سرور در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سرور است. سرور از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سرور در قرآن - سرور در معارف دعا و زیارات - سرور در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سرور ضدّ حزن و اندوه و به معنای خوشحالی و شادی است و فعل آن (سَرَّ یسُرُّ) هم به معنای شاد بودن و هم به معنای شاد کردن دیگران کاربرد دارد. ریشه این واژه (س - ر - ر) در اصل به معنای پنهان کردن چیزی و خالص از هر چیزی است، از این رو برخی سرور را به شادی پنهان در قلب، شادی خالص و خالی از حزن، یا انبساطی در باطن معنا کرده‌اند که خالص و پیراسته از عارض شدن تحولاتی است که موجب گرفتگی، اندوه، درد و مانند آن می‌شوند.

در زبان عربی واژه‌های فراوانی در معنای شادی و سرور یا گونه خاصی از آن به کار می‌روند؛ مانند فَرَح، بَشارت، حُبُور، مَرَح، ابتهاج، رَوح و نَعامه، گرچه معنای دقیق این واژه‌ها با یکدیگر تفاوت‌هایی نیز دارند؛ مثلاً حبور و بشارت، به شادی‌ای گفته می‌شود که اثرش در صورت ظاهر شود. فرح بر خلاف سرور، گاهی به سبب لذت و منفعت خیالی است و نقیض آن نیز غمّ است. برخی گفته‌اند: فرح با تکبّر و خودبینی همراه و از این‌رو پیوسته مذموم است و سرور و حبور ناشی از قوّه تفکر و فرح برخاسته از قوّه شهوت است؛

ولی در قرآن، فرح گاه در شادی ممدوح نیز به کار رفته است. ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾؛ ﴿فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ﴾ به گفته برخی متفکران، سرور حالت خوش و لذّت‌بخشی است که از علم و اطلاع بر تحقق یافتن یکی از هدف‌ها و آرزوها درگذشته یا آینده، به انسان دست می‌دهد. در مقابل، غم و اندوه، حالت ناگوار و دردناکی است که از اطلاع بر انجام نشدن یکی از هدف‌ها و آرزوها بر انسان عارض می‌شود.

بعضی از عارفان، سرور را شادی محض دانسته‌اند که با هیچ حزنی آمیخته نیست، برخلاف فرح که با غم و اندوه همراه است. شادی که از سوی روان‌شناسان به احساس مثبت حاصل از حس رضایت و پیروزی تفسیر شده، یکی از نیازهای اساسی انسان و لازمه زندگی اوست، همان‌گونه که غم و اندوه نیز جزو زندگی انسان و همزاد اوست. بر اثر شادی، ناکامی، ناامیدی، ترس و نگرانی بی‌اثر می‌شوند. اهمیت شادی را تا آنجا دانسته‌اند که می‌تواند بیماری‌های صعب‌العلاج جسمی مانند سرطان را درمان یا پیشروی آن را متوقف کند.

عوامل شادی بسیارند و شادی‌هایی که با تن آدمی مرتبط‌اند، با بالا رفتن سن کاهش می‌یابند و به پایان می‌رسند؛ اما شادمانی روحی، پایدار و حاصل پشت‌گرمی انسان به خداست. اسلام که دینی فطری است و به همه نیازهای آدمی توجه دارد، پیروان خود را به شادی‌های مثبت و سازنده دعوت می‌کند. افزون بر این در اسلام به شاد کردن دیگران نیز سفارش شده است، چنان‌که رسول خدا (ص) شاد کردن مؤمنان را از دوست داشتنی‌ترین کارها نزد خدا و سبب بخشایش گناهان معرفی کرده است. در عین حال، اسلام به شادی در دنیا بدون در نظر گرفتن هیچ قیدی و به پرهیز از هرگونه حزنی دعوت نمی‌کند، بلکه اندوه برای کوتاهی در عمل به وظایف عبودیت را از لوازم ایمان می‌داند.

سرور در قرآن

در قرآن کریم واژه ﴿سُرُورًا﴾ یک بار، ﴿مَسْرُورًا﴾ دو بار و ﴿تَسُرُّ﴾ یک بار به کار رفته‌اند؛ همچنین با واژه‌ها و تعبیرهای دیگری به مطالبی درباره شادی اشاره شده است؛ مانند: ﴿فَرِحَ﴾، ﴿مَرَحًا﴾، ﴿فَاكِهِينَ﴾، ﴿بَهْجَةٍ﴾، ﴿قُرَّتُ عَيْنٍ﴾، ﴿يَسْتَبْشِرُونَ﴾، ﴿أَشِرٌ﴾، ﴿يُعْجِبُ﴾؛ ﴿بَطَرًا﴾، ﴿السَّرَّاءِ﴾، ﴿نَاضِرَةٌ﴾، ﴿نَاعِمَةٌ﴾ و ﴿يُحْبَرُونَ﴾ افزون بر این، در آیات بسیاری، از نفی حزن سخن به میان آمده است ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ که با توجه به شواهد و قراین، معنای سرور از آنها برداشت می‌شود. در آیه‌ای نیز واژه "عید" به کار رفته ﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ که برخی آن را به معنای سروری دانسته‌اند که باز می‌گردد. "عید" همچنین مفاهیم فراوانی در قرآن هستند که به گونه‌ای با مفهوم سرور ارتباط و تلازم دارند؛ مانند خنده، آسانی، آرامش، لذّت، زینت، نعمت، رضا، آمرزش، رحمت و رفاه که مباحث مربوط به آنها در مدخل‌های متناسب آمده‌اند.

