ابوذر غفاری در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوذر غفاری است. ابوذر غفاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوذر غفاری در قرآن - ابوذر غفاری در حدیث - ابوذر غفاری در نهج البلاغه - ابوذر غفاری در تاریخ اسلامی - ابوذر غفاری در تراجم و رجال - ابوذر غفاری در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جندب (یا: بریر) بن جنادة بن کعیب بن صعیر، از قبیله بنی‌غفار، از بنی‌کنانه، معروف به ابوذر غفاری، از کسانی بود که بر دستورات نبی مکرم اسلام پیش رفت و از مسیر حقیقت دور نشد و به همین جهت یکی از ارکان اربعه تشیع به حساب می‌آید. او به تعبیر امام علی (ع) در حفظ دین خویش سخت‌گیر و در کسب دانایی حرص و ولعی زائدالوصف داشت و آن قدر دانش اندوخته بود که از کشیدن آن ناتوان مانده بود. او به روایت امام رضا (ع)، منقول از پیامبر اسلام‌(ص)، یکی از چهار تنی بود که بهشت مشتاق دیدارشان بود. ابوذر با همه شهرت و نقشی که در زمان رسول خدا (ص) و پس از آن داشت، زیست‌نامه روشنی از زندگی پیش از اسلام خود ندارد. بر اساس روایتی، در جاهلیت شبانی می‌کرد و به سبب توانمندی گاه یک‌تنه در مقابل کاروانی می‌ایستاد، هر چند برخی گفته‌اند که وی در جنگاوری به شجاعت و دلاوری موصوف نبوده است. در تعلقات معنوی وی گفته‌اند که از سه سال پیش از گرویدن به اسلام، خدای یگانه را می‌پرستید و نماز می‌گزارد و از بت‌ها دوری می‌جست و گاه در شب زنده‌داری بقدری زیاده‌روی می‌کرد که کوفته می‌شد و همچون خرقه‌ای بر زمین می‌افتاد، گرچه این سخن با همه ارزشمندی‌اش خالی از ابهام نیست. او فردی بلندقامت، سیاه‌چرده و پر مو بود.

اسلام ابوذر

ابوذر در آغازین سال‌های ظهور اسلام با این دین آسمانی آشنا شد و مسلمان گردید. او سومین یا چهارمین یا به روایتی که از خودش نقل شده، پنجمین فردی بود که اسلام آورد. یعقوبی، اسلام او را پس از علی بن ابی طالب (ع)، خدیجه و زید بن حارثه دانسته، گرچه قول به پذیرش اسلام او پس از ابوبکر را نیز ذکر کرده است. قضیه اسلام آوردن او را گوناگون و حتی خارق‌العاده ذکر کرده‌اند. درست‌تر و مشهور آن است که چون بعثت پیامبر (ص) را شنید، برادرش را برای کسب اطلاع به مکه فرستاد و پس از استماع سخن او، خود به دیدار پیامبر آمد و اسلام آورد. او نخستین کسی بود که پیامبر را به تحیت اسلامی سلام گفت و پیامبر در پاسخ وی فرمود: و علیک السلام و پس از پرس و جو از محل آمدنش، برای غفار، طلب آمرزش کرد، بنابراین، آنچه درباره چگونگی آشنایی او با پیامبر (ص) به تفصیل و همراه با دسته‌ای از داستان‌های غیرطبیعی آمده، چندان وجاهت علمی ندارد.

ابوذر پس از پذیرش اسلام، از طرف رسول خدا (ص) به پنهان داشتن دین و بازگشت به دیار خویش تا هنگام رسیدن فرمان هجرت، مأمور شد، اما شوق او به اسلام و پیامبر، وی را به اظهار عقیده در میان مشرکان کشاند و موجب متقابلا اعتراض آنان شد و به دنبال آن مشکلاتی را به جان خرید، چون به شدت مورد آزار و اذیت مشرکان قرار گرفت. او سپس به دیار خویش رفت و پس از جنگ احد (یا خندق) به مدینه آمد و تا پایان حیات پیامبر (ص) با آن حضرت بود و به سیره و روش او پیش رفت.

هجرت ابوذر به مدینه

زمان آمدن ابوذر به مدینه، بر اساس آنچه گفته شد، اندکی بعد از پیمان برادری (عقد مؤاخات) بود، از این رو، برخی حضور وی را در آن ماجرا انکار می‌کنند، چرا که آن پیمان، پیش از غزوه بدر و با نزول آیه ارث قطع شده بود و ابوذر تا این هنگام، هنوز به مدینه هجرت نکرده بود. اما جعفر مرتضی عاملی، یکی از نویسندگان معاصر، با استناد به حدیثی از امام سجاد (ع) و ذکر دو دلیل دیگر، برادری او را با سلمان درست می‌داند و بر آن است که ابوذر از همان ابتدای هجرت در مدینه بود، گرچه مأخذی درخور برای مدعای خویش ارائه نمی‌دهد.

حضور در غزوه‌ها

ابوذر در برخی از غزوه‌های عهد نبوی حضور فعال داشت. در فتح مکه، گویا پرچم بنی‌غفار را به دست داشت و در حنین پرچمدار آنان بود، هر چند قولی دیگری حاکی از آن است که او در این جنگ، جانشین پیامبر (ص) در مدینه بوده است. وی در عمرة القضاء و غزوه ذات الرقاع، به جانشینی آن حضرت در مدینه ماند. در نبرد تبوک، به سبب ضعف مرکب با تأخیر و پیاده، در نیمه راه به جمع سپاهیان پیوست و در همین ماجرا بود که پیامبر (ص) درباره‌اش فرمود: او تنها زندگی می‌کند، تنها می‌میرد، تنها برانگیخته می‌شود و به تنهایی وارد بهشت خواهد شد و نیز فرمود: «مَا أَظَلَّتِ‏ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ أَصْدَقَ مِنْ أَبِي ذَرٍّ»؛ «آسمان بر راستگوتر از ابوذر سایه نیفکنده و زمین مثل او را حمل نکرده است”. این صفت بعدها به مثابه ضرب‌المثلی میان مردم رد و بدل می‌شد.

ابوذر و حوادث پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)

با رحلت پیامبر (ص) که جامعه اسلامی دچار تفرق و تشتت شد، او به همراه تنی چند از صحابی بزرگ، فرمان رسول خدا (ص) را اطاعت کرد و بر حقانیت علی (ع) پای فشرد و تا پایان عمر بر آن پایداری ورزید و دیگران را نیز به آن سفارش کرد. در همین راستا خلافت ابوبکر را نپذیرفت و با برخی دیگر از بزرگان صحابه، از امام علی خواست تا برای گرفتن حق خود به پا خیزد و در برخوردی که با عمر داشت، در حقانیت علی خطبه‌ای خواند. وی بر این شیوه همچنان باقی بود، چنانکه آورده‌اند سالی به مکه رفت، در کنار کعبه، حلقه در را گرفت و خطاب به مردم گفت: هر که مرا می‌شناسد من جندب بن جناده‌ام و هر که نمی‌شناسد بداند من ابوذرم. من شنیدم که پیامبر خدا در حالی که دست علی (ع) را گرفته بود، فرمود: «علی اول کسی است که به من ایمان آورده و اول کسی است که با من در روز قیامت مصافحه می‌کند، او صدیق اکبر و فاروقی است که بین حق و باطل جدایی می‌افکند، او پیشدار مؤمنان و خلیفه پس از من است”.

ابوذر خود با افتخار به این استواری، در جمعی می‌گوید: «من در روز قیامت از همه شما به پیامبر (ص) نزدیک‌تر خواهم بود، چون از ایشان شنیدم که فرمود: نزدیک‌ترین شما در قیامت به من، کسی است که از این دنیا به همان صورتی که من او را ترک گفته‌ام، خارج شود. به خدا سوگند! جز من، هیچ یک از شما نیست که به چیزی از دنیا دست نینداخته باشد”. همین رابطه با خاندان پیامبر (ص) و علی (ع)، او را در جمع محدود و خلوت تشییع کنندگان حضرت فاطمه (س) که حتی بسیاری از زنان پیامبر حضور نداشتند، قرار داد. او حتی زمانی که در تبعید و تنهایی به سر می‌برد و روزهای پایانی عمر خویش را سپری می‌کرد، باز دیگران را به تبعیت از امام علی (ع)، به عنوان دستوری دینی فرا می‌خواند؛ ابوسخیله، از رجال نسایی‌ می‌گوید: من و سلمان فارسی (عمار) در سفر حج، از ربذه گذشتیم و در آنجا با ابوذر به گفت‌و‌گو نشستیم. او گفت به هنگام پیدایی فتنه، پیامبر فرمود به کتاب خدا و بزرگمرد علی بن ابی‌طالب تکیه کنید.

ابوذر در زمان خلفا

از زندگی ابوذر در زمان خلافت ابوبکر اطلاعی در دست نیست، اما پس از وفات او به شام رفت و در آنجا ساکن شد. در دوره خلافت عمر، یکی از چهار نفری بود که به سبب ارجمندی‌اش، در تقسیم بیت‌المال جزو بدریون قرار گرفت، با آنکه در آن جنگ شرکت نداشت. او در سال نوزده قمری، به اعتبار اهمیت جهاد اسلامی، در فتح مصر به دست عمروعاص شرکت کرد و گویا بر اقامت در آن دیار عزم داشت، ولی به شام بازگشت و در یکی از جنگ‌های تابستانی معاویه، در نبرد عموریه (۲۳ق) حضور یافت و همچنان تا زمان خلافت عثمان در شام ماند و در فتح قبرس به دست معاویه (۲۷ یا ۲۸ق)، شرکت کرد، اما هیچ‌گاه بر کارها و رفتارهای او صحه نگذاشت و همیشه با وی سر ستیز داشت، تا جایی که مورد سرزنش و طرد او واقع گردید.

ابوذر فردی پایبند به دیانت اسلامی بود و بر اجرای عدالت سخت پافشاری می‌کرد. در چگونگی مصرف بیت‌المال، سختگیر بود و از مسلمانان و حاکمان می‌خواست روش پیامبر را دنبال کنند. زمان عثمان (۲۵ - ۳۵ق)، به ویژه در دوره دوم آنکه زیاده‌خواهی‌های خویشاوندانه بر الگوهای اسلامی چیره شد، با معاویه و نیز خلیفه سوم در افتاد و با استناد به آیه ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾، رفتار آنان را به چالش کشید. وی با استناد به سخنان رسول خدا (ص) می‌گفت: مقصود از انفاق در راه خدا، فقط زکات نیست، بلکه معنای اعمی دارد که هم شامل زکات و هم هزینه‌های ضرور جامعه از قبیل جهاد، دفاع و حفظ جان‌ها از نابودی و مانند آن است. با توجه به شرایط آن زمان که عده‌ای از مسلمانان سخت در مضیقه بودند و ثروتمندان از انفاق در راه خدا سرباز می‌زدند، می‌گفت: حاکمان حکومت اسلامی باید جمیع شئون زندگی مردم را اصلاح کنند و تمام طبقات جامعه باید از بیت‌المال بهره ببرند. از این رو، به کاخ‌سازی معاویه در شام اعتراض کرد، اما روشن بود که این رفتار خوشایند معاویه نبود و جز هتک حرمت و بازداری مردم از همنشینی با وی و در نهایت به بهانه افساد در جامعه، به اخراج او به مدینه نتیجه‌ای نداشت.

ابوذر در مدینه هم ساکت ننشست و وقتی بذل و بخشش‌های عثمان را به اطرافیان، از جمله مروان حکم، حارث بن حکم بن ابی‌العاص و زید بن ثابت دید، سخت بر آشفت و دشمنی او را بر غضب الهی رجحان داد و خطاب به عثمان بن عفان گفت: «از مردم فقط به این مقدار راضی نباشید که یکدیگر را آزار ندهند، بلکه باید آنان را وادارید تا بذل معروف کنند. پرداخت کننده زکات فقط نباید به دادن آن بسنده کند، بلکه باید به همسایه و برادران احسان کند و با خویشان پیوند داشته باشد”. کعب‌الاحبار که در آن مجلس حضور داشت، در پاسخ ابوذر گفت: کسی که زکات واجب را داده، آنچه بر او واجب بوده ادا کرده است و دیگر چیزی برعهده او نیست. ابوذر با عصای خود بر سر او کوفت و گفت: ای یهودی‌زاده! تو را چه و اظهار این‌گونه مطالب! سخنان او صریح یا نزدیک به صریح است که همه اتفاق‌ها را واجب نمی‌دانسته. اینکه برخی گفته‌اند ابوذر به اجتهاد خود عمل می‌کرد و می‌گفت دارایی‌های زاید بر مقدار ضرورت باید در راه خدا انفاق شود، درست نیست. ابوذر می‌گفت: آنچه را می‌گویم، از رسول خدا و یا خلیل خودم شنیده‌ام، البته به لحاظ مشی شخصی بر آن بود که مسلمان نباید بیش از ما یحتاج خویش را ذخیره سازد.

تبعید ابوذر به ربذه عملی اختیاری یا اجباری

اعتراض او به عثمان و پافشاری بر حقیقت دینداری و پارسایی، موجب تبعیدش به ربذه شد؛ محلی که آن را هیچ خوش نداشت. این قضیه بحث‌های فراوانی را در تاریخ و کلام اسلامی برانگیخت. برخی در صدد برآمدند تا رفتن به ربذه را به میل ابوذر نشان دهند، با این توجیه که او تنهایی را دوست می‌داشت و فقط برای گریز از اعرابی شدن که پیامبر (ص) آن را بد شمرده بود، به مدینه رفت و آمد داشت. آلوسی با ذکر این نکته که ابوذر در مواجهه با معاویه، به ظاهر آیه تمسک و تصور کرده که باید تمام مال زائد بر نیاز را انفاق کرد، می‌‌نویسد: این سخن مورد اعتراض فراوان واقع، و بر ضد ابوذر به آیه ارث استدلال شد و به ناچار عزلت گزید و در مشاوره با عثمان، به ربذه راهنمایی شد و تا آخر عمر در آنجا ماند. ناسازگاری این دیدگاه که در پی اختیاری نشان دادن رفتن به ربذه است، با آنچه در تاریخ آمده که هر گونه آزادی و اختیار ابوذر را نفی می‌کند، عده‌ای را به نقد عمل ابوذر و توجیه عمل عثمان کشانده است.

قاضی عبدالجبار معتزلی ابتدا رفتن ابوذر به ربذه را به درخواست خودش می‌داند، سپس به توجیه عمل عثمان می‌پردازد که سخن تند و کلام خشن ابوذر موجب شد تا همه اصحاب رسول خدا به اخراج وی نظر دهند که این هم به صلاح خود او و هم به مصلحت اصحاب و دین بود. ولی عده‌ای دیگر، به استناد داده‌های تاریخی، رفتن ابوذر به ربذه را از سر ناچاری و تابع تصمیم و فرمان عثمان دانسته‌اند و بر آن‌اند که برخلاف خواست ابوذر که مایل بود به مکه، بصره، یا شام برود، به آنجا فرستاده شد. این وعده با چنین تحلیلی از رفتار عثمان باصحابی بزرگ رسول خدا (ص) انتقاد می‌کنند.

برابر داده‌ای از جوهری به روایت ابن ابی‌الحدید، وقتی عثمان به اخراج ابوذر از مدینه اقدام کرد فرمان داد بین مردم ندا در دهند که کسی حق ندارد با وی سخن بگوید و او را همراهی کند و مروان را دستور داد تا با او بیرون برود و مراقب اوضاع باشد، اما در این میان، امام علی (ع)، برادرش عقیل، دو فرزندش بزرگوارش حسن و حسین (ع) و عمار به رغم دستور، به مشایعت او پرداختند. حسن (ع) با ابوذر سخن می‌گفت و او را دلداری می‌داد. مروان به تندی معترض شد که مگر نمی‌دانی امیرالمؤمنین از سخن گفتن با وی نهی کرده است؟ این سخن خشم امام علی (ع) را برانگیخت و با شلاقش بر میان دو گوش مرکبش کوفت و نفرینش کرد. مروان غضبناک پیش عثمان رفت و از آنچه رخ داده بود او را خبردار کرد. امام و دیگران پس از وداع با ابوذر به شهر در آمدند و آن حضرت پیش عثمان رفت و در پاسخ اعتراضش، فرمود: رفتار من با مروان دفاعی بود و فرمان تو نیز، چون به معصیت بود، مورد اطاعت قرار نگرفت و همچنین همراهی خویش با ابوذر را نه از سر مخالفت با عثمان، بلکه ادای حق او دانست و بدین گونه سپاس خویش را به رغم مخالفت دستگاه قدرت نسبت به ابوذر ابراز کرد.

فضایل ابوذر

پیامبر (ص) به ابوذر علاقه داشت، چرا که برابر دسته‌ای از روایات از سوی خداوند فرمان یافته بود تا او را به همراه سه تن دیگر؛ یعنی امام علی (ع)، مقداد و ابوذر دوست داشته باشد و همچنین وی را به عنوان رفیق خود نام برده بود و حتی پشت سرش بر مرکب خود سوار می‌کرد. ابوذر در دوران اسلامی‌اش هیچ‌گاه مسئولیتی سیاسی نیافت و همیشه از آن دوری می‌گزید، از این‌رو به ابوموسی اشعری که به دوستی با وی پافشاری داشت و همیشه با وی همراه بود، چون برادرش خطاب کرد، گفت: من پیش از آنکه به خدمت [در خلافت عثمان] درآیی، برادرت بوده‌ام.

زهد و پارسایی ابوذر موجب شد که پیامبر وی را به حضرت عیسی (ع) تشبیه کند؛ کسی که در زندگی دنیایی به حداقل ممکن قناعت می‌کرد و حتی حاضر به پذیرش هدیه نبود. ابوذر گاه در مسجد می‌خوابید، در حق‌گویی سرآمد بود، چنان که حضرت علی (ع) فرمود: «امروز هیچ کس جز من و ابوذر نیست که در راه خدا از سرزنش دیگران نهراسد” و این بر اساس عهدی بود که با پیامبر بسته بود تا به سرزنش سرزنشگری اعتنا نکند. ابوذر هرگز از بیان حق باز نایستاد و هنگامی که بدو گفتند: چرا با اینکه خلیفه تو را از فتوا دادن منع کرده، باز چنین می‌کنی؟ گفت: به خدا سوگند! اگر خنجر بر حلقم نهید تا یک کلمه از آنچه را از رسول خدا شنیده‌ام، ترک کنم، چنین نخواهم کرد. ابوذر از ارکان آفرینش و از حواریون پیامبر در قیامت نیز شمرده شده است.

ابوذر در شأن نزول آیات

مفسران دسته‌ای از آیات قرآن را در شأن وی ذکر کرده‌اند؛ از جمله وی را یکی از شب زنده‌داران آیه ۲۰ سوره مزمل: ﴿طَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ﴾ و نیز آیه ۱۷ سوره ذاریات: ﴿كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ﴾ ذکر می‌کنند که به سختی بر انجام عبادت پای می‌فشرد تا اینکه آیه ۲ سوره مزمل: ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ نازل شد. همین خصائص موجب شد که امام رضا (ع) وی را به عنوان یکی از افراد صاحب ولایت بر شمرد. بر اساس روایتی از فضل بن شاذان که البته جا برای چند و چون در آن بسته نیست، مأمون از امام رضا (ع) می‌خواهد تا اسلام محض را برای او به اختصار و ایجاز بیان دارد. امام طی نوشته‌ای درخواست او را اجابت می‌کند و ضمن معرفی خداوند و بیان اوصاف او به اصول عقاید اسلامی اشاره می‌کند، از نبوت و امامت و معاد می‌گوید و سپس به احکام شرعی می‌پردازد، نماز و روزه و خمس و زکات و جهاد و دیگر مسائل را بر می‌شمرد و حتی از تعریف مؤمن و مسلمان و تفاوت آنها با یکدیگر سخن به میان می‌آورد و در بخش پایانی مکتوب خویش از تبری و تولی می‌گوید و می‌نویسد: «وَ الْوَلَايَةُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع) وَ الَّذِينَ مَضَوْا عَلَى‏ مِنْهَاجِ‏ نَبِيِّهِمْ‏(ص) وَ لَمْ يُغَيِّرُوا وَ لَمْ يُبَدِّلُوا مِثْلِ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ وَ أَبِي ذَرٍّ الْغِفَارِيِّ وَ الْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارِ بْنِ يَاسِرٍ وَ... و أَمْثَالِهِمْ وَ الْوَلَايَةُ لِأَتْبَاعِهِمْ وَ أَشْيَاعِهِمْ وَ الْمُهْتَدِينَ بِهُدَاهُمْ وَ السَّالِكِينَ مِنْهَاجَهُمْ»؛ دوستی با امیر مؤمنان و آنان که بر شیوه پیامبرشان گام برداشتند و تغییر نکردند و راه دیگر نپیمودند؛ افرادی چون سلمان و ابوذر و دیگران و مانندشان و دوستی با پیروانشان و کسانی که با هدایت آنان راه یافتند و در مسیر آنان قدم نهادند”. بدین گونه امام رضا (ع) در تعظیم و تجلیل ابوذر سخن می‌راند و وی را به عنوان یکی از الگوهای اسلامی معرفی می‌نماید.

سرانجام ابوذر

به هر حال، فرجام کار ابوذر همانی شد که پیامبر (ص) از پیش فرموده بود. او در ربذه، در تنهایی و سختی در کنار همسر یا تنها دخترش به سال ۳۲ق در گذشت و عبدالله بن مسعود که از مدینه به کوفه می‌رفت به طور اتفاقی با مرگ او مواجه شد، سخت گریست و بر او نماز گزارد. بدن ابوذر را کاروانی که از آنجا می‌گذشت، تجهیز و دفن کرد. از او نسلی باقی نمانده است.

ابوذر که معاشرت و همراهی نسبتاً زیادی با پیامبر (ص) داشت، به طور طبیعی احادیثی از آن حضرت را به پسینیان منتقل کرده است. طبق آمار وی ۲۸۱ حدیث از پیامبر (ص) نقل کرده است و افراد بسیاری از صحابه و تابعین از وی روایت کرده‌اند.

منابع

1. واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابوذر غفاری»، دانشنامه امام رضا ج۱