سنت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سنت است. سنت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سنت در لغت - سنت در قرآن - سنت در فقه سیاسی - سنت در کلام اسلامی - سنت در معارف دعا و زیارات - سنت در معارف و سیره سجادی - سنت در معارف و سیره حسینی - سنت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

سنت از ریشه "س - ن - ن" و در لغت به معنای سیره، روش پسندیده و مستقیم، یا مطلق روش، اعم از پسندیده یا ناپسند و معانی دیگر آمده است.

برخی، سنت را به معنای روش و شیوه مداوم و مستمر یا شیوه‌ای دانسته‌اند که عادت شده است؛ اما برخی میان سنت و عادت تفاوت نهاده و برآن‌اند که آن دسته از اعمالی که براساس الگوی پیشین انجام‌پذیرند "سنت" و رفتارهایی که بر اساس خُلق و خوی شخصی انجام گیرند "عادت"‌اند.

برخی نیز سنت را به معنای جریان منظم امری از امور دانسته‌اند؛ اعم از اینکه جریان یاد شده در صفات یا اعمال یا گفتار باشد.

سنت در اصطلاح فقه به حکمی گفته می‌شود که به شریعت مستند باشد، یا به مجموع معارف دینی، اعم از اعتقادات، اخلاقیات و احکام. در مقابل، بدعت به آنچه مخالف دین و شریعت است گفته می‌شود؛ همچنین گاهی در منابع فقهی، سنت به اعمال مستحب و نوافل اطلاق شده است .

سنت در اصطلاح اصول و حدیث، براساس دیدگاه اهل سنت به قول، فعل و تقریر پیامبر (ص) و گفتار و سیره خلفا و صحابه اطلاق شده است؛ ولی در اصطلاح فقیهان و اصولیان امامیه، تنها بر قول، فعل و تقریر معصوم، اعم از پیامبر (ص) و امامان اهل بیت (ع) اطلاق می‌گردد.

برخی سنت را مقید کرده‌اند که قرآن و گفتار و کردار عادی معصوم نباشد. به نظر برخی، "حدیث" و "خبر" نیز به معنای سنت و با آن مترادف است؛ اما بسیاری آن دو را با یکدیگر متفاوت دانسته و گفته‌اند: سنت بر خود قول و فعل و تقریر معصوم اطلاق می‌شود؛ ولی حدیث و خبر از قول و فعل و تقریر معصوم حکایت می‌کند، یا حدیث تنها بر سنت گفتاری پیامبر (ص) اطلاق می‌شود؛ ولی سنت اعم از گفتار، عمل و تقریر آن حضرت است.

سنت در اصول فقه از جهاتی گوناگون به اقسامی قسمت شده است: از جهت نوع عمل صادر شده از معصوم به سنت قولی، فعلی و تقریری قسمت شده است. سنت قولی، سخنان و احادیث معصوم است و سنت فعلی آنچه معصوم آن را در محضر دیگران برای تعلیم انجام داده است. سنت تقریری نیز تأیید افعالی است که در حضور یا غیاب معصومان (ع) انجام گرفته و آنان پس از آگاهی با سکوت یا مدح خود، آن عمل را امضا کرده‌اند. سنت از جهت حکایت آن از سوی راویان نیز به سنت منقول به خبر متواتر و سنت منقول به خبر واحد قسمت شده است. سنت منقول به خبر متواتر به خبر گروهی از راویان گفته می‌شود که اتفاق آنها بر دروغ به صورت عادی ممتنع باشد و سنت منقول به خبر واحد به خبری اطلاق می‌گردد که در حد تواتر نباشد و اگر راویان آن در هر طبقه دو یا سه نفر باشند، خبر یا سنت مستفیض نام دارد.

سنت در قرآن

سنت در آیاتی به معنای لغوی آن آمده است: ﴿قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾؛ ﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ و... ؛ اما به معنای اصطلاح مورد نظر در قرآن به صراحت مطرح نیست؛ اما در آیاتی با تعبیرهایی دیگر به آن اشاره شده است؛ مانند:

1. امر به اطاعت از رسول خدا و اولی الامر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾ که مراد، اطاعت از سنت آنان است.
2. عمل به فرمان‌های رسول خدا و پرهیز از نواهی آن حضرت: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾.
3. اسوه قرار دادن پیامبر در گفتار و کردار: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ که لازمه آن پیروی از سنت آن حضرت است ؛
4. نطق و گفتار پیامبر: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ که افزون بر قرآن، شامل سنت گفتاری آن حضرت نیز می‌شود؛
5. حکمت: ﴿َ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ که مراد از آن به نظر بسیاری از مفسران، سنت پیامبر است. افزون بر این، آیاتی که در آنها پیامبر (ص) مسلمانان را به پیروی از خود فراخوانده ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾، یا مسلمانان از مخالفت با پیامبر منع شده‌اند ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾؛ ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، یا به اجابت دعوت پیامبر فرمان داده شده‌اند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ و... به سنت به معنای مصطلح اشاره دارند.

در قرآن کریم از موضوعات گوناگون مرتبط با سنت، از جمله منبع و منشأ سنت، حجیت سنت، کارکرد و نقش سنت، لزوم پیروی از سنت و پرهیز از مخالفت با آن سخن به میان آمده است.