سرور در دنیا

شادی و سرور انسان‌ها در دنیا گاه امری برخاسته از طبیعت بشری است؛ ولی در موارد بسیاری، نوع جهان‌بینی و نگرش انسان به هستی، اعم از نگرش توحیدی یا غیر توحیدی و نیز اوصاف و حالات پسندیده یا ناپسند درونی وی موجب می‌شوند که در مواجهه با امور خاصی شاد شود، بنابراین می‌توان شادی انسان‌ها در دنیا را به سه قسم سرور برخاسته از طبیعت بشری، سرور ناشی از جهان‌بینی توحیدی و سرور ناشی از کفر و دنیازدگی قسمت کرد:

سرور برخاسته از طبیعت بشری

انسان‌ها به گونه طبیعی از برخی امور شادمان می‌شوند که قرآن کریم به بعضی از آنها اشاره کرده است، چنان‌که در داستان گاو بنی‌اسرائیل از گاوی یاد کرده که رنگش زرد پُررنگ یا خُوش‌رنگ یا یکدست است؛ به گونه‌ای که تماشای آن بینندگان را مسرور می‌کند: ﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾ و وزیدن باد موافق و ملایم را موجب شادی کشتی‌نشینانی دانسته که این باد، کشتی آنان را به آرامی به سوی مقصد حرکت می‌دهد: ﴿هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾. و بارش باران را باعث شادی انسان‌ها: ﴿اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾ و گیاهان و باغ‌ها را از اسباب خوشحالی‌ آنان به شمار آورده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾، ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾؛ ﴿أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ﴾ "استبشار" به معنای شادی یا احساس شادی بشارت‌ دهنده است و به گفته برخی مفسران، به خوشحالی شدیدی گفته می‌شود که اثر آن در چهره نمایان شود و "بهجت"، در برخی منابع لغوی و تفسیری به خوش‌منظر و شادی‌آور معنا شده است.

در قصه یوسف (ع) نیز فرستاده کاروان که دلو آب را به درون چاه انداخت، هنگامی که به جای آب با چهره زیبای یوسف (ع) روبه‌رو شد، این خبر را با شادی و تعجب به دیگران اعلام کرد: ﴿وَجَاءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ يَا بُشْرَى هَذَا غُلَامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾.

در آیاتی دیگر، کودکان خردسال مایه سرور و چشم‌روشنی دانسته شده‌اند، چنان‌که همسر فرعون، پس از دیدن موسی (ع) که کودکی خردسال و داخل صندوقچه‌ای بود که سربازان فرعون از آب گرفته بودند، وی را موجب شادی و روشنی چشم خود و فرعون به شمار آورد و از فرعونیان خواست به این امید که آنان را سودی دهد، یا او را به فرزندی گیرند، او را نکشند: ﴿وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ الگو:متن عربی بدین معناست که چشمش شاد شد و به کسی که موجب سرور شود، "قُرّة العَین" گفته می‌شود. گفته شده: اصل این تعبیر از "قُرّ" به معنای سردی و مفهوم آن خنک شدن چشم به سبب سرور است و به گفته‌ای اشکِ شادی، خنک و اشکِ اندوه، گرم است. پس از آن خداوند، موسی (ع) را به آغوش مادرش بازگرداند تا موجب سرور وی باشد: ﴿فَرَدَدْنَاهُ إِلَى أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ﴾، ﴿ فَرَجَعْنَاكَ إِلَى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ ﴾ همچنین پس از تولد عیسی (ع) آثار اندوه بر چهره مریم (س) آشکار شد. در این هنگام ندا آمد که از خرمای بالای سرت بخور و از چشمه آبی که زیر پایت جاری است بیاشام و از این الطاف الهی و تولّد فرزندت خوشحال باش: ﴿فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا﴾.

گرچه شاد شدن انسان به امور یاد شده، طبیعی است، بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، انسان نباید به این‌گونه شادی‌ها دلخوش بوده و گمان کند آنها پایدار خواهند بود، چنان‌که در آیه ﴿هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾، پس از اشاره به شادمان شدن کشتی‌نشینان به باد ملایم، آمده است که ناگهان بادی تند و سهمگین می‌وزد و امواج از هر سو به سراغ آنان می‌آیند و چنان دانند که در محاصره افتاده‌اند. در آیه‌ای زندگی دنیا به گیاهانی تشبیه شده است که رشد آنها به وسیله باران، مایه شادی کشاورزان می‌شود؛ ولی پس از مدتی پژمرده، سپس زرد و در پایان خشک و شکسته می‌شوند: ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾ اعجاب در لغت گاه به معنای شاد کردن یا استعاره از آن، یا ایجاد تعجّب همراه با شادی به کار می‌رود و در این آیه نیز معنای شادمانی در آن لحاظ شده است و مراد از ﴿الْكُفَّارَ﴾ در این آیه کشاورزان است، زیرا کفر در لغت به معنای پوشاندن چیزی است و از آن جهت که کشاورز دانه را در زمین می‌پوشاند، به او کافر گفته می‌شود. البته برخی، "کفار" در آیه را به کافرانِ در عقیده تفسیر کرده‌اند، زیرا کافر حسگراست و بیش از مؤمن به امور مادی و زینت دنیا خوشحال می‌شود. از دیدگاه قرآن، شادی‌های طبیعی نباید موجب شوند که مؤمن از امتثال فرمان‌های الهی سرباز زند، از این رو پرهیزگاران را کسانی معرفی کرده که در زمان خوشحالی و ناخوشی انفاق می‌کنند: ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ برخی مفسّران، ﴿السَّرَّاءِ﴾ را به حال سرور و ﴿الضَّرَّاءِ﴾ را به حال اندوه و غالباً آن دو را به هنگام راحتی و تنگدستی معنا کرده‌اند.

همچنین ازدواج مؤمنان با مشرکان جایز نیست، حتی اگر از لحاظ ثروت، زیبایی یا نَسَب، خوش‌آیند و شگفت‌آور باشند: ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾. در آیه‌ای نیز به پیامبر اکرم (ص) اعلام شده که از این پس ازدواج با زنان دیگر برای تو جایز نیست، هرچند زیبایی آنان برایت خوش‌آیند و شگفت‌آور باشد: ﴿لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَلَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ رَقِيبًا﴾..

سرور ناشی از جهان بینی توحیدی

برپایه دیدگاه توحیدی، سرور در صورتی پسندیده است که موافق رضای خدا و در مسیر سعادت حقیقی باشد، از این رو قرآن کریم از انسان‌ها می‌خواهد که تنها به فضل و رحمت پروردگار شادمان شوند و آن را بهتر از اموال گردآوری شده معرفی می‌کند: ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾ آرای مفسران درباره مقصود از فضل و رحمت خدا در این آیه گوناگون است؛ مثلاً برخی، مقصود از آن دو را فرو فرستادن قرآن کریم و برخی، مراد از فضل را قرآن و منظور از رحمت را اسلام و بعضی برعکس دانسته‌اند؛ ولی به نظر می‌رسد فضل و رحمت در این آیه به معنای عام خود به کار رفته‌اند و می‌توانند همه این موارد را در بر گیرند، چنان‌که به گفته برخی بعید نیست مراد از فضل خدا عطای عام او بر همگان و مقصود از رحمت الهی‌عطای خاص وی بر مؤمنان باشد که شایسته‌تر آن است که انسان با حصول هر دوی آنها شادمان شود. در روایتی نیز فضل خدا بر پیامبر اکرم (ص) و رحمت خدا بر امیرمؤمنان علی (ع) تطبیق شده است.

در آیاتی دیگر به برخی از مصادیق فضل و رحمت خدا که موجب سرور مؤمنان می‌شوند، به صورت مشخص‌تری اشاره شده است، چنان‌که در آیه‌ای پس از اشاره به اینکه خدا، جان‌ها و مال‌های مؤمنان را به بهای بهشت از آنان می‌خرد، از ایشان خواسته تا به این خرید و فروش پرسود، بسیار شادمان باشند: ﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾. و نیز مؤمنان صدر اسلام، هرگاه سوره‌ای نازل می‌شد، آن را زمینه‌ساز تکامل و ارتفاع درجه خویش به شمار آورده، بدان شادمان می‌شدند: ﴿وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾. همچنین کسانی که خدا به آنان کتاب داده، با نزول قرآن شاد می‌شدند: ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلَا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ﴾ برخی، مقصود از ﴿وَالَّذِينَ ﴾ را مؤمنان و حق‌طلبان از یهود و نصارا و برخی، مسلمانان دانسته‌اند. در آیه‌ای نیز به بیان تمثیلی از انجیل در وصف یاران حقیقی پیامبر اکرم (ص) پرداخته شده که در آن اصحاب رسول خدا (ص) به زراعتی تشبیه شده‌اند که جوانه می‌زند و با پیمودن مراحل رشد، ساقه‌ای استوار یافته، به گونه‌ای بر پای خود می‌ایستد که شادی کشاورزان را برمی‌انگیزد: ﴿ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾. مراد از این تمثیل این است که رسول اکرم (ص) با دیدن یارانی که آنان را در سایه افکار و رهبری خویش پرورش داده بود، مسرور می‌شد. یاری خدا از دیگر اموری است که سبب شادی مؤمنان می‌شود: ﴿غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴾ به گفته مفسران، زمانی که فارس بر روم پیروز شد، مشرکان مکه از شکست رومیان که اهل کتاب بودند، خوشحال شده، آن را نشانه پیروزی خود بر مسلمانان به شمار آوردند. در این هنگام آیات یادشده نازل شدند و از پیروزی رومیان در چند سال آینده خبر دادند و اعلام کردند که در آن روز مؤمنان از یاری خدا شاد خواهند شد. منابع تفسیری، سبب خوشحالی مؤمنان را اموری چون پیروزی رومیان و دفع فارسیان از بیت‌المقدس، آشکار شدن درستی پیش‌بینی خدا و پیامبر (ص) و بطلان پندار مشرکان، همزمان شدن این پیروزی با پیروزی مسلمانان در جنگ بدر یا صلح حدیبیه و مقدمه بودن تحقق این وعده الهی برای پیروزی‌های بعدی مؤمنان بر مشرکان دانسته‌اند.

سرور انسان‌های مؤمن از خویشاوندانشان نیز باید در راستای دیدگاه توحیدی آنان باشد، از این رو بندگان ویژه خدا از او می‌خواهند که به همسران و فرزندانشان توفیق اطاعت الهی و کسب فضایل دهد، تا مایه شادی و چشم‌روشنی آنان باشند: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾. در آیه‌ای نیز پس از بیان اینکه حکم تقسیم مساوی اوقات میان همسران، که بر مردان مؤمن واجب است، از پیامبر اکرم (ص) برداشته شده و آن حضرت می‌تواند موعد هر یک از همسرانش را که خواست، به تأخیر اندازد و هر یک از آنان را که خواست نزد خود طلبد، این حکم را مایه شادی همسران رسول خدا به شمار آورده است: ﴿تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَلِيمًا﴾. راز خوشحالی و شادی همسران چنین بیان شده که آنان با پذیرش این امر، در برابر حکم الهی که برای مصالح مهمی تشریع شده است، تسلیم خواهند شد. وجوه دیگری را نیز در تبیین راز این خوشحالی گفته‌اند؛ مثلاً کسی که مقدم می‌شد شاد می‌گشت و کسی که مؤخر می‌شد امیدوار بود که در زمانی دیگر مقدم شود.

سرور ناشی از کفر و دنیازدگی

قرآن کریم در آیات بسیاری، به سرزنش کسانی پرداخته که خدا و آخرت را انکار یا از یاد آنها غافل شده و با گناهکاری یا به دست آوردن مظاهر دنیا شاد می‌شوند و ضمن نکوهش و نهی از چنین سروری آن را دارای پیامدهای ناگواری دانسته و راه پیشگیری یا درمان آن را بیان داشته است.

نکوهش و نهی

قرآن کسانی را که به گونه‌ای از رحمت خدا شاد می‌شوند که خدا را فراموش می‌کنند، سرزنش کرده است: ﴿فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسَانَ كَفُورٌ﴾. و با نکوهش کسانی که به زندگی دنیا شاد شده‌اند، آن را در برابر آخرت کالایی ناچیز دانسته: ﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ﴾ و با سرزنش اهل دنیا که به فراوانی و زینت اموال، شگفت‌زده و خوشحال می‌شوند، بیان داشته که مال پلید و حرام هیچ‌گاه با مال پاکیزه و حلال برابر نیست: ﴿قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. در اقوال دیگری، مقصود از پلید و پاکیزه در این آیه کافر و مؤمن، مطیع و نافرمان یا هر چیز بد و خوب دانسته شده است. دل چنین انسان‌هایی که به آخرت ایمان ندارند، هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می‌شود، از توحید گریزان می‌شود؛ ولی زمانی که بت‌ها و خدایان دروغین آنان یاد می‌شوند، خوشحال می‌شود: ﴿وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾. و در برابرِ پیامبران (ع) که با ادله‌ای روشن آنان را به سوی خدا فرامی‌خوانند، به علم اندک خویش که چیزی جز تسلط بر امور دنیایی و بهره‌مندی هرچه بیشتر از لذت‌های آن نیست، شادمان شده، علوم حقیقی پیامبران (ع) را مسخره می‌کنند: ﴿فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ﴾.

همچنین قرآن با بیان این مطلب که همه فرستادگان الهی دارای یک دین‌اند و خدا پروردگار همه آنان است و پس از دعوت همه پیامبران و پیروانشان به تقوا ﴿ يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ ﴾. امت‌های گوناگون را بدین جهت سرزنش کرده که تعالیم پیامبران را رها کردند و گروه‌های گوناگونی شدند و هر گروهی آنچه را نزد خودشان است، حقّ پنداشته به آن شادمان‌اند، چنان‌که یهودیان به تورات ایمان آورده، به انجیل و قرآن کافر شدند و نصارا به انجیل ایمان آورده، به قرآن کافر شدند: ﴿فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾. در آیاتی، به برخی مصادیق سرور ناپسند در امت‌های پیشین اشاره شده است؛ مثلاً قوم لوط پس از شنیدن خبر ورود مهمانانی بر آن حضرت، به طمع عمل زشت لواط با آنان، با شادمانی به سوی خانه لوط (ع) آمدند: ﴿وَجَاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ﴾. قارون نیز برای داشتن اموال فراوانی که خدا به وی داده بود، تفاخر و شادمانی می‌کرد که مؤمنان از بنی‌اسرائیل یا موسی (ع) او را پند داده، از چنین سروری که سبب فراموشی آخرت، کفران نعمت، سرکشی و محرومیت از محبت خدا می‌شود، نهی کردند: ﴿إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ﴾. نیز زمانی که فرستادگان ملکه سبأ، هدایایی برای سلیمان (ع) آوردند تا وی از دعوت به توحید دست بردارد، آن حضرت، نعمت خداداد را برتر از هدایای ایشان دانست و آن هدایا را نپذیرفت و ایشان را به جهت بزرگ شمردن هدایای خویش و اظهار شگفتی از آنها یا شاد شدن به سبب هدیه گرفتن از دیگران سرزنش کرد: ﴿فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ﴾ گاهی نیز زشتی برخی از مراتب سرورِ ناپسند در حدی است که حتی کافران نیز به آن اقرار کرده، بلکه آن را به پیامبرانشان نسبت می‌دادند، چنان‌که قوم ثمود با دروغگو و سبکسر خواندن صالح (ع) رسالت وی را تکذیب کردند: ﴿أَأُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ﴾ برخی از واژه‌پژوهان و مفسران، ﴿أَشِرٌ﴾ را به معنای شدت فرح و شادی ناپسند دانسته‌اند. در آیه بعدی به آنان چنین پاسخ داده شده که فردا (هنگام عذاب در دنیا یا روز قیامت) خواهند دانست که چه کسی دروغگو و سبکسر است: ﴿سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ﴾

