امنیت خانوادگی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امنیت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

خانواده هسته اصلی جامعه و بستر تربیت انسان‌هاست؛ لذا در صورت برخورداری آن از امنیت و آرامش بالا، زمینه پرورش انسان‌های متقی و مقرب الهی به عنوان هدف دانش فقه فراهم می‌شود. یکی از مصالح خمسه در فقه، حفظ نسب است که با هدف حفظ نسل و طهارت آن و به عبارتی حفظ و امنیت خانواده وضع شده است. گزاره‌های فقهی گوناگونی ناظر بر امنیت خانواده است که هر یک به نحوی در جهت صیانت از کیان خانواده تأثیرگذارند؛ از جمله موضوعات فقهی مرتبط با امنیت خانواده عبارت‌اند از: حفظ نسب، ازدواج و طلاق، قاعده حفظ نظام، دینداری در محیط خانواده، حکومت عدل، نهاد قضا، حجاب، حکومت جائر، محرمات جنسی همچون زنا، لواط، سحق، قذف قوادی.

مقدمه

از مسائل مهم در فقه شیعه، خانواده و ضرورت استحکام و تدوام بقای آن است. مروری بر ابواب گوناگون فقه بیانگر بذل عنایت فقها به این مسئله مهم است که در لابه‌لای مباحث و مسائل فقهی مشاهده می‌شود. خانواده هسته اصلی جامعه و بستر تربیت انسان‌هاست؛ از این رو در صورتی که از امنیت و آرامش برخوردار باشد، زمینه پرورش انسان‌های متقی و در جهت قرب الهی فراهم می‌شود؛ هدفی که فقه، به مثابه دانشی راهبردی در حیات انسان مسلمان تعقیب می‌کند. فراتر اینکه یکی از مقاصد شریعت، حفظ نسب است که مبنایی برای احکام شرعی به شمار می‌رود. اصولاً حفظ نسب با هدف حفظ نسل و طهارت آن و به عبارتی حفظ و امنیت خانواده است. در بادی بحث، تعریفی از امنیت خانواده از منظر فقه بیان می‌کنیم تا مباحث ذیل آن با توجه به این تعریف تتبع شود. امنیت خانواده عبارت است از: «خانواده» با انجام دادن یا انجام ندادن تکالیفی مانند ازدواج، طلاق، حجاب، رعایت محرم و نامحرم‌ها در روابط با دیگران، نفقه و... برای خود مصونیتی ایجاد می‌کند یا از آسیب، تعرض و تهدیدهایی همچون فروپاشی خانواده، ارتباطات نامشروع همچون زنا و لواط، فشارهای روحی و روانی در امان می‌ماند تا به وضعیت خانواده سعیده و طیبه معرف در اسلام دست یابد یا وضعیت خانواده سعیده و طیبه‌ای را که دارد، حفظ کند.

نکته شایان ذکر اینکه با عنایت به قرابت بستر عینی امنیت خانوادگی و امنیت اجتماعی، بخشی از گزاره‌های فقهی در هر دو امنیت تطبیق‌پذیر است؛ از این رو تلاش شده بر اساس میزان قرابت هر گزاره به این دو امنیت، ذیل آنها درج و بررسی شود. تتبع در ابواب و مباحث فقه بیانگر آن است که بخش زیادی از این ابواب و مباحث به خانواده ارتباط می‌یابد که البته وجه امنیتی اولیه برخی از آنها خانواده است؛ مانند نکاح، طلاق و تربیت فرزندان؛ اما بعضی از مباحث با وجود تأکید بر وجه امنیتی خانواده، وجوه دیگری به جز امنیت خانواده - مانند امنیت اجتماعی- نیز در آن مشاهده می‌شود، مانند محرمات جنسی (زنا، لواط، قذف و سحق) و حجاب. با توجه به گستردگی مسائل فقهی که به نحوی ناظر بر امنیت خانوادگی است، سعی می‌شود مباحثی را ارائه و بررسی نماییم. نخست به عوامل تهدید امنیت خانوادگی می‌پردازیم که نقش پررنگی در حفظ و امنیت خانواده دارند و ناظر بر عوامل تأمین امنیت خانوادگی با تهدیدات این امنیت هستند.

گزاره‌های فقهی ناظر بر عوامل تولید و تأمین امنیت خانوادگی

با امعان نظر در ابواب گوناگون فقه می‌توان گزاره‌های پرشماری استخراج کرد که ناظر بر حفظ و تولید امنیت در محیط خانواده است. در اینجا به گزاره‌های مهم در این زمینه می‌پردازیم.  