منشأ و منبع سنت

سنت به معنای قول، فعل و تقریر معصوم، اعم از پیامبر یا امامان اهل‌بیت (ع)، نشئت گرفته از وحی و تعالیم الهی است. قرآن کریم سخنان پیامبر اکرم را برگرفته از وحی دانسته است. ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. نطق پیامبر (ص) در آیه، افزون بر قرآن، شامل سنت آن حضرت نیز می‌شود. در آیاتی دیگر نیز از نزول کتاب و حکمت و علومی بر آن حضرت یاد شده است که پیامبر (ص) از آنها آگاهی نداشت: ﴿ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾؛ نیز ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾. به نظر بسیاری از مفسران، مراد از ﴿الْكِتَابَ﴾ در آیه، قرآن و مقصود از ﴿وَالْحِكْمَةَ﴾، سنت و مراد از ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ علومی است که با الهام بر قلب آن حضرت القا می‌شود. روایات منقول از پیامبر (ص) که سخنان آن حضرت را موافق با قرآن شمرده و در صورت عدم موافقت، بر رد آنها تأکید کرده است نیز از وحیانی و الهی بودن سنت آن حضرت حکایت دارد.

افزون بر سنت پیامبر، سنت منقول از امامان معصوم (ع) نیز برگرفته از قرآن و سخن خداوند است، زیرا بر پایه تعالیم اسلامی، امامت اهل‌بیت (ع) تداوم رسالت پیامبر اکرم است، بنابر این سنت منقول از آنان همانند سنت پیامبر برگرفته از وحی و سخن خداست. آیات و روایات متعدد این معنا را تأیید می‌کنند؛ مانند آیاتی که از وجود علوم قرآن در نزد برخی افراد یاد کرده است: ﴿ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ که براساس روایات، مراد از ﴿مَنْ﴾ اهل بیت است و آیاتی که از به ودیعه نهاده شدن قرآن در سینه برخی افراد سخن به میان آورده است: ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾ که بر پایه روایاتی دیگر، مراد از ﴿الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ علی (ع) و فرزندان معصوم آن حضرت است.

امام باقر (ع) احادیث صادر شده از خود را سخن پدر و جد خویش و سخن رسول خدا (ص) شمرد که پیامبر آنها را از طریق جبرئیل از خداوند متعال دریافت کرده است. امام صادق (ع) نیز سخنان خود را منقول از اجداد خویش و سخن رسول خدا دانست که آن حضرت آنها را از خداوند متعال گرفته است.

نخستین منبع وحیانی دریافت سنت پیامبر و اهل‌بیت (ع)، قرآن کریم است که جامع همه معارف دین، از جمله معارف بیان شده در روایات و سنت معصومان (ع) است: ﴿مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ﴾؛ ﴿ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ ﴾. امام صادق (ع) در تفسیر آیه فرمود: قرآن بیان ‌کننده همه نیازهای بشر بوده و هیچ کس نمی‌تواند بگوید کاش فلان موضوع در قرآن می‌بود، زیرا آن چیز در قرآن هست. امام رضا (ع) نیز با استناد به آیه ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ و آیه اکمال دین ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. قرآن کریم را جامع همه معارف دین شمرده است.

امام باقر (ع) نیز منبع همه سخنان خود را قرآن دانست و سپس به سه موضوع نهی رسول خدا از قیل و قال و فساد در اموال و سؤال بسیار اشاره کرد که شخصی مدرک و مستند قرآنی این سه موضوع را از آن حضرت خواست و آن حضرت آیات ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ ﴾، ﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾ و ﴿ لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ ﴾ را منبع و مدرک سخنان یادشده برشمرد. افزون بر قرآن کریم، در روایات از وجود منابعی دیگر در نزد پیامبراکرم (ص) و امامان معصوم (ع) یاد شده که از دریافت و صدور بخشی از سنت از این منابع حکایت دارند؛ از جمله در روایتی از رسول خدا (ص) از اعطای قرآن و کتابی همانند آن از سوی خداوند به آن حضرت سخن به میان آمده است.

در احادیث اهل بیت (ع) نیز از وجود کتاب‌هایی در نزد آنان یاد شده است:

1. کتاب "جَفْر" که در بر دارنده علوم پیامبران الهی و اوصیای آنان و عالمان بنی‌اسرائیل است.
2. "کتاب جامعه" که نوشته‌ای با املای رسول خدا (ص) و خط علی (ع) و در بر دارنده همه حلال‌ها و حرام‌ها و نیازهای بشر است.
3. "مصحف فاطمه" که همانند قرآن بوده؛ ولی چیزی از قرآن در آن وجود نداشته است.
4. "تورات و انجیل" و دیگر کتاب‌های پیامبران الهی.

همچنین در برخی روایات از نزول فرشتگان الهی در شب قدر بر امامان و وجود عمودی از نور میان امامان معصوم تا آسمان یاد شده است که از دیگر منابع علم اهل‌بیت (ع) به شمار رفته است.

در جمع میان آیات و روایاتی که قرآن را جامع همه معارف دین شمرده، با ادله منابع یاد شده می‌توان گفت که قرآن جامع همه معارف و احکام مورد نیاز بشر است؛ ولی این معارف و احکام در قرآن بیشتر به صورت کلی آمده‌اند و جزئیات و تفاصیل آنها در دیگر منابع آمده‌اند. مؤید این امر، روایاتی دیگر است که از وجود اصل هر آنچه بشر در آن اختلاف دارد در قرآن سخن گفته و یادآور شده است که عقول همه انسان‌ها به این اصول دسترسی ندارند و نیز احادیثی که در آنها از عرضه سنت و روایات معصومان (ع) بر قرآن و رد روایات مخالف با قرآن یاد شده است.

جایگاه و کارکردهای سنت

سنت در عرصه معارف دین و قرآن و نیز در ارتباط با جامعه انسانی، اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان نقش‌ها و کارکردهای متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

تبیین و تفسیر قرآن

از جمله مهم‌ترین کارکردهای سنت، تبیین و تفسیر قرآن کریم است که خداوند در آیاتی این وظیفه را به رسول خدا واگذارده است: ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾؛ نیز ﴿وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾. مخاطب آیات یاد شده پیامبر اکرم (ص) است؛ ولی تبیین قرآن منحصر به سنت پیامبر نبوده؛ بلکه پس از پیامبر این وظیفه به اهل بیت واگذار شده است، زیرا آنان کسانی‌اند که همه علوم قرآن نزد آنان است﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾. و آنان راسخان در علم‌اند که تأویل قرآن را می‌دانند: ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾. رسول خدا (ص) نیز در روایتی علی (ع) را مأمور ابلاغ رسالت خود و تعلیم تأویل قرآن به مردم کرد. در آیه‌ای دیگر، قرآن مسلمانان را به سؤال از "اهل ذکر" درباره اموری که نمی‌دانند فرمان داده است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ مراد از ﴿ذِّكْرِ﴾ در آیه، قرآن و مراد از ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ اهل‌بیت دانسته شده که خداوند مسلمانان را به سؤال از آنان فرمان داده است؛ همچنین در آیه‌ای دیگر، قرآن کریم ﴿ذِّكْرِ﴾ برای پیامبر و قوم آن حضرت معرفی شده است: ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ﴾ در حدیثی مراد از ﴿ذِّكْرِ﴾ در آیه، قرآن و مراد از قوم پیامبر: ﴿لِقَوْمِكَ﴾ اهل‌بیت (ع) دانسته شده است که مرجع سؤال مردم‌اند .

بر پایه احادیث متعدد دیگر، احادیث و سنت صادر شده از امامان معصوم، وحی الهی و سخن خداوند در قرآن شمرده شده است.

تبیین و تفسیر قرآن در سنت با روش‌های گوناگون و متعدد، همچون بیان معنای لغوی، تعیین مصادیق آیات، تخصیص و تقیید آیات و شیوه‌هایی دیگر انجام گرفته است. (تفسیر پیامبر، تفسیر اهل‌بیت).

نسخ قرآن

قرآن کریم در آیه ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ از نسخ آیات قرآن و جایگزینی آن با بهتر از این آیات یا مانند آنها سخن گفته است. عموم مفسران و فقها با استناد به آیه یاد شده و برخی آیات دیگر، نسخ آیات قرآن با قرآن را جایز شمرده‌اند؛ اما در جواز نسخ قرآن با سنت آرای متفاوتی دارند: برخی با استناد به آیه یادشده نسخ قرآن با سنت را جایز ندانسته‌اند، زیرا در این آیه، قرآن کریم دلیل ناسخ را بهتر از منسوخ یا همانند آن شمرده است و سنت بهتر از قرآن یا همانند آن نیست. برخی نیز آیه ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ را دلیل عدم نسخ قرآن با سنت دانسته‌اند، زیرا در این آیه خداوند تنها از جایگزینی آیات قرآن با یکدیگر یاد کرده است. برخی نیز در این‌باره به آیه ﴿مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ ﴾ استناد کرده‌اند که در آن از عدم تبدیل و تغییر قرآن از جانب پیامبر (ص) و تبعیت آن حضرت از وحی یاد شده است.

برخی این دیدگاه را رأی مشهور میان فقیهان شیعه شمرده‌اند. در مقابل، عده‌ای نسخ قرآن را به وسیله سنت جایز شمرده و گفته‌اند سنت نیز همانند قرآن از جانب خداوند و مفید علم و عمل است و تنها طریق صدور و بیان آن با قرآن متفاوت است و اعجاز بودن قرآن تأثیری در این امر ندارد. پیروان این نظریه آیه ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ را مؤید این نظر دانسته و در رد استدلال مانعین به این آیه گفته‌اند: آیه یاد شده ناسخ را بهتر یا همانند آیه منسوخ شمرده: ﴿نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا﴾ و مراد از خیر بودن، صالح‌تر و نافع‌تر بودن آن از دلیل نخست است و دلیل صالح و نافع‌تر ممکن است قرآن یا سنت باشد. در پاسخ از آیه ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ نیز گفته شده که آیه یاد شده تنها از جایگزینی آیات قرآن با آیات منسوخ سخن به میان آورده و نه از انحصار نسخ آیات با آیات دیگر.

آیه ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾ نیز مدعای مانعین را ثابت نمی‌کند، زیرا نسخ قرآن با سنت، تغییر و تبدیل آیات الهی از جانب پیامبر نیست، بلکه این عمل نیز از جانب خداست، زیرا سخن پیامبر نیز سخن خدا و وحی است ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. پیروان این نظریه، درباره نوع سنت ناسخ نیز دیدگاه‌هایی متفاوت دارند: گروهی از آنان نسخ قرآن را تنها با سنت متواتر جایز دانسته‌اند؛ ولی برخی دیگر نسخ قرآن با خبر واحد مقطوع یا همراه با قرینه صحت را نیز جایز شمرده‌اند.

تشریع و بیان احکام الهی

اصل تشریع احکام شرعی به خداوند اختصاص دارد: ﴿ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ﴾، ﴿وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ﴾ و نیز ﴿قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾؛ اما در مواردی محدود تشریع برخی احکام به پیامبر اکرم (ص) و سنت آن حضرت واگذار شده است.

دلیل این امر آیاتی است که از تحلیل و تحریم برخی از احکام به دست پیامبر سخن به میان آورده است: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾؛ همچنین برخی، آیاتی را که در آنها مسلمانان به اطاعت از پیامبر پس از اطاعت از خداوند مأمور شده‌اند: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ﴾ و...) دلیل نقش مستقل سنت در تشریع احکام دانسته‌اند، زیرا در این آیه فعل ﴿أَطِيعُوا﴾ در مورد پیامبر تکرار شده است که نشان صدور احکامی از آن حضرت به جز احکام صادر شده در قرآن کریم است.

افزون بر این، برخی، آیاتی را که در آنها مسلمانان به تسلیم و پذیرش امر و نهی پیامبر مأمور شده: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾ و ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾ و از مخالفت با آن حضرت برحذر داشته شده‌اند ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ نیز دلیل بر این امر دانسته‌اند.

روایات منقول از اهل‌بیت (ع) نیز این امر را تأیید می‌کنند؛ مانند این حدیث امام صادق (ع) که فرمودند: خداوند پیامبرش را تربیت کرد و پس از رسیدن به درجه کمال، امر دین را به آن حضرت واگذاشت و مردم را به اطاعت از اوامر و نواهی او فرمان داد. ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾ در پی این امر، پیامبر (ص) برخی احکام، مانند افزودن ۷ رکعت بر نمازهای واجب، ۳۴ رکعت نمازهای مستحب شبانه‌روز، روزه مستحب ماه شعبان و سه روز در هر ماه، تحریم همه مست‌کننده‌ها به جز خمر که از سوی خداوند حرام شده را تشریع و خدا تشریعات آن حضرت را تأیید کرد، از این رو تسلیم در برابر این احکام همانند احکام الهی واجب است.

در احادیثی دیگر با اشاره به آیه یاد شده، از برخی احکام تشریعی دیگر رسول خدا (ص) نیز یاد شده است. برخی از فقیهان در مورد حکمت تشریع پیامبر (ص) و عدم منافات آن با ادله انحصار تشریع از سوی خداوند گفته‌اند: تشریع در سنت پیامبر محدود به مواردی خاص و با اذن و امضای الهی و حکمت آن آزمون بندگان، تعظیم و تکریم پیامبر و اعلام منزلت آن حضرت در نزد خداوند بوده است. اما در اینکه افزون بر سنت پیامبر، در سنت منقول از امامان معصوم (ع) نیز احکام تشریعی هست یا نه، دو دیدگاه در میان فقیهان امامیه وجود دارد: برخی برآن‌اند که اهل‌بیت نیز همانند پیامبر حق تشریع احکام را دارند. دلیل اینان روایاتی است که در آنها از تفویض همه اختیارات پیامبر به اهل‌بیت سخن به میان آمده است برخی افزون بر روایات یادشده، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ را که به اطاعت از اولی الامر فرمان داده است نیز دلیل اعطای ولایت تشریعی به امامان اهل‌بیت (ع) دانسته‌اند دیدگاه دیگر که نظریه صحیح در این باره شمرده می‌شود آن است که همه احکام مورد نیاز بشر تا قیامت در قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص) آمده و احکام منقول در سنت امامان (ع) از قرآن و سنت پیامبر (ص) گرفته شده‌اند دلیل اینان نخست آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ است که از اکمال دین در عصر رسول خدا (ص) سخن به میان آورده است. و لازمه کامل شدن دین، عدم نیاز به تشریع پس از وفات پیامبر است. دلیل دیگر، روایات است؛ مانند حدیثی از پیامبر که در آن از بیان همه آنچه بشر را به بهشت نزدیک و از جهنم دور می‌کند در سنت آن حضرت یاد شده است و روایاتی که در آنها به صراحت تحلیل و تحریم اشیا از سوی اهل‌بیت نفی شده است و روایاتی که برپایه آنها آنان سخنان خود را منقول از کتاب خدا و سنت پیامبر دانسته‌اند. افزون بر این، ادله ارائه شده برای ولایت تشریعی امامان نیز مدعای یادشده را ثابت نمی‌کنند، زیرا برخی از این روایات از نظر سند ضعیف بوده و برخی نیز بر مدعا دلالت ندارند و مراد از تفویض حکم در این روایات، معانی دیگر، مانند تفویض حکم حکومتی و مانند آن است. بر فرض پذیرش عموم و اطلاق روایات و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ بر ولایت تشریعی امامان معصوم، ادله یادشده با ادله دیگر، مانند آیه اکمال دین و روایاتی که تشریع احکام از سوی ائمه را نفی کرده‌اند، تخصیص و تقیید خورده‌اند. آری، تبیین و تفصیل احکام الهی به سنت واگذار شده است﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾.

بیان احکام الهی در سنت در برخی موارد به‌گونه تبیین احکام مجمل است؛ مانند نماز که برخی احکام آن همچون اصل وجوب نماز ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾، اوقات کلی نمازها ﴿وَأَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحَى﴾، رکوع و سجود ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و جهر و اخفات در نماز ﴿قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلًا﴾ در قرآن به اجمال بیان شده‌اند؛ اما تفصیل و بیان جزئیات آن همچون نمازهای واجب و مستحب، عدد رکعات نماز، وقت خاص هر یک از نمازها و بسیاری از احکام دیگر آن بر عهده سنت است.

گاه قرآن حکمی را به صورت عام بیان کرده است؛ مانند تحریم ربا: ﴿حَرَّمَ الرِّبَا ﴾؛ ولی سنت آن را تخصیص زده و مثلاً ربا میان پدر و فرزند را حلال شمرده است. در مواردی نیز قرآن حکمی را مطلق بیان کرده است؛ مانند قطع دست دزد: ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا ﴾؛ ولی سنت آن را به قطع ۴ انگشت دست مقید کرده است و... .

تربیت و هدایت انسان

از جمله وظایف رسول خدا (ص) افزون بر ابلاغ آیات قرآن، تعلیم آیات قرآن و حکمت به انسان‌ها و تزکیه و تربیت و هدایت آنان از این راه است: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛ نیز ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ مراد از ﴿الْكِتَابَ﴾ در آیه، قرآن و مقصود از ﴿الْحِكْمَةَ﴾ سنت یا شناخت دین، فقه یا علم به احکام یا مطلق معارف دینی، اعم از منقول و معقول یا همه اموری است که انسان‌ها را به سوی سعادت در عقیده و رفتار هدایت می‌کند که این معانی شامل سنت نیز می‌شوند. مقصود از تزکیه نیز، تطهیر عقاید و اعمال انسان‌ها از آلودگی کفر و شرک و گناهان است.

در آیه‌ای دیگر نیز قرآن کریم رسول خدا را پیامبری شناسانده است که افزون بر تعلیم قرآن و حکمت، علومی را که مردم نمی‌دانند به آنان می‌آموزد: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾. مراد از علوم یاد شده در آیه، به نظر بسیاری، علومی است که تنها از راه وحی و رسول خدا تحصیل می‌شوند؛ مانند استنباط احکام از نصوص، قصص، اخبار پیامبران و امت‌های پیشین و رخدادهای گذشته و آینده افزون بر این، قرآن کریم در آیه‌ای دیگر پاسخ به دعوت پیامبر را سبب حیات واقعی انسان‌ها و هدایت آنان دانسته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾. مراد از دعوت پیامبر، دعوت آن حضرت به ایمان، جهاد و دیگر اعمال نیک و طاعت الهی است که سبب حیات دل و بیداری عقل و هدایت انسان به زندگی معنوی جاودانه و خارج شدن او از حضیض ذلت به اوج عزت می‌گردد؛ همچنین قرآن در آیه ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ از وجود هدایت ‌کنندگانی برای همه اقوام یاد کرده است. در روایات متعدد، علی (ع) و فرزندان معصوم آن حضرت (ع) هدایت‌ کنندگان امت پس از پیامبر اسلام دانسته شده‌اند . هدایتگری امامان معصوم (ع) منحصر به زمان حضور آنان نبوده، بلکه سنت منقول از آنان نیز سبب هدایت مردم می‌شود.

مرجع رفع اختلاف‌ها و شبهات

کارکرد دیگر سنت، حل اختلافات مسلمانان و زدودن شبهات آنان است. قرآن در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ پس از امر به اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر، مؤمنان را به ارجاع موارد اختلاف به خدا و رسول مکلف کرده و این کار را بهتر و دارای فرجامی نیکوتر شمرده است. مراد از نزاع و اختلاف در آیه، اختلاف در امور دین است؛ اعم از اینکه این نزاع میان دو طرف باشد، یا اینکه شخص خود نسبت به امری از دین شک و شبهه‌ای داشته باشد و مقصود از "ردّ به خدا و رسول»، ارجاع موارد اختلاف و شبهه به قرآن و سنت پیامبر (ص) است، چنان‌که در نقلی از امیرمؤمنان علی (ع) نیز به آن اشاره شده است.