در آیاتی نیز به مصادیقی از سرور مذموم در صدر اسلام اشاره شده و مؤمنان از چنین سروری نهی شده‌اند، چنان‌که منافقان با آوردن بهانه‌هایی از شرکت در جنگ تبوک سرباز زدند و از اینکه توانسته‌اند به جنگ نروند، خوشحال بودند: ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾. و از آنجا که ایمان واقعی نداشتند، برای سرگرمی و خوش‌گذرانی، خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می‌کردند: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ﴾. و اگر بلایی مانند جراحت یا شکست در جنگ به پیامبر اکرم (ص) و مؤمنان می‌رسید، با گفتن این مطلب که «ما چنین رخدادی را پیش‌بینی و خود را از آن حفظ کردیم»، شادمانه به سوی خانه‌هایشان می‌رفتند: ﴿إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ﴾. چنان‌که برخی یهودیان نیز از وقوع هر حادثه ناگواری برای مسلمانان، شاد می‌شدند: ﴿إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾. چنین افرادی حتی گاهی از مؤمنان نیز توقع سرور نابجا داشتند، چنان‌که بنابر تفسیری در آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، از پیامبر اکرم (ص) زمان وقوع قیامت را که علم آن تنها نزد خداست، می‌پرسیدند و می‌پنداشتند که پیامبر (ص) از این پرسش مسرور خواهد شد. برخی، ﴿حَفِيٌّ﴾ را به شادمان تفسیر کرده‌اند.

قرآن‌کریم در مقام نهی مؤمنان از شادی‌های ناپسند، از آنان خواسته که مانند مشرکان نباشند که دین حق را رها کرده، دین خود را بر پیروی از هوای نفس بنا نهادند و در نتیجه گروه گروه شدند و هر گروهی بدانچه خود دارند، دلخوش‌اند: ﴿ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَلا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ ﴾. برخی این آیه را اشاره به صاحبان ادیان گوناگون مانند یهودیان، نصارا و مجوس دانسته‌اند. در آیه‌ای دیگر از مؤمنان خواسته شده همچون کافران قریش نباشند که با سرمستی و شادی به میدان جنگ می‌رفتند: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾. برخی لغویان و مفسران، ﴿بَطَرًا﴾ را به معنای شادی شدید و ناپسند دانسته‌اند. به گفته بعضی، "بطر" شدیدتر از "فَرَح" و خفیف‌تر از "اَشَر" است. گاهی نیز خود مؤمنان به جهت برخی شادی‌ها سرزنش شده‌اند، چنان‌که در جنگ حنین شمار مؤمنان فراوان بود و ایشان از فراوانی شمار خود مسرور و شگفت‌زده بودند؛ ولی این کثرت هیچ سودی برایشان نداشت و مسلمانان با پذیرش شکست به دشمن پشت کردند وگریختند تا اینکه در نهایت با یاری خدا پیروز شدند: ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾. برپایه آیه‌ای نیز، پس از آنکه موسی (ع) از گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل خشمگین شد و الواح تورات را افکند و سر برادرش هارون (ع) را گرفته، او را به سوی خود می‌کشید، هارون (ع) از وی خواست با این کار موجب شادی دشمنان نشود: ﴿وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ وَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْدَاءَ وَلَا تَجْعَلْنِي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ شماتت به معنای خوشحالی دشمنِ کسی است به جهت مشکلی که برای وی پیش آمده است و از این آیه برداشت می‌شود کاری که موجب شادی دشمنانِ مؤمنان شود نیز ناپسند است.

پیامدها

ناگوارترین پیامد سرورِ برخاسته از کفر و دنیازدگی، عذاب آخرت است، چنان‌که در آیاتی با اشاره به عذاب کسی که نامه عملش از پشت سر به وی داده می‌شود و او فریاد می‌زند که "هلاک شدم" و در آتش سوزان وارد می‌شود ﴿وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا ﴾، چنین آمده که او در دنیا، در میان خانواده‌اش - به سبب مخالفت با فرمان خدا و پیروی از هوای نفس و به مال و جاه - مسرور بود: ﴿إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا﴾.

همچنین کسانی که در آیات الهی مجادله و کتاب آسمانی و فرستادگان خدا را تکذیب کنند، در قیامت با غل و زنجیر و آب جوشان و آتش، عذاب می‌شوند ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتَابِ وَبِمَا أَرْسَلْنَا بِهِ رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ إِذِ الأَغْلالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ فِي الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ﴾ و به آنان خطاب می‌شود که این عذاب بدان سبب است که در زمین به ناروا شادی می‌کردید و شادمانه به ناز و سرمستی می‌خرامیدید: ﴿ذَلِكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ﴾. "مَرَح" در لغت به معنای شدت شادی و تجاوز از حدّ در آن است و پیوسته در معنای ناپسند به کار می‌رود، از این رو در آیه، فَرَح به «غیر حق» مقید شده؛ ولی مَرَح مطلق آمده است. گفته شده: شادی آنان به معصیت خداوند و مخالفت با رسولان خدا و کتاب‌های ایشان، یا به شرک و عبادت بت‌ها بود.

به گفته برخی نیز گمراه شدن کافران با اضلال الهی که پیش از این آیه به آن اشاره شده: ﴿مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُو مِنْ قَبْلُ شَيْئًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكَافِرِينَ﴾ پیامد این‌گونه سرور آنان است. براساس آیه‌ای دیگر، کسانی که از کارهای زشت خویش خوشحال می‌شوند، یا از کارهای نیک خود سروری عُجب‌آور دارند، از عذاب خدا نجات نخواهند یافت و برای آنان عذابی دردناک خواهد بود: ﴿لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ بر پایه شأن نزول‌های گزارش شده، این آیه یا به یهودیانی اشاره دارد که به اعمال زشتی همچون کتمان حقایق، تکذیب نبوت پیامبر اکرم (ص)، برگزیدن دنیای فانی بر ثواب الهی، گمراه کردن مردم و اظهار دروغین ایمان شادی می‌کردند، یا به منافقانی اشاره دارد که از شرکت در جنگ سرباز می‌زدند و به این امر مسرور بودند. در آیاتی نیز با اشاره به گنهکارانی که با مسخره کردن مؤمنان، به خنده و شوخی و خوشحالی می‌پردازند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُواْ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ وَإِذَا مَرُّواْ بِهِمْ يَتَغَامَزُونَ وَإِذَا انقَلَبُواْ إِلَى أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَكِهِينَ ﴾. یادآور شده که در قیامت مؤمنان به آنان می‌خندند ﴿فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ﴾، زیرا پاداش مؤمنان، ثواب و نعمت الهی، و جزای کافران، عذاب و دوزخ است و مؤمنان از عذاب شدن آنان که دشمنان خدا و دشمنان ایشان‌اند، مسرور می‌شوند.

در ریشه "فَ - کَ - ه" گاه معنای شادی نهفته است و "فَکِه" در لغت به معنای کسی است که بیش از حدّ و ناپسند، شاد است. سرور ناپسند و برخاسته از کفر، گاه زمینه‌ساز عذاب در دنیا نیز می‌شود، چنان‌که قرآن کریم از امت‌هایی یاد کرده که خداوند آنان را به تنگی معیشت و سختی دچار ساخت تا تضرع کنند؛ ولی دل‌های آنان سخت شد ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴾، پس چون پند الهی را فراموش کردند، خداوند درهای همه چیز را بر آنان گشود و نعمت‌های دنیا را به آنان داد و چون به نعمت‌های خدا شادمان شدند، ناگهان عذاب الهی آنان را فراگرفت و همان دم از نجات و رحمت ناامید شدند: ﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ﴾. نیز ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَّقَالُواْ قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاء وَالسَّرَّاء فَأَخَذْنَاهُم بَغْتَةً وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ﴾.؛ ﴿وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ﴾. و شاد بودن به نعمت‌های فراوان الهی نتوانست آنان را از عذاب خدا برهاند، چنان‌که فرعون و لشکریانش با آنکه به نعمت‌های زیاد خدا مسرور بودند، پس از رسیدن فرمان خدا در رودخانه غرق شدند: ﴿وَاتْرُكْ الْبَحْرَ رَهْوًا إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ ﴾..

پیشگیری و درمان

یکی از راه‌های پیشگیری از سرور ناپسند و درمان آن، توجه و باور به قضا و قدر الهی است، چنان‌که قرآن با اشاره به اینکه هیچ مصیبتی به انسان نمی‌رسد، مگر آنکه پیش از وقوع، در کتابی نوشته شده است ﴿مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ﴾، غرض از این بیان را آن دانسته که انسان‌ها بر آنچه از دست آنان رفته، اندوه مخورند و بدانچه بدیشان داده شده، شادمان نشوند: ﴿لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ﴾، زیرا انسان اگر بداند خیری برای وی نوشته شده و بدون شک به او خواهد رسید، از رسیدن آن بیش از حدّ و به گونه ناپسند خوشحال نخواهد شد. در آیه‌ای دیگر پس از اشاره به حال انسان‌های ظاهربین و سطحی‌نگر که با رسیدن رحمتی از سوی خدا شاد می‌شوند، چنان‌که با رسیدن بدی و رنجی که دستاورد خودشان است، ناامید می‌گردند: ﴿وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ﴾، توجه مؤمنان را به مشیت خدا معطوف کرده و فرموده است: آیا ندیده‌اند که خدا روزی را برای هر که بخواهد، فراخ یا تنگ می‌گرداند: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾، بنابراین آسانی و سختی هر دو از سوی خدا و براساس حکمت و برای تربیت بندگان‌اند و انسان باید هنگام آسانی، سپاسگزار خدا باشد و هنگام سختی به سوی او تضرع کند، چنان‌که در جایی دیگر پس از اشاره به دو حالت ناپسند پیش‌گفته برای انسان معمولی ﴿وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوسٌ كَفُورٌ وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاء بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ﴾، اهل صبر و اعمال صالح را که در سختی‌ها پایداری می‌ورزند و در آسانی‌ها شکرگزارند، استثنا کرده و به آنان آمرزش و پاداش بزرگ وعده داده است: ﴿إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ﴾. در آیه‌ای نیز بنا بر قولی، با توجه دادن انسان‌ها به ناتوانیشان، از سرور ناپسند نهی شده و آمده است که با سرمستی و شادی بیش از حد در زمین راه مرو که زمین را نتوانی شکافت و در بلندی به کوه‌ها نتوانی رسید: ﴿وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا﴾..

سرور در آخرت

در آخرت سرورِ ناپسند نیست و تنها مؤمنان به نعمت‌های خدا مسرورند. این سرور از زمان مرگ آغاز می‌شود و در برزخ، قیامت و بهشت ادامه می‌یابد، چنان‌که بنابر تفسیری، مقصود از ﴿نَّاشِطَاتِ﴾ در آیه ﴿وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا﴾ جان مؤمنان است که در هنگام مرگ، با دیدن بهشت و نعمت‌های آن به سرعت از بدن خارج می‌شود و مراد از ﴿سَّابِقَاتِ﴾ در آیه ﴿فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا﴾ نیز جان ایشان است که به شوق لقاء و رحمت الهی با شادی به سوی فرشتگان قبض روح می‌شتابد؛ همچنین در آیات پایانی‌ سوره واقعه که درباره محتضر و احوال وی پس از مرگ و در آخرت‌اند ﴿فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ أَصْحَابِ الْيَمِينِ فَسَلامٌ لَّكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضَّالِّينَ فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ ﴾ از جمله پاداش‌های مقربان، ﴿رَوْحٌ﴾ دانسته شده: ﴿ فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ﴾ که برخی آن را به شادی تفسیر کرده‌اند. از جمله کسانی که در قرآن، به سرور آنان در برزخ تصریح شده، شهیدانی‌اند که در راه خدا جنگیده و به شهادت رسیده‌اند. ایشان هم به سبب نعمت‌های فراوانی که خدا از فضل خود به آنان داده، شادمان‌اند: ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾، هم برای برادران مجاهدشان که هنوز به آنان ملحق نشده‌اند، زیرا می‌دانند که برای ایشان هیچ ترس و اندوهی نخواهد بود: ﴿فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ در ادامه این دو آیه، بر عوامل شادی شهیدان در برزخ تأکید شده و آمده است که آنان به نعمت و فضل خدا و تباه نشدن مزدشان نزد خدا، مسرورند: ﴿فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.

در آیات فراوانی به شادی اهل ایمان در قیامت و بهشت اشاره شده است؛ مثلاً کسی که در روز قیامت نامه عملش به دست راستش داده شود ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ﴾ با خوشحالی به سوی خانواده‌اش باز می‌گردد: ﴿وَيَنْقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا﴾ در آن روز چهره مؤمنان به سبب ثوابی که خدا به آنان می‌دهد، درخشان، خندان و شادمان است: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ ضَاحِكَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ ﴾. ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ﴾؛ ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ﴾؛ ﴿تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ﴾ به گفته برخی، ﴿نَاعِمَةٌ﴾ کنایه از بهجت و سروری است که اثر آن در چهره ظاهر شود و ﴿نَاضِرَةٌ﴾ به معنای شادابی خاصی است که بر اثر وفور نعمت و رفاه به انسان دست می‌دهد و توأم با سرور و زیبایی و نورانیت است؛ همچنین ایشان در بهشت، به خوشی و شادمانی مشغول‌اند: ﴿إِنَّ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِي شُغُلٍ فَاكِهُونَ﴾.

قرآن کریم، عامل بهره‌مندی از سرور آخرت را ایمان و انجام دادن اعمال صالح دانسته است: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ﴾. ﴿يُحْبَرُونَ﴾ از "حُبور" یا "حَبره"، در منابع لغوی و تفسیری به معنای سرور یا سروری دانسته شده که اثر آن در انسان ظاهر شود.

برپایه آیاتی دیگر، کسانی که به آیات خدا ایمان آورند و تسلیم باشند، به همراه همسرانشان شادمانه وارد بهشت می‌شوند: ﴿ الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنتُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ ﴾ و اهل تقوا در بهشت به جهت پاداشی که از سوی پروردگارشان به آنها عطا می‌شود، شادمانی و مزاح می‌کنند: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَعِيمٍ فَاكِهِينَ بِمَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقَاهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ ﴾ و بر تخت‌هایی روبه‌روی یکدیگر می‌نشینند: ﴿ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِينَ وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَابِلِينَ﴾ گفته شده: ﴿سُرُرٍ﴾ جمع "سَریر" و برگرفته از سرور به معنای جایگاه رفیعی است که برای شادی آماده شده است؛ همچنین خداوند برای کسانی که به آیات او ایمان آورده، اهل شب‌زنده‌داری، دعا و انفاق باشند ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾ چنان پاداش‌های عظیمی پنهان کرده که مایه چشم‌روشنی آنان است و هیچ‌کس از ژرفا و حقیقت آنها آگاه نیست: ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾. و اهل ایمان در بهشت جام شرابی را از دست یکدیگر می‌ستانند که در نوشیدن آن نه بیهوده‌گویی باشد و نه گناهکاری: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ﴾، ﴿يَتَنَازَعُونَ فِيهَا كَأْسًا لَا لَغْوٌ فِيهَا وَلَا تَأْثِيمٌ﴾ تنازع بهشتیان و ربودن جام شراب از یکدیگر، نه از روی خصومت و دشمنی، بلکه برای شوخی و افزودن شادمانی است؛ همچنین در سوره انسان، از برخی بندگان ویژه الهی یاد شده که به نذر خود وفا می‌کنند و از روز قیامت می‌ترسند و به بینوا و یتیم و اسیر از روی اخلاص و بدون توقع پاداش و سپاسی، غذا می‌دهند و از پروردگارشان در روز قیامت می‌ترسند ﴿إِنَّ الأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا ﴾، در نتیجه خدا نیز آنان را از آسیب آن روز حفظ می‌کند و به ایشان تازگی و شادمانی ارزانی می‌دارد: ﴿فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا﴾ مفسران ﴿نَضْرَةً﴾ را به شادابی چهره و ﴿سُرُورًا﴾ را به شادمانی قلب تفسیر کرده‌اند. به اجماع اهل‌بیت (ع) و پیروانشان و به گفته بسیاری از اهل سنت، این آیات درباره امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (ع) نازل شده‌اند.

خنده شادی

بهشتیان در سرای دیگر از غم و اندوه به دور و خندان و شادمان هستند: ﴿ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ﴾ این آیه و آیات پس از آن نشان می‌دهند که در قیامت هر دسته با نشانه‌ای که در چهره‌هایشان هست شناخته می‌شوند: عده‌ای اهل سعادت هستند و چهره‌هایی شاد و نورانی دارند و دسته‌ای اهل شقاوت و دارای صورت‌هایی زشت و تاریک‌اند.

سرور در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور از سرور به صورت کلی نیست، بلکه خوشحالی‌های ارزش گذاری شده و یا حب و دوستی برای دعوت به خوبی‌ها و یا مذمت از دسته‌ای از دوستی‌ها

1. ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلَا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ﴾
2. ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ * فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾
3. ﴿إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ﴾
4. ﴿تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَلِيمًا﴾
5. ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾* ﴿لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾
6. ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾؛ ﴿فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا﴾
7. ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾

نکات: درآیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. نزول قرآن بر پیامبر، مایه سرور گروهی از اهل کتاب ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾
2. سرور وشادمانی متخلفان از همراهی پیامبر در جنگ تبوک و پایان غم انگیز عمل آنان: ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ﴾.... ﴿فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾
3. سرور منافقان در همراهی نکردن پیامبر و ترک جهاد هنگام مواجه شدن مسلمانان با شکست و آسیب در جنگ ﴿وَإِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ﴾
4. تقسیم اوقات پیامبر در معاشرت خانوادگی در اختیار آن حضرت و مجاز بودن پیامبر به باز گرداندن همسران مطلقه‌اش، مایه شادمانی آنان ﴿وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ﴾
5. سرور یهود از کتمان نبوت محمد (ص) ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ﴾.... ﴿لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا﴾.
6. شادمانی و شادابی اهل بیت پیامبر در قیامت، به جهت اطعام خالصانه آنان به نیازمندان: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾؛... ﴿وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا﴾
7. خداوند می‌فرماید ای محمد (ص) به این مردمانی که بدنیا دل خوش کرده و شادمان هستند، و بدان تکیه کرده و جمع‌آوری می‌کنند، به اینها بگو: اگر خواستید بچیزی دل خوش شوید و شادمان گردید بفضل و رحمت خدا دلخوش شوید که قرآن را بر شما نازل فرموده و محمد را به‌سوی شما فرستاده است، زیرا شما به‌وسیله آن دو می‌توانید نعمت دائمی و جاویدانی را برای خود تحصیل کنید که بهتر از این دنیای ناپایدار است: ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾» (ترجمه مجمع البیان، ج ۱۱، ص: ۳۱۶).

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. حاجی‌شاه‌ولدی، حسن؛ مقاله «سرور»؛ دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۵
3. رضایی، حسن؛ مقاله «خنده»؛ دائرة المعارف قرآن کریم ج۷