پسندیده و تشویق او برای دستیابی به این صفات است.
10. تفکر در اسرار عبادات که یکی از راه‌های رسیدن به سعادت و قرب الهی است و این رسیدن به نتایج عبادت، بدون تفکر و حضور قلب در عبادت حاصل نمی‌شود.

تفکر مذموم

اندیشمندان اسلامی با استناد به آیات و روایات، از تفکر در ذات الهی نهی کرده‌اند و آن را محال دانسته‌اند؛ زیرا عقل را راهی به سوی ذات الهی نیست. برخی معتقدند مراد از تفکر در خداوند و ذات او که در روایات نهی شده، تفکر در کنه ذات است؛ اما تفکر در صفات حق‌تعالی که سبب شناخت خداوند است، در آیات فراوانی از قرآن به آن اشاره شده‌است.

امام‌ خمینی با استناد به روایاتی تفکر در کنه ذات و کیفیت آن را ممنوع می‌داند. ایشان با استناد به روایتی که بالاترین عبادت را تفکر مداوم در خدا و قدرت او می‌شمارد و روایاتی که از اقوامی ژرف‌اندیش در آخرالزمان یاد می‌کند که به معانی دقیق بعضی از آیاتِ توحید پی می‌برند، معتقد است تفکر در حق و اثبات ذات و تفکر در قدرت و دیگر اسما و صفات، افزون بر آنکه نهی نشده، بالاترین عبادت است. به اعتقاد ایشان نظر در ذات، برای اثبات وجود، توحید، تنزیه و تقدیس حق‌تعالی، غایت بعثت انبیا و آمال عارفان است.

امام‌ خمینی با اشاره به برخی از جاهلان که با تمسک به حدیث نهی از تفکر در ذات الهی، نظر در معارف را حرام می‌شمارند، معتقد است این عده از دو جهت به خطا رفته‌اند؛ زیرا گمان می‌کنند، حکما تفکر در ذات می‌کنند؛ در حالی که آنان تفکر در کنه ذات را غیرممکن می‌دانند؛ افزون بر اینکه این افراد، معنای حدیث را ندانسته‌اند و گمان می‌کنند که مطلقاً نباید از ذات مقدس اسمی برده شود. ایشان با بیان این مطلب که از مجموع روایات روشن می‌شود که تفکر در کنه ذات و کیفیت آن ممنوع است، به جمع میان روایاتِ امرکننده به تفکر و نهی‌کننده از آن دربارهٔ خدا می‌پردازد و چنین نتیجه می‌گیرد که نهی از تفکر در مورد خداوند، شامل افرادی است که استعداد ورود به این مباحث را ندارند؛ اما برای کسانی که اهل آن‌اند، تفکر دربارهٔ خداوند برای آنان رجحان دارد، بلکه برتر از جمیع عبادات است. ایشان وجه جمع دیگری نیز میان این دو دسته از روایات بیان می‌کند.

امام‌ خمینی در تفسیری دیگر با فرق گذاشتن میان مشاهده حضوری و مکاشفه ذوقی با تفکر، معتقد است مشاهده و مکاشفه با براق ذوق و عشق صورت می‌گیرد و برطرف‌کننده تمام تعینات است و این مراد از روایاتی است که به تفکر و معرفت خداوند ترغیب می‌کنند که مراد، مشاهدهحق با رؤیت قلبی است؛ اما فکر که ترتیب امور معلوم برای تحصیل امر مجهول و در مقام بیان حد است، در شناخت و معرفت ذات حق‌تعالی جایگاهی ندارد و این مراد از روایاتی است که تفکر در ذات خداوند را مذموم شمرده‌اند و از آن نهی کرده‌اند..

آثار و موانع تفکر

در بعضی از آیات ﴿أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ﴾؛ ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ برای تفکر ثمرات و نتایجی ذکر شده‌است. اساس تفکر در آنچه مربوط به عالم طبیعت و عالم آخرت است، برای رسیدن به معرفت الهی و سعادت در حیات انسانی و در همه شئون زندگی اعم از حقوق، اخلاق و احکام است.

در روایات نیز برای تفکر، ثمرات فراوانی ذکر شده‌است، ازجمله تفکر، موجب دوستی خدا، روشنی عقل،بصیرت، ایمنی از لغزش و کفاره گناهان است. علمای اخلاق تفکر را کلید اسرار، منشأ عبرت و مبدأ بصیرت و علم را ثمره خاص تفکر دانسته‌اند و معتقدند با تفکر، معرفت در قلب انسان حاصل می‌شود و حال قلب را تغییر می‌دهد و این حال موجب تغییر اعمال انسان می‌شود؛ بنابراین عمل، تابع حال و حال، تابع علم و علم، تابع تفکر است و به همین دلیل تفکر مبدأ و کلید همه خیرات است؛ از این جهت تفکر را می‌توان یکی از عوامل اصلاح و تربیت نفس در تعلیمات اسلامی برشمرد. برخی از اهل معرفت نیز ثمره تفکر را خوف دانسته‌اند و برخی ثمره استمرار تفکر را حصول مکاشفات غیبی و افزایش معرفت انسان به نفس خویش، افزایش حب الهی، شکر بر دوام نعمت و روشن‌کننده قلب دانسته‌اند..

ثمرات

امام‌ خمینی برای تفکر ثمراتی بیان کرده‌است که عبارت‌اند از:

حصول معرفت

تفکر کلید ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم و مقدمه لازم و حتمی سلوک است؛ تا آنجا که یک ساعت تفکر، ابوابی از معارف بر روی سالک می‌گشاید که با عبادت هفتاد سال ممکن است برای انسان حاصل نشود یا انسان را چنان متذکر محبوب می‌کند که از مشقت‌ها و زحمت‌های چندین‌ساله، این مطلوب حاصل نمی‌شود.

بیداری قلب

تفکر موجب بیداری قلب است؛ زیرا قلب پیش از تفکر در غفلت و خواب به سر می‌برد و با تفکر از غفلت نجات می‌یابد و از خواب بیدار می‌شود؛

اصلاح نفس

ثمره تفکر در مفاسد و محاسن اخلاق، علاج و درمان علمی رذیلت‌ها و اتصاف به محاسن اخلاقی است؛ چنان‌که با تفکر در نتایج و مفاسد دنیایی و آخرتیِ تکبر،حسد و غضب می‌توان راه نجات از این رذیلت‌ها را بر خود آسان کرد و با تفکر در سختی‌های برزخ و قیامت و عذاب آن و دقت در سلوک راه آخرت و تقصیرهای خود، می‌توان به خوف از حق‌تعالی دست یافت.

حب الهی

از ثمرات تفکر دربارهٔ الطاف الهی، پیداشدن حب الهی در انسان است؛ زیرا اگر انسان ساعتی در موجودات عالم که خود نیز از آنها هست تفکر کند و بیابد که هیچ موجودی از خود چیزی ندارد و آنچه بر او رسیده الطاف و موهبت‌های الهی است، شاید بارقه‌ای از حب الهی در او پیدا شود و فقر خود را دریابد..

موانع

علمای اخلاق برای تفکر موانعی نیز ذکر کرده‌اند ازجمله:

1. شدت حرص و استیلای آنکه مانع تفکر در عاقبت امور می‌شود؛
2. مشغول‌شدن به امور ظاهری که مانع تفکر در نعمت‌های خداوند است؛
3. حب دنیا که سبب سختی دل‌کندن از آن و مانع از تفکر دربارهٔ مرگ است.

امام‌ خمینی از نگاه عرفانی مشغول‌ شدن به کثرات را مانع از تفکر در جمال محبوب می‌شمارد و معتقد است اگر قلب قوی نباشد، نمی‌تواند مانع خطورات قلب گردد؛ اما به مجرد اینکه اشتغال کم گردد، فکر به خودی خود به سوی محبوب توجه می‌کند..

منابع

1. احمدی، محمد صادق، مقاله «اسلام ناب محمدی»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی‌
2. زاهد غروی، محمد هادی، مقاله «تفکر»، دانشنامه امام خمینی ج۳