ارجاع به خدا و رسول شامل سنت امامان معصوم (ع) نیز می‌شود، زیرا آنچه از آنان صادر شده، برگرفته از سنت پیامبر و قرآن کریم است. در احادیثی دیگر نیز پیامبر (ص) اهل‌بیت (ع) را در کنار قرآن یکی از دو عامل مهم گمراه نشدن مسلمانان پس از خود و لنگرگاه ثبات و امنیت مسلمانان برای دوری از اختلاف برشمرده است.

پیروی از سنت و آثار آن

قرآن کریم در آیات فراوان مسلمانان را به پیروی از سنت پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و عمل به آن فرمان داده است؛ مانند آیاتی که پس از امر به اطاعت از خداوند، مؤمنان را به اطاعت از پیامبر مأمور کرده: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ﴾ و اطاعت از آن حضرت را اطاعت از خداوند دانسته است: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ نیز به گونه مطلق به اطاعت از خدا و رسول و "اولی الامر" که براساس روایات، اهل‌بیت (ع)هستند فرمان داده است. افزون بر آیات یاد شده، آیاتی که در آنها به صراحت مسلمانان به تبعیت از پیامبر مأمور شده‌اند ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ و آیاتی که در آنها مسلمانان به اجابت دعوت خدا و رسول مکلف شده‌اند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ و آیاتی که در برابر فرمان خدا و رسول، اختیار را از مسلمانان نفی کرده‌اند ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾ و آیاتی که پیامد مخالفت با رسول خدا را ورود به دوزخ دانسته‌اند ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ و... بر لزوم پیروی از سنت پیامبر (ص) دلالت دارند.

افزون بر حکم تکلیفی، پیروی از سنت، آثار دنیوی و اخروی فراوانی برای تبعیت ‌کنندگان دارد؛ مانند:

1. تحصیل و تقویت ایمان: ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾،
2. نجات از گمراهی ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾،
3. هدایت به صراط مستقیم: ﴿وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾؛ نیز ﴿وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَى عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللَّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛ ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾،
4. رسیدن به حیات معنوی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾،
5. دریافت رحمت الهی: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ نیز ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ و ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾،
6. محبت الهی و آمرزش گناهان: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾،
7. رستگاری ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾،
8. دستیابی به فرجام نیک ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾،
9. پیروزی عظیم ﴿يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾،
10. ورود به بهشت با نهرهای روان و جاویدان بودن در آن ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ و همنشینی با همراهانی نیک، همچون پیامبران، صدّیقان، شهدا و صالحان در بهشت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾.

پیامدهای مخالفت با سنت

اعراض از سنت و مخالفت با آن، مذموم و حرام است. قرآن کریم در آیه ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ پس از امر به اطاعت مسلمانان از خدا و رسول، آنان را از مخالفت با رسول خدا نهی کرده و اعراض‌کنندگان را تهدید کرده است. در آیه‌ای دیگر نیز مسلمانان از پیشی گرفتن بر رسول خدا (ص) نهی شده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ آیه یاد شده هرگونه مخالفت با کتاب و سنت را در گفتار و رفتار دربر می‌گیرد.

افزون بر حرمت تکلیفی، مخالفت با سنت، پیامدهای فراوانی برای مخالفت‌ کنندگان دارد؛ از جمله قرآن کریم اعراض و مخالفت با اوامر رسول خدا را سبب محرومیت از محبت الهی و کفر اعراض کنندگان دانسته است: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾ البته مخالفت با سنت در صورتی سبب کفر می‌شود که با انکار و تکذیب پیامبر همراه باشد؛ اما اگر مخالفت تنها در عمل باشد، شخص تنها مرتکب ناسپاسی و گناه شده است .

در آیاتی دیگر، مخالفت با رسول خدا (ص) سبب بطلان اعمال آدمی شمرده شده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ مراد از بطلان اعمال، نفی پاداش عمل به سبب ناهماهنگی آن با مأموربه است.آیه یاد شده هرچند در باره مخالفت با دستور پیامبر درباره جهاد نازل شده، عنوانش عام است و هرگونه مخالفت با خدا و رسول در تکالیف واجب بر انسان را در بر می‌گیرد . (احباط و تکفیر) در آیاتی دیگر مخالفت با گفتار و کردار پیامبر سبب شرمساری در قیامت ﴿يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا﴾، پشیمانی و حسرت ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾؛ ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾، ورود به جهنم و استحقاق عذاب خوارکننده و دردناک الهی شمرده شده است: ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾، ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾؛ ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾؛ ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا﴾.

حجیت و اعتبار سنت

قول، فعل و تقریر معصوم (ع) حجت و معتبر است. برخی از ادله حجیت سنت پیامبر عبارت‌اند از:

1. آیات ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. که سخن پیامبر را وحی الهی دانسته‌اند ؛ مراد از نطق پیامبر در این آیات اعم از قرآن است و سنت آن حضرت را نیز در بر می‌گیرد.
2. آیاتی که در آنها مؤمنان به اطاعت از خدا و رسول مأمور شده‌اند: ﴿ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ ا﴾؛ نیز ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ ﴾؛ ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ و ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
3. آیاتی که اطاعت از پیامبر را اطاعت از خداوند دانسته‌اند: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ﴾.
4. آیاتی که مسلمانان را به پذیرش اوامر و نواهی آن حضرت فرمان داده‌اند: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾.
5. آیاتی که داشتن اختیار انتخاب و نافرمانی را در برابر حکم پیامبر (ص) از مؤمنان نفی کرده‌اند؛ ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾.
6. آیاتی که در آنها مؤمنان از مخالفت با امر پیامبر (ص) برحذر داشته شده‌اند ﴿لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ و این امر، سبب ورود به جهنم و عذاب الهی شمرده شده است؛ ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾.
7. آیاتی که تسلیم در برابر حکم پیامبر را رکن ایمان شمرده‌اند ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ افزون بر آیات یاد شده که بر حجیت مطلق سنت پیامبر یا سنت گفتاری آن حضرت دلالت دارند، آیه‌ای که رسول خدا را اسوه‌ای نیکو برای مؤمنان معرفی کرده است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾، آیه‌ای که در آنها مؤمنان به تبعیت از رسول خدا مأمور شده‌اند ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ و آیه‌ای که عمل پیامبر (ص) را الگو برای مؤمنان معرفی کرده است ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ نیز بر حجیت سیره علمی پیامبر (ص) و وجوب یا استحباب تأسی به آن حضرت در این اعمال دلالت دارند. افزون بر آیات قرآن، به روایات، اجماع مسلمانان و ادله عقلی نیز بر حجیت سنت پیامبر استناد شده است؛ همچنین به نظر فقیهان شیعه قول، فعل و تقریر امامان معصوم (ع) نیز حجت است. دلیل این امر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ است که اطاعت از اولی الامر را همانند اطاعت از خدا و رسول او واجب دانسته است ؛ با این بیان که در این آیه، خداوند مؤمنان را به اطاعت مطلق از اولی الامر فرمان داده است و فرمان به اطاعت مطلق از آنان، دلیل بر عصمت آنان و راه نیافتن خطا در گفتار و کردارشان است.

طبق روایات منقول از پیامبر و اهل بیت (ع) مراد از "اولی‌الامر" در آیه امامان شیعه (ع) است. دلیل دیگر، آیه تطهیر است که اهل بیت پیامبر را از هرگونه آلودگی پاک دانسته است: ﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾؛ با این استدلال که در این آیه، اهل بیت (ع) با اراده تکوینی خدا از هرگونه آلودگی باطنی و نفسانی مبرا دانسته شده‌اند و کسانی که از هر گونه آلودگی مبرا باشند، معصوم‌اند و گناه و خطا به گفتار و کردار ایشان راه ندارد و از این رو، گفتار و کردار آنان حجت خواهد بود. براساس روایات منقول از طریق شیعه و بسیاری از منابع اهل سنت، مراد از اهل‌بیت (ع) در آیه، حضرت علی و فاطمه و ۱۱ فرزند معصوم آنان است.

افزون بر این، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ که در آن مؤمنان به همراهی مطلق با راستگویان مأمور شده‌اند: ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ بر حجیت سخنان و کارهای اهل بیت دلالت دارد، زیرا لازمه مأمور شدن مسلمانان به همراهی بی‌قید و شرط با آنان، حجیت گفتار و کردارشان است و براساس روایات شیعه و برخی احادیث اهل‌سنت، مصداق «صادقین» یا مصداق کامل آنها علی (ع) و فرزندان آن حضرت است.

افزون بر آیات قرآن، روایات متعدد از جمله حدیث ثقلین که در آن پیامبر مسلمانان را به پیروی و تمسک به اهل بیت فرمان داده نیز بر حجیت سنت منقول از اهل بیت دلالت دارد. بیشتر عالمان اهل سنت نیز همه خلفا و صحابه پیامبر اکرم (ص) را عادل و سنت آنان را حجت دانسته‌اند. مستند آنان، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ است که مسلمانان را به اطاعت از "اولواالامر" فرمان داده است؛ با این بیان که مصداق اولواالامر خلفا یا صحابه‌اند؛ همچنین برخی با استناد به آیه ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ که مسلمانانِ همراه پیامبر را بهترین امت دانسته. و آیه﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾ که مسلمانان را امت میانه دانسته است و آیات ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ و ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ که در آنها از رضایت خداوند از صحابه سخن به میان آمده است، همه صحابه را عادل و سنت و اخبار منقول از آنان را حجت دانسته و برخی بر این امر ادعای اجماع کرده‌اند.

دلیل دیگر آنان روایتی از پیامبر اکرم (ص) است که در آن اصحاب آن حضرت همانند ستارگان دانسته شده‌اند که مسلمانان در صورت اقتدا به هریک از آنان هدایت می‌شوند. در برابر، فقیهان امامیه و برخی از عالمان اهل‌سنت، عدالت صحابه و حجیت سنت آنان را نپذیرفته‌اند. برخی از عالمان اهل سنت، معصوم نبودن صحابه، وقوع اختلاف میان آنان و تصریح به جواز مخالفت با آنان از سوی دیگر صحابه را از ادله عدم حجیت قول خلفا و صحابه دانسته‌اند. برخی نیز با استناد به اختلاف بزرگان صحابه در نزد پیامبر و نزول آیاتی همچون آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ درباره نزاع آنان، عدالت و حجت بودن سخنان صحابه را نفی کرده‌اند.

برخی از عالمان و محققان امامیه نیز گفته‌اند: آیات فراوانی که از اختلاف و گناه صحابه سخن به میان آورده‌اند، مانند ﴿ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا ﴾؛ نیز ﴿وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ و آیاتی که از وجود نفاق در میان آنان یاد کرده‌اند: ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ﴾؛ نیز ﴿ إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِن يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ سَوَاء عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لا تُنفِقُوا عَلَى مَنْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لا يَفْقَهُونَ يَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلا أَوْلادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴾ و نیز روایات متعدد، مانند احادیثی که از بازگشت صحابه به گذشته خود پس از پیامبر و ورود آنان به جهنم خبر داده‌اند، بر عادل نبودن همه صحابه و عدم حجیت سنت آنان دلالت دارند. پیروان این دیدگاه، در ردّ دلالت آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ بر حجیت سنت صحابه گفته‌اند: آیه یادشده بر اطاعت مطلق از اولی الامر و عصمت آنان دلالت دارد، در حالی که خلفا به جز علی (ع) معصوم نبوده و نمی‌توان به طور مطلق از آنان اطاعت کرد. افزون بر این، در روایات متعدد منقول از پیامبر و اهل بیت (ع)، مصداق اولی الامر تنها امامان معصومِ پس از پیامبر دانسته شده است. آیات ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ و ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ نیز در مقام تشریع و بیان حجیت قول صحابه و امت اسلامی نیستند، بلکه در صدد بیان افضل بودن آنها بر دیگر امت‌هایند. ضمن اینکه افضلیت نیز مشروط به داشتن ایمان به خدا و پایبند بودن به دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر دانسته شده است:﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ﴾ افزون بر این، افضلیت در آیه، برای مجموع امت است، نه برای یکایک افراد مسلمان؛ همچنین مجرد عدالت صحابه، دلیل بر حجیت سنت آنها نیست وگرنه باید سنت هر عادلی، اعم از صحابی و غیر صحابی حجت باشد. آیات ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ و ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ نیز تنها از مدح و ثنای گروهی از صحابه یاد کرده و مدح افراد دلیل بر حجیت و پذیرش سخن آنان نیست. روایت مورد استناد نیز ضعیف و باطل است و بر فرض صحت سند، لازمه این حدیث آن است که پیامبر (ص) مسلمانان را به دو امر متناقض فرمان داده باشد، زیرا سیره صحابه در بسیاری از موارد، مختلف، بلکه با یکدیگر متناقض بوده و براساس همین دیدگاه‌های متفاوت، گاه با یکدیگر جنگیده‌اند.

جایگاه سنت نبوی در قرآن

از نگاه شیعه، جایگاه و اهمیت «سنت نبوی» پس از قرآن است و از نظر حجیت و عمل به آن، کمتر از قرآن نیست؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی درباره پیامبر (ص) فرموده است: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى﴾؛ «از سر هوای نفس سخن نمی‌گوید». در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که به پیروی از سنت رسول خدا (ص) دستور می‌دهد:

1. ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
2. ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾
3. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾.
4. ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾.
5. ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾.

علامه طباطبایی در ذیل آیه می‌فرماید: این آیه دلالت دارد بر حجیت قول رسول خدا (ص) در بیان آیات قرآن و تفسیر آن؛ چه آن آیاتی که نسبت به مدلول خود صراحت دارند و چه آنهایی که ظهور دارند، و چه آنهایی که متشابه‌اند، و چه آنهایی که مربوط به اسرار الهی هستند؛ بیان و تفسیر رسول خدا (ص) در همه آنها حجت است. این حجیت هم در خود بیان رسول خدا (ص) است و هم در ملحقات بیان آن جناب، که همان بیانات ائمه هدی (ع) است؛ زیرا به حکم حدیث ثقلین بیان ایشان هم بیان رسول خدا (ص) و ملحق به آن است؛ به خلاف سایر افراد که گرچه از صحابه، تابعین یا علمای امت باشند، کلامشان حجت نیست؛ برای اینکه آیه شریفه شامل آنان نمی‌شود. نصی هم که بتوان به آن اعتماد نمود و دلالت بر حجیت علی الاطلاق کلام ایشان کند، نیست.

در منابع معتبر شیعه روایات فراوانی درباره جایگاه سنت نبوی آمده است که به دو نمونه از این روایات معتبر اشاره می‌کنیم:

1. امام صادق (ع) فرمود: «مَنْ خَالَفَ كِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ مُحَمَّدٍ (ص) فَقَدْ كَفَرَ»؛ «هر که با قرآن و سنت پیغمبر (ص) مخالفت کند، کافر است».
2. امام سجاد (ع) فرمود: «‌إِنَّ أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ مَا عُمِلَ بِالسُّنَّةِ وَ إِنْ قَلَّ‌»؛ «بهترین «کارها نزد خدا آن است که طبق سنت باشد؛ گرچه کم باشد».

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، سنت، دائرةالمعارف قرآن کریم
2. ضیایی، رحمت‌الله، مقاله «شیعه و سنت نبوی»، موسوعه رد شبهات ج۱۳