غیبت در مباحث مرتبط با امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)

غیبت در مباحث مرتبط با امام مهدی به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / کلیات غیبت امام مهدی
تعداد پاسخ	۷ پاسخ

غیبت در مباحث مرتبط با امام مهدی به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

معنی لغوی و اصطلاحی غیب

• غیب در لغت، یعنی پنهان شدن از دیدگان. این واژه برخلاف واژۀ "ظهور" است که بر آشکار بودن چیزی دلالت دارد. اما غایب یعنی کسی که حاضر و ظاهر نیست ‌و در اصطلاح مهدویت به حاضر و ظاهر نبودن امام عصر اطلاق می‌‌شود.

معانی غیبت امام زمان (ع)

• غیبت امام عصر (یعنی حاضر و ظاهر نبودن امام در بین مردم) معانی متفاوتی دارد مانند:

غیبت شخص (غیبت جسمانی)

• با توجه به ظواهر برخی از ادله (روایات) چنین استفاده می‌‌شود جسم حضرت از دیده‏ها پنهان است و او مردم را می‏‌بیند ولی مردم او را نمی‌‏بینند؛ چنانکه امام رضا (علیه لسلام) فرمودند: «جسم امام عصر دیده نمی‏‌شود و به اسم خویش نامیده نمی‌‏شود»
• عوامل غیبت جسمانی حضرت:

1. غیبت جسمانی حضرت به دلیل نامرئی بودن امام عصر: به این معنی که امام روی زمین زندگی می‌کند و به جاهای مختلف می‌رود و از احوالات و رفتار شیعیان مطلع می‌شود ولی هیچ‌کس وجود حضرت را با چشمان ظاهری نمی‌بیند، مثل حضرت خضر که امام رضا (علیه لسلام) دربارۀ ایشان فرمودند: «خضر آب حیات نوشیده، تا نفخ صور زنده است، او به نزد ما می‌آید و سلام می‌دهد، ما صدای او را می‌شنویم... و در هر سال در مراسم حج حاضر است... ولی ما او را نمی‌بینیم» البته این نوع از غیبت امام، به منزلۀ این نیست که امام جسمی نامرئی مثل فرشتگان، ارواح و جنّ دارد؛ چنانکه پیروان شیخیه معتقدند امام عصر در زمان غیبت در عالمی روحانی و مجرد به نام (هورقلیا) و در شهری به نام (جابلقا و جابرسا) که منقطع از عالم ماده و با بدن غیرعنصری زندگی می‌کند؛ این مدعا به دلایل مختلفی قابل اثبات نیست از جمله: در متون دینی هیچ دلیلی بر اثبات ادعا (بدن هورقلیایی) و امثال آن وجود ندارد و این مدعا، منافات با پیشوایی امام دارد؛ زیرا این نگاه سنخیت لازم میان امام و مأموم را از بین می‌‌برد چراکه امام در این فرض همانند یک فرشته است و بدیهی است فرشتگان الهی، نمی‌توانند الگو و پیشوای آدمیان باشند.
2. غیبت جسمانی حضرت به دلیل تصرف در چشمان مردم: در این فرض دیده نشدن حضرت مهدی (ع) به خاطر دخل و تصرّف ایشان در چشمان مردم است. در این مورد نیز نیاز به اعجاز و قدرت الهی است تا ایشان در اجتماعات و تجمّعات مردم، دیده نشوