سوره حج در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره حج است. سوره حج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره حج در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره حجّ، مدنی و صد و سومین سوره در ترتیب نزول است که در ردیف‌های ۱۰۵ و ۱۰۶ نیز گزارش شده است که پس از سوره نور و پیش از سوره منافقین نازل شد و بیست و دومین سوره در ترتیب مصحف است که پس از سوره انبیاء و پیش از سوره مؤمنون قرار دارد.

در مکی یا مدنی بودن این سوره به شدت اختلاف است؛ عده‌ای آن را جز چند آیه‌اش مکی و گروهی نیز جز چند آیه‌اش مدنی و برخی تمام آن را مدنی می‌دانند و بعضی نیز معتقدند این سوره ترکیبی از آیات مکی و مدنی است که شناخت دقیق آیات مکی و مدنی آن، شدنی نیست.

در باره شمار آیات مدنی در دیدگاه نخست و آیات مکی در دیدگاه دوم نیز یکسانی رأی دیده نمی‌شود؛ عده‌ای عدد آیات مدنی را تنها سه آیه آیات: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ﴾ و ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ﴾، برخی ۴ آیه، دسته‌ای ۶ آیه؛ آیات: ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ ﴾. و گروهی ۱۰ آیه دانسته‌اند؛ اما در شمار و تعیین آیات مکی بیشتر اتفاق‌نظر است و غالباً آیات ﴿ وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَلا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ ﴾ را مکی می‌دانند، هرچند ۶ آیه مکی نیز در پاره‌ای منابع دیده می‌شود.

تفاوت دیدگاه‌ها از تنوع لحن، سبک و موضوعات این سوره بر می‌خیزد؛ زیرا از سویی شباهت فراوانی به آیات مکی دارد و از دیگر سو دارای محتوا و ویژگی‌هایی همسان با آیات مدنی است؛ آغاز سوره با ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾ که از نشانه‌های بیشتر سور مکی است، خطاب به مشرکان و انذار و تهدید ایشان، سخن از قیامت و بیان تردید مشرکان در آن و ذکر اهوال و سختی‌هایش، بر شمردن پاره‌ای از مباحث اصول دین، نشانه‌هایی از فضای مکی آیات‌اند؛ اما یادکرد مباحثی متناسب با فضای آیات مدنی، نظیر بیان دستور حجّ همراه ذکر بخشی از احکام آن، دستور جهاد و بیان عوامل پیروزی مسلمانان و... مدنی بودن سوره را می‌رساند، بر این اساس، برخی مفسران با تقویت قول دوم،

در تحلیل فضای مکی در سوره مدنی چنین گفته‌اند: هرچند آیات این سوره در مدینه نازل شده، مربوط به آغازین سال‌های هجرت و قبل از جنگ بدر است که هنوز مشرکان قدرت و شوکتی داشتند و اجتماع مسلمانان تازه شکل یافته بود، از این رو در بیان اصول دین به تفصیل و در بیان فروع به اجمال سخن راند.

این سوره برپایه شمارش کوفی که معیار مصحف رسمی است ۷۸ آیه دارد؛ ولی قاریان دیگر شهرها با ادغام برخی آیات، شمار آیات این سوره را کمتر یاد کرده‌اند. این سوره ۱۲۷۹ کلمه دارد و نام آن حجّ است که بر اساس پاره‌ای روایات در زمان پیامبر (ص) نیز به همین نام شهرت داشته است و جز این، نام دیگری ندارد.

نامگذاری این سوره به «حجّ» به جهت بخشی از محتوای آن است که در بردارنده دعوت الهی به حجّ در رسالت حضرت ابراهیم (ع) و ذکر پاره‌ای از مناسک آن و تأکید بر تعظیم شعائر الهی است.

درباره پیوند این سوره با سوره انبیاء گفته‌اند: آیات پایانی سوره انبیاء به بیان موضوع قیامت و پاره‌ای از اهوال و حوادث آن می‌پردازد و بر وحدانیت الهی تأکید می‌کند و آغاز این سوره نیز به قیامت و شداید آن اشاره دارد و با ذکر نشانه‌هایی از قدرت بی‌انتهای الهی و نکوهش جدال کنندگان بی‌دانش درباره خداوند، بر وجود خدا و وحدانیت وی تأکید می‌ورزد.

ویژگی‌های خاص این سوره سبب شده است برخی آن را در زمره سوره‌های شگفت‌انگیز قرآن جای دهند، چون به اعتقاد ایشان آیاتی از آن در مکه و آیاتی در مدینه، آیاتی در سفر و آیاتی در حضر، آیاتی در شب و آیاتی در روز نازل شده و دربردارنده آیات ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، صلح و جنگ و... است و تنها سوره‌ای است که با نام یکی از ارکان اسلام نامگذاری شده است و در پایان هریک از آیات ۵۸ - ۶۵ دو اسم از اسماء الله آمده‌اند.

غرض و محتوای سوره

غرض این سوره، بیان اصول دین و پاره‌ای از فروع آن است؛ البته اصول دین با بیانی تفصیلی که مشرک و موحّد، هر دو از آن بهره‌مند شوند؛ اما فروع دین با بیان اجمالی که تنها موحّد از آن بهره گیرد؛ زیرا تفاصیل احکام فرعی در روزگاری که این سوره نازل شد (با پذیرش نزول سوره در آغاز هجرت به مدینه) هنوز تشریع نشده بود، به همین جهت تنها کلیاتی از پاره‌ای از فروع ـ مانند نماز و حجّ ـ را بیان کرده است.

لحن و سیاق آیات این سوره به جهت دعوت مشرکان به اصول دین، انذار و تهدید و انکار شرک و توبیخ است که نشانه‌های این شدت و قوّت در جای جای آیات آن موج می‌زند که ارائه چشم‌اندازهای وحشتناک آغاز قیامت و عذاب‌های جهنمی آیات: ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ ﴾، دورنمای آبادی‌هایی که بر اثر ستم درهم کوبیده شدند ﴿فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ﴾ و اقوامی که به تکذیب آیات الهی و پیامبران (ع) پرداختند ﴿وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ وَقَوْمُ إِبْرَاهِيمَ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴾ و ترسیم سیمای زشت رهبران کفر و ضلالت و پیروان تقلیدگر و بی‌دانش آنان ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا كِتَابٍ مُّنِيرٍ ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَضُرُّهُ وَمَا لا يَنفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ يَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ ﴾ از جمله آنهاست، هرچند برای توبیخ بیشتر ایشان، در آیاتی نیز به بیان احوال خوش مؤمنان و فرجام نیکوی آنان می‌پردازد آیات: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ﴾، ﴿الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾، ﴿لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ تا از رهگذر چنین مقایسه‌ای به حضیض گمراهی آنان اشاره کند.

هر یک از موضوعات قیامت، حج، جنگ و قتال و مردم‌شناسی، از آیات این سوره سهم مهمی دارد؛ ولی جایگاه موضوع «توحید و خداشناسی» در مجموع سوره بسیار برجسته است، به شکلی که دیگر معارف، در پرتو این حقیقت یاد کردنی و تبیین‌پذیرند، بر این اساس، نام جلاله «اللّه ‌» و اسماءالحسنی به گونه‌ای چشمگیر در این سوره به کار رفته‌اند؛ اسم جلاله «اللّه ‌» ۷۵ بار، «ربّ» به صورت مضاف ۸ مرتبه و بیش از ۳۰ نام و وصف نیکوی الهی در این سوره آمده‌اند که ۱۰ برابر تکرار آن در سوره‌هایی با این حجم، نظیر سوره مریم، سوره طه، سوره انبیاء و... است و میانگین در هر آیه یک بار نام جلاله‌ الله آمده است و شگفتا که ۳۱ مورد یاد شده با واژه تأکیدی ﴿إِنَّ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ﴾ همراه شده است که این همه، نشان از نقش محوری این موضوع در سراسر سوره دارد.

محتوای سوره

به شکل کلی، محتوای سوره در چند بخش تحلیل می‌پذیرد:

بخش یکم: با خطاب و دعوت عمومی به تقوا می‌آغازد: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ﴾ و از آنجا که در مقام انذار مشرکان در دعوت به اصول دین و تأکید مؤمنان بر پای‌بندی به اصول و اهتمام به فروع دین بود، به زلزله عظیم لحظه وقوع قیامت ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ﴾ و وصف هراسی که همراه آن است اشاره می‌کند ﴿يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ﴾؛ در سایه چنین ترسی است که خدا ستیز مشرکان درباره خود را که از بی‌دانشی و پیروی از شیطان سرچشمه می‌گیرد، مردود می‌شمارد و بر دو نتیجه قطعی آنکه همانا گمراه شدن و دخول در آتش دوزخ است تأکید می‌کند. آیه: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ﴾، ﴿كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾ در حقیقت از آیه سوم خدا به بیان ویژگی‌های رفتاری و روانی گروه‌هایی از مردم در برابر توحید و قیامت می‌پردازد. گروه نخست همان پای فشارندگان و مجادله کنندگان در برابر حق‌اند که شیوه آنها نه برهانی و منطقی بلکه تقلیدگری کورکورانه است.

در آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الأَرْحَامِ مَا نَشَاء إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لّا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَن فِي الْقُبُورِ ﴾ خداوند با دو دلیل روشن از صحنه‌های زندگی مادی، به یکی از مهم‌ترین جدال‌های فکری آنان پاسخ می‌دهد که همان تردید و انکار در مسئله معاد است؛ این آیات با ذکر سیر شگفت‌انگیز آفرینش آدمی، یاد کرد پدیده عجیب احیای زمین خشک و مرده با نزول باران و رویش انواع گیاهان زیبا به اثبات قدرت الهی در مسئله معاد می‌پردازند.

در آیات ﴿ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا كِتَابٍ مُّنِيرٍ ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ ﴾ وصف گروه دیگری از گمراهان آمده است. هرچند تکرار ﴿ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾ وجه مشترک آنها با گروه پیشین را از پس گمراهی و جدال بی‌دانش نشان می‌دهد، به قرینه آیه پیشین روشن می‌گردد که آنان بر اثر گمراه‌سازی دیگران و ایفای نقش رهبری ضلالت جرمی افزون‌تر دارند.

در آیات ﴿ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَضُرُّهُ وَمَا لا يَنفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ يَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ ﴾ منفعت‌طلبی، سستی عقیده، رویکرد به امور پوچ و پر زیان، ویژگی سومین گروه شمرده شده است که خداپرستی آنان تنها در گرو سودهای مادی و رویگردانی آنها از خدا به دنبال سختی‌های دنیایی است. در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾ با بهره‌گیری از شیوه سنجش به عملکرد و فرجام نیک چهارمین گروه می‌پردازد که همان مؤمنان‌اند تا چهره زیبای حق در مقابل باطل بهتر نمود یابد.

آیات ﴿مَنْ كَانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَأَنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ﴾ گویای تأکید الهی بر نصرت پیامبر (ص) و خشم کافران از این کار و نیز روشنگری الهی با آیات روشنگر خویش است.

در پی ذکر اختلاف مردم و دشمنی آنان درباره خدا در آیات پیشین، در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاء هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ ﴾ سرنوشت آنها را گوشزد می‌کند؛ در آغاز آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ بر داوری نهایی الهی در میان ایشان، اعم از مؤمنان، یهودیان، صابئان (پیروان کیشی حد وسط یهودی و مجوسی یا مسیحی و به اعتقاد برخی پیروان یحیی بن زکریا)، مسیحیان، مجوسیان (پیروان زرتشت) و مشرکان و نیز خضوع و تذلّل همه موجودات در برابر ذات پاک خدا تأکید می‌ورزد. سپس در تقسیم‌بندیِ کلی، گروه‌های گوناگون مردم را در دو دسته کلی حق و باطل تحلیل می‌کند، تا بفهماند تمام ادیان و مذاهب زیر شاخه یکی از این دو گروه‌اند و اساس اختلافات اعتقادی، درباره ربوبیت الهی است: ﴿اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ﴾؛ آن‌گاه به امور دیگر گسترش می‌یابد.

در آیات ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾ نیز به مجازات‌های چهارگانه و سخت پیروان باطل و در آیات ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ﴾، ﴿وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ﴾ به پاداش‌های پنج‌گانه مؤمنان اشاره می‌کند، تا با بهره‌گیری از عنصر «مقابله و مقایسه» انسان‌ها را به حرکت به سوی فرجام نیک تشویق کند.

بخش دوم آیات: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاء الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَن يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الأَنْعَامُ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ حُنَفَاء لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ ﴾ با تهدید و تقبیح کافرانی می‌آغازد که دیگران را از راه خدا و مسجد الحرام باز می‌دارند؛ آن‌گاه به داستان تجدید ساخت خانه خدا در زمان حضرت ابراهیم، وجوب حجّ و حکمت آن و ذکر پاره‌ای از احکام و مناسک آن می‌پردازد.

در این آیات به مأموریت حضرت ابراهیم اشاره می‌کند ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ که همان محور توحید، ساختن کعبه و پاکسازی آن از تمام آلودگی‌های مادی و معنوی مانند نابودی بت‌ها و رفع مظاهر شرک است. ذکر پاره‌ای از حکمت‌های وجوبحج، همچون بهره بردن از منافع مختلف آن (اعم از منافع مادی و معنوی، دنیایی و آخرتی)، یادکرد نام خدا در ایام معیّن به ویژه به هنگام قربانی، بهره‌مندی از گوشت قربانی و اطعام درماندگان مستمند و بیان برخی از مناسک آن مانند زدودن آلودگی‌ها و خروج از احرام، وفا به نذرها و طواف ﴿وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ از دیگر معارف یادشده در این بخش‌اند.

در آیات ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾، ﴿حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ﴾ پس از تأکید بر بزرگداشت فرمان الهی در زمینه حرام‌های ذکر شده در مناسک حجّ یا مطلق واجبات و محرّمات حجّ و به اعتقاد برخی اعم از حجّ و غیر حجّ به ذکر سه نمونه از این «تعظیم حرمات اللّه ‌» می‌پردازد و در ادامه، توجه خالصانه به سوی خدا را با تمثیلی زیبا از حال مشرکان به عنوان نقطه مقابل این رویکرد، به تصویر می‌کشد.

در آیات ﴿ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ با اشاره به مناسک حجّ، بزرگداشت شعارها و نشانه‌های الهی را نشانه تقوای قلب‌ها می‌داند؛ خواه این نشانه‌ها به مناسک حجّ یا بخشی از این مناسک مانند شتر قربانی تفسیر شوند و خواه به مطلق شعائر و اوامر الهی؛ آن‌گاه در آیه ﴿لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ به ذکر منافع این شعائر (شتران قربانی) از قبیل سوار شدن بر آنها و بهره بردن از شیرشان تا مدتی معیّن اشاره می‌کند تا گمان مشرکان را رد کند که از قربانی خود نباید هیچ‌گونه بهره‌ای ببرند.

در آیات ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ پیشینه تاریخی قربانی در امم گذشته، ضرورت تسلیم در برابر خدای واحد و وصف «مخبتان» به عنوان نمونه‌ای از اهل تسلیم و صفات ارزشمند آنان مانند ترس از خدا، صبر، بر پا داشتن نماز، و انفاق که در حجّ نمود عینی می‌یابد یاد می‌شوند.

آیات ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ﴾ دیگر بار بر مسئله قربانی، کیفیت ذبح و اهمیت آن به عنوان یکی از شعائر الهی و نیز حکمت قربانی که همان رسیدن به تقواست تأکید می‌کنند.

بخش سوم: متضمّن دفاع از جامعه اسلامی و جنگ با ستمگران تجاوزگر، سرنوشت اقوام و قریه‌های ظالم، عبرتگیری از مردمی که به تکذیب رسولان پرداختند، تلاش شیطان در شبهه افکندن و شکاف در برنامه انبیاء و اراده الهی در دفع آن و سرانجام، مقابله به مثل با دشمنان است.

در آیات ابتدایی این بخش پس از وعده دفاع از مؤمنان و دور شمردن خائنان ناسپاس از مهر الهی، به جهاد برای تحقق این وعده اذن می‌دهد. هرچند برخی مفسران، آیات ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾ یا ﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ را نخستین آیه جهاد می‌دانند، آهنگ آیه ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾ که صریحا کلمه ﴿أُذِنَ﴾ در آن یاد شده و با تهییج بر جهاد و تقویت دل‌ها و وعده نصرت الهی و بیان سرنوشت اقوام ستمگر برای این حکم زمینه چینی کرده است، بیشتر با نخستین آیه جهاد بودن این آیه تناسب دارد.

در آیات ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾، ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ اذن به جهاد و سبب آن را بیان می‌دارد که همان ستم‌های ناحق مشرکان در حق مؤمنان و نیز بایستگی حفظ جامعه دینی و نشانه‌های خداپرستی از شر دشمنان است و بر نصرت و قدرت الهی تأکید می‌ورزد که لازمِ پیروزی مؤمنان است.

در آیه ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ نیز تحلیلی از مؤمنان مذکور در آیات پیشین و جامعه بنیان شده به برکت یاری الهی را به دست می‌دهد و ویژگی حکومت آنان را اقامه نماز، پرداخت زکات، امر به معروف و نهی از منکر می‌شمارد؛ اوصافی که درست در مقابل جامعه شرک و ظلم است.

در آیات ﴿وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ وَقَوْمُ إِبْرَاهِيمَ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ فَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِيدٍ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لا تَعْمَى الأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ ﴾ برای دلداری پیامبر (ص) بر رنج‌هایی که از مشرکان به مؤمنان می‌رسد و نیز به هدف تهدید کافران و عبرت گرفتن دیگران، تکذیب اُمم گذشته نظیر قوم نوح و عاد و ثمود و ابراهیم و لوط و موسی و اصحاب مدین وهلاکت آنان و دیگر سرزمین‌ها را پس از مهلت الهی یاد می‌کند و در پایان با استفهامی توبیخی مردم را تحریک می‌کند تا با سیر در زمین از سرگذشت اقوام و دیار هلاک شده عبرت گرفته، به بصیرت قلبی دست یابند.

در آیه ﴿وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾ چهره دیگری از جهالت کوردلان بی‌ایمان را رسم می‌کند که وقتی به عذاب وعده داده می‌شدند، تمسخرگونه، تعجیل در عذاب را خواستار بودند؛ ولی خدا بر تحقق وعده تأکید می‌کند و با عبارت ﴿وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾؛ «در حقیقت یک روز نزد پروردگارت مانند ۱۰۰۰ سال است از آنچه می‌شمرید» می‌فهماند که یک روز و هزار سال در برابر قدرت او یکسان‌اند و کسی که فوت وقت برای او معنا ندارد، چه عجله‌ای برای عذاب آنان دارد؛ به ویژه این مهلت، بر شقاوت و عذاب آنان می‌افزاید.

در آیه ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾ با یادکرد سنت «امهال الهی» و نابودی سرزمین‌ها و مردم ستمگر، دیگر بار بر تحقق این وعده تأکید می‌کند.

در آیات ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُّبِينٌ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ ﴾ به پیامبر (ص) فرمان می‌دهد که رسالت خود را به انذار و بیان نتایج ایمان و عمل صالح که همان مغفرت و رزق کریم است و نیز پیامدهای کفر و انکار که همان همنیشنی با جهنمیان و مصاحبت پیوسته با آتش است، بیان دارد. پس از اشاره خدا به تلاش مشرکان بر نابودی آیین الهی و تمسخر پیامبران در آیات گذشته، در آیات ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾ یادآور می‌شود که القائات شیطانی همواره در مسیر دعوت انبیاء بوده؛ اما خدا همواره با دفع آنها آیات خویش را استحکام بخشیده است آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾؛ ولی این توطئه‌های شیطانی پیوسته میدان آزمایشی برای بیماردلان و سنگدلان و مایه افزایش ایمان مؤمنان و خضوع قلب‌هایشان با مشاهده نصرت الهی در ابطال القائات شیطانی از سوی خداست؛ لکن همواره پاره‌ای از مشرکان تا روز قیامت و عذاب نسبت به آیین الهی در تردید به سر می‌برند. ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَلا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ ﴾ از آنجا که محور بحث افسانه غرانیقْ روایاتی جعلی در ذیل آیات ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾ هستند، بیشتر مفسران در اینجا به ذکر و نقد آنها پرداخته‌اند.

بحث تفاوت «رسول و نبی» نیز از دیگر مباحث یاد شده در ذیل این آیات در بیشتر تفاسیر است. در آیات ﴿ الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِّلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلا يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ ﴾ به تناسب بحث قیامت در آیه پیشین، وضعیت نیک مؤمنان، مهاجران و جهادگران در راه خدا و عاقبت شوم کافران را در این روز یاد می‌کند.

این بخش از آیات با تأکید بر مقابله به مثل با ستمگران و وعده نصرت الهی به ایشان پایان می‌پذیرد. آیه ﴿ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾

بخش چهارم: آیات: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَتُصْبِحُ الأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَيُمْسِكُ السَّمَاء أَن تَقَعَ عَلَى الأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الإِنسَانَ لَكَفُورٌ ﴾ بر محور توحید استوار است و با ذکر پاره‌ای از ادله آن، بر ضعف و بطلان خدایان مشرکان تأکید دارد. قدرت الهی در خلقت شب و روز، زمین و آسمان و دریا، آفرینش آدمیان و احیای مردگان از جمله این ادله‌اند.

بخش پنجم: بخش پایانی این سوره است که دربردارنده شناخت مخالفان و دستورهایی به مؤمنان است.

در آیات ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلا يُنَازِعُنَّكَ فِي الأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُّسْتَقِيمٍ وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاء وَالأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ﴾ ستیز مخالفان با پیامبر (ص) و مناسک الهی را نکوهش و به پیامبر سفارش می‌کند با یادآوری علم الهی بر گفتار و کردار آنان و یادکرد حقیقت ثبت همه چیز در کتاب علم الهی و حکمرانی پروردگار میان آنان در قیامت، به پاسخ آنها بپردازد.

آیه ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ﴾ از لطیف‌ترین احتجاجات قرآنی است: مشرکان برهان و علمی به خدایی معبودان خویش ندارند و کسی که در اعتقاد و عمل خویش بر دلیل روشنی تکیه ندارد ظالم است و از آنجا که برهان وعلم، یاور صاحب برهان و عالم است، مشرکان ستمکار نیز یاوری ندارند.

در آیات ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ ﴾ پس از بیان واکنش خشم‌آلود، انکارگونه و تهاجمی مشرکان بی‌منطق در برابر آیات الهی و عقوبت آنان در قیامت، با ذکر مثالی به ضعف آنان و معبودان پوشالی‌شان اشاره می‌کند که بر خلقت مگسی نیز توانا نیستند و اگر مگس چیزی را از آنان برباید، بر بازپسگیری آن قادر نخواهند بود و در پایان، سبب این انتخاب غلط آنان را عدم شناخت شایسته خدا می‌داند.

در آیات ﴿ اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ ازبرگزیدن دو گروه از رسولان الهی (از انسان‌ها و فرشتگان) به عنوان نمونه‌ای از کسانی که به درستی خدا را شناختند خبر داده و بر نظارت و مراقبت تام الهی بر ایشان تأکید می‌ورزد.

سپس دستورات مهمی مانند عبادت پروردگار، جهاد در راه خدا، اقامه نماز، پرداخت زکات و انجام دادن کار خیر یاد می‌کند و در یک جمله، اعتصام به خدا و دین او را لازمِ رستگاری و تسلیم در برابر خود می‌داند.

از ویژگی‌های برجسته در این سوره، کاربرد جلوه‌های هنری گسترده، اعم از تشبیه، تمثیل، تجسیم، تصویر، تنسیق و... است که برای اثبات «رستاخیز» و احیای مردگان آیه: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾، بیان حالت پیشوایان کفر در برابر وحی و کلام رسولان آیه: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ﴾، حالت غیظ کافران نسبت به رسول (ص) آیه: ﴿مَنْ كَانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ﴾، حالت عذاب کافران آیات: ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ ﴾، حالت مؤمنان در بهشت آیات: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ﴾، ﴿وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ﴾، حالت شرک آیه: ﴿حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ﴾، قدرت کافران آیه: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ﴾ و... به کار رفته‌اند.

فضیلت تلاوت سوره

امام صادق (ع) فرمود: هرکس این سوره را هر سه روز یک بار بخواند، از آن سال بیرون نمی‌شود، مگر به بیت‌ اللّه‌ الحرام مشرّف شود و اگر در این سفر بمیرد، به بهشت در می‌آید. .

سوره حج در دانشنامه معاصر قرآن کریم

بیست و دومین سوره قرآن و صد و سومین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه، با موضوع حج و بیان احکام آن.

نام «حج» از آیه ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ برگرفته شده است. افزون بر این آیه، این نامگذاری به خاطر آن است که شماری از آیات آن ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الأَنْعَامُ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ حُنَفَاء لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ ﴾، در مورد مراسم معنوی و عبادی «حج» است.

سوره حج مدنی است. دارای ۷۸ آیه، ۱۲۸۲ کلمه و ۵۳۱۵ حرف است. ششمین سوره از سوره‌های چهارده‌گانه «سجده» است که آیات ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ آن سجده‌های مستحب دارد. از نظر حجم از سوره‌های «مثانی» و نسبتاً متوسط است و دقیقاً نیم جزء قرآن را دربردارد.

مضمون سوره

بیان تفصیلی اصول دین که مشرک و موحد هر دو از آن بهره‌مند شوند و نیز فروع آن، ولی بیان فروع به طور اجمال است؛ به گونه‌ای که تنها مؤمنین موحد از آن استفاده می‌کنند، چون تفاصیل احکام فرعی، در زمانی که این سوره نازل شد هنوز تشریع نشده بود. به هر حال، در این سوره کلیات فروع دین از قبیل نماز و حج بیان شده است.

برنامه‌های انسان‌ساز عبادی و معنوی و اخلاقی، مقررات جهاد با بیدادگران و سرنوشت نافرجام و عبرت‌انگیز خودکامگان و گزارشی از برخی ویژگی‌های جامعه‌ها و تمدن‌های استبدادی، بیان چند حکم فقهی: وجوب حج، احکام قربانی در حج، حلیت گوشت حیوانات مگر آنچه که استثنا و تحریم شده است، وجوب طواف خانه خدا در حج و قاعده فقهی «لاحرج»: ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾.

فضیلت سوره

پیامبر (ص) فرمود: «هر کسی سوره حج را تلاوت کند، خدا به مانند پاداش حج و عمره همه کسانی که در گذشته و آینده حج و عمره گزارده و می‌گزارند، به او ارزانی میدارد».

مقاصد سوره

کلیات اصول دین مانند: توحید و لزوم پرستش راستین خدای یکتا، هشدار نسبت به شرک‌گرایی و پیامدهای منفی آن و قطعی بودن قیامت و نشانه‌ها و پیامدهای آن برای انسان و جهان. کلیات و اجمالی از فروع دین، مانند: ابعاد معنوی و فقهی حج، جهاد با بیدادگران و خودکامگان، پیامدهای عبرت‌انگیز خودکامگی حکومت‌ها و جوامع، نماز و پیوند با خدا، پرداخت زکات و حقوق مالی دیگر، توکل به خدا و اعتماد به او که سرچشمه قدرت‌ها و عزت‌ها است، دعوت به ارزش‌ها و هشدار نسبت به ضد ارزش‌ها مانند گناه و ستم پیوستگی تقوا با عمل صالح و نصرت الهی، اختلاف و تفاوت مردم و امت‌ها از جهت هدایت یافتن و یا گمراه شدن، لزوم تقوا و اعتصام عملی به خداوند و این که تنها پروردگار است که هدایت کننده و یاور انسان می‌باشد.

ساختار، تناسب و توازی ممتازی بین آغاز، وسط و پایان سوره است. افتتاح سوره با دعوت به تقوا و تأکید بر اهمیت قیامت است و در اختتام سوره نیز خلاصه‌ای از اعمال نیکی که تقوا اقتضای آن را دارد و سبب فرجام نیک در قیامت می‌شود را ذکر کرده است. و به زیبایی راه عملی توحیدگرایی و ولایت خدا را در آیه پایانی برجسته کرده و فرموده است: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾. این آیه هم از جهت ساختار و هم از جهت محتوا دارای اهمیت محوری است.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾
2. ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾
3. ﴿وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَكَفُورٌ﴾
4. ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾
5. ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾
6. ﴿فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾
7. ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ﴾
8. ﴿الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾.

منابع

1. اسعدی، علی، مقاله «سوره حج»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره حج»، دانشنامه معاصر قرآن کریم