ازدواج و طلاق

۱. ازدواج: هسته خانواده به عنوان مهم‌ترین نهاد تأثیرگذار جامعه، متشکل از زن و شوهر است؛ یعنی خانواده با ازدواج زن و مرد تکوین می‌یابد؛ بنابراین در صورت آسیب دیدن حلقه اتصال زن و مرد، امنیت این نظام نیز در معرض تهدید قرار می‌گیرد. ازدواج از توصیه‌های مؤکد در شرع مقدس اسلام قلمداد می‌شود و محبوب‌ترین بنیان انسانی نزد خداوند شمرده شده است که حتی فرد با ازدواج، نصف دین خود را کامل می‌کند. آیت‌الله جوادی آملی در این باره می‌نویسد: «پدر و مادر دو عنصرند که هیچ یک به تنهایی نمی‌تواند مظهر ربوبیت الهی باشند؛ لکن از نکاح این دو تا اندازه‌ای یک مظهریت پذیرفتنی پیدا می‌شود؛ یکی منشأ رحمت و رأفت و دیگری مظهر شدت و صلابت می‌گردد و از نکاح و ازدواج این دو، گرمی خانواده پدید می‌آید و در پناه قدرت و شدت پدر و عطوفت و رحمت مادر، کودک تربیت الهی می‌یابد و خلیفةالله می‌شود».

با عنایت به تأثیرگذاری نهاد خانواده بر حیات مادی و معنوی انسان و نیز ابتلای عموم مردم به آن، در فقه موضوع نکاح و ازدواج بسیار مورد توجه بوده است؛ از شواهد اهمیت آن نزد فقها اختصاص سه جلد از جواهر الکلام به این موضوع است؛ همچنین فقها تک‌نگاری‌های بسیاری در باب نکاح نگاشته‌اند. مسلمانان اجماع دارند که ازدواج برای کسی که به آن مشتاق و علاقه‌مند است، مستحب است و ادله این حکم از آیات و روایات نیز به حد مستفیضه و متواتر است؛ حتی برخی آن را از ضروریات مذهب و بلکه دین قلمداد کرده‌اند. خداوند در آیه شریفه می‌فرماید: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.

حتی در روایات معتبر بر ثمرات اقتصادی ازدواج تأکید شده است؛ از جمله امام صادق(ع) می‌فرماید: «يَتَزَوَّجُوا حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ‌»: ازدواج کنند تا خداوند از فضل خویش آنان را بی‌نیاز کند. سیره و سنت رسول اکرم(ص) نیز بر تأکید بر ازدواج دلالت دارد که ترک آن موجب جدایی از پیامبر(ص) می‌شود: «النِّكَاحُ سُنَّتِي فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي‌»: ازدواج سنت من است؛ پس هر کس سنت مرا ترک نماید، از من نیست. بر اساس روایات ازدواج سنت پیامبر(ص) است و سنت و سیره پیامبر یا واجب است یا مستحب؛ چراکه بر سنت ایشان، مباح یا مکروه اطلاق نمی‌شود. به همین دلیل غالب فقها ازدواج را مستحب می‌دانند؛ البته برخی از فقها نکاح را تحت شرایطی واجب می‌دانند. علامه سیدمهدی بحرالعلوم در مصابیح الاحکام در باب وجوب ازدواج می‌نویسد: اعلم أن الوجوب المنفي هو الوجوب العيني على كل أحد أو على من تاقت نفسه إلى النكاح، وأما الوجوب الكفائي أي وجوب ما يقوم به النوع فيجب القطع بثبوته، حتى لو فرض كف أهل ناحية أو مصر عن النكاح وجب على الحاكم إجبارهم عليه، لئلا ينقطع النسل ويتفانى النوع، والظاهر أنه لا خلاف فيه، ولا في الوجوب العيني إذا أفضى تركه إلى الوقوع في المحرم لأن سبب الحرام حرام وتحريم ترك التزويج يستلزم وجوب التزويج، فالحكم بنفي الوجوب رفع للإيجاب الكلي، لا سلب كلي، أو المراد نفي الوجوب لمجرد توق النفس، فلا ينافي ثبوته للإفضاء إلى المحرم: بدان که اینکه نکاح واجب نیست، یعنی واجب عینی نیست بر هر فرد یا کسی که مشتاق نکاح است؛ اما در مورد واجب کفایی نکاح، یعنی واجبی که حفظ نسل بر آن متوقف است، قطع به ثبوت واجب کفایی نکاح است. حتی اگر فرض شود که اهل یک منطقه یا شهر از نکاح استنکاف کنند، بر حاکم واجب است مردم آن ناحیه یا شهر را به نکاح وادار کند تا نسل منقطع نشود و نوع بشر از بین نرود. ظاهر آن است که در وجوب کفایی نکاح، اختلافی میان فقها نیست. اختلافی در واجب عینی بودن نکاح نیست؛ در صورتی که ترک نکاح موجب وقوع در ورطه محرمات شود؛ زیرا سبب حرام، حرام است و حرام بودن ترک ازدواج، مستلزم وجوب ازدواج است. بنابراین حکم به نفی وجوب نکاح، وجوب کلی نکاح را نفی می‌کند و نه سلب کلی نکاح را، یا اینکه مراد از نفی وجوب نکاح، صرف حفظ نفس است که در این صورت، ثبوت وجوب نکاح با افتادن در محرمات منافاتی ندارد.

علامه بحرالعلوم در عبارت فوق، افزون بر حکم به وجوب نکاح، حتی در مواردی حاکم اسلامی را موظف به اجبار مردم شهر به ازدواج می‌داند و این حکم اجبار زمانی است که نگران باشیم نسل منقطع شود و نوع انسانی فانی گردد؛ به بیان دیگر ازدواج عامل تأمین امنیت و اطمینان خاطر انسان‌ها از قطع نشدن نسلشان و نابودی نوع بشر است. فراتر اینکه بحرالعلوم در مواردی نکاح را واجب عینی قلمداد کرده و آن در صورتی است که ترک ازدواج به سقوط در ورطه محرمات منجر شود؛ چراکه محرمات در شریعت یکی از عوامل ناامنی یا خود ناامنی است و برخی فقها برای سد این ناامنی، نکاح را یک عامل بازدارنده و واجب عینی دانسته‌اند. آیت الله مکارم شیرازی در بیانی مستوفا فلسفه استحباب و وجوب ازدواج در شریعت و علل این حکم شرعی را چنین شرح می‌دهد:

1. حفظ نسل بشر: لو خيف انقراض النسل أو الفشل في نوع الإنسان، وجب النكاح على المسلمين، وكذا إذا خيف غلبة الكفّار على المسلمين بسبب كثرة نفوسهم وأولادهم: اگر بیم آن باشد که نسل بشر منقرض می‌شود یا در نسل بشر سستی و فشلی حادث می‌شود، نکاح بر مسلمانان واجب است؛ همچنین اگر خوف آن برود که کفار به سبب جمعیت و فرزندان بیشتر بر مسلمانان غلبه یابند، نکاح بر مسلمانان واجب است.
2. ازدواج حافظ تقوا و عفاف است و مانع از ارتکاب مفاسد و کبائر مانند زنا، لواط، سحق و استمنا می‌شود.
3. ازدواج سبب سلامت روح و جسم می‌شود: النكاح سبب لسلامة الجسم و الروح، لكثرة الأمراض الروحانية و الجسمانية الناشئة من ترك الزواج...: نکاح موجب سلامت جسم و روح است؛ چراکه بسیاری از بیماری‎های روحی و جسم ناشی از ترک ازدواج است. ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا﴾ خداوند در این آیه همسران را موجب سکونت و آرامش و امنیت انسان معرفی کرده است. در واقع نکاح عامل امنیت انسان است.
4. ازدواج موجب سلامت و امنیت جامعه می‌شود؛ زیرا انسان عزب مسئولیت‌پذیر نیست؛ در حالی که فرد متأهل مسئولیت همسر و فرزندانش را دارد و نمی‌تواند به راحتی این پیوند را قطع کند. به همین دلیل است که رسول خدا(ص) می‌فرماید: «أَكْثَرُ أَهْلِ النَّارِ الْعُزَّابُ‌»: «به درستی که بیشتر اهل جهنم، عزب‌ها هستند» و «‌شِرَارُكُمْ عُزَّابُكُمْ وَ الْعُزَّابُ إِخْوَانُ الشَّيَاطِينِ‌»: «بدترین شما عزب‌ها هستند و عزب‌ها برادران شیاطین‌اند».
5. ازدواج موجب تقویت فعالیت‌های اقتصادی می‌شود؛ زیرا فرد عزب اساساً جهد و تلاشی در قبال مسائل مالی و اقتصادی ندارد. اصلاً در روایت است که «الرِّزْقُ مَعَ النِّسَاءِ»: روزی با زنان همراه است. همچنین در قرآن کریم آمده است: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾.

۲. طلاق: طلاق مبغوض‌ترین حلال قلمداد شده است؛ اما به علت نقشی که در رفع منازعات خانوادگی و کاستن از پیامدهای نزاع زن و شوهر در زندگی دارد، در آیات و روایات و آرای فقهی مورد توجه قرار گرفته است؛ به طوری که یکی از سوره‌های قرآن کریم، «طلاق» نامیده شده و فقها احکام این مسئله را به صورت بسیار دقیق مورد بحث قرار داده‌اند.

امعان نظر در احکام طلاق بیانگر رویکرد فقه در صیانت از کیان خانواده و حفظ نسب است؛ برای نمونه طلاق به عنوان مبغوض‌ترین حلال، در صورت تکرار تا سه بار باید محللی باشد تا مرد بتواند بار دیگر همسر مطلقه‌اش را به عقد خود درآورد تا مبادا این حکم بازیچه برخی مردان شود و کیان خانواده را در معرض تهدید قرار دهد.

دینداری در محیط خانواده

در اسلام برای زن و شوهر مقررات و حدود و ثغوری تشریح شده است که در صورت به کار بستن آنها، زمینه‌های گناه و معصیت در محیط خانواده از بین می‌رود یا کاهش می‌یابد و به همان میزان، خانواده به سمت امنیت و تحکیم گرایش می‌یابد. در این راستا در ابواب گوناگون فقه شاهد احکام و قواعدی هستیم که با هدف صیانت از کیان خانواده با تدین به این احکام تشریع شده‌اند؛ مانند کفّ نگاه از نامحرمان، پوشش و حجاب شرعی، ازدواج، حفظ حریم‌ها در روابط میان زن و مرد نامحرم از جمله حرمت شدید زنا، لواط، سحق، قذف، قوادی و حتی کراهت سلام دادن به دختران جوان.

عوامل دیگر

عوامل متعدد دیگری زمینه‌ساز تهدید امنیت خانواده‌اند که برای پرهیز از تکرار مباحثی که به تفصیل در فصل‌های امنیت اجتماعی و سیاسی آمده، در اینجا فقط به آنها اشاره شده است:

1. حدود و تعزیرات؛ نقش حدود و تعزیرات در امنیت خانوادگی نقشی بازدارنده در قبال تهدیدها علیه خانواده و تقویت و استحکام آن است.
2. قاعده حفظ نظام: خانواده یک نظام خرد در درون نظام اجتماعی به شمار می‌رود؛ اما کارکردها و عوامل تکوین و تهدید و تحدید آن را می‌توان در نظام اجتماعی نیز مشاهده کرد. غایت احکام فقهی در ابواب گوناگون را می‌توان تنظیم روابط انسان و حفظ آرامش درونی و اجتماعی او دانست و آرامش و استحکام نظام خانواده در همین راستا بسیار تأثیرگذار و مورد توجه فقها از باب حفظ نظام است.
3. حکومت عادل: در فقه شیعه، از وظایف حکومت عادل، اجرای احکام شرعی و تقریب انسان به سمت خداست که نظام خانواده در این مسیر، نقش مؤثری دارد و صیانت و امنیت آن زمینه‌ساز تأمین امنیت جامعه و بسترساز تقرب الهی است.
4. نهاد قضا: این نهاد ضامن احکام مربوط به خانواده و امنیت آن است.
5. حجاب (فقه پوشش): حجاب به دلیل از بین بردن زمینه توجه و نگاه نامحرمان، زمینه توجه زن و شوهر به بیرون روابط زناشویی را کاهش می‌دهد؛ از این رو می‌تواند در جهت حفظ استحکام خانواده و امنیت آن تأثیر داشته باشد.

گزاره‌های فقهی ناظر بر عوامل تهدید امنیت خانوادگی

در فقه می‌توان گزاره‌های متعددی را استخراج کرد که بر عوامل تهدید امنیت خانواده دلالت می‌کند. از آنجا که عوامل تهدیدکننده امنیت خانواده، نوعاً بر امنیت اجتماعی نیز اثر سوء به جا می‌گذارد، آنها را به طور مستوفا در امنیت اجتماعی مورد بحث قرار دادیم و در اینجا صرفاً به عناوین آنها اشاره می‌کنیم: حکومت جائر، محرمات جنسی همچون زنا، لواط، سحق، قذف، قوادی، نگاه به نامحرم.

منابع

1. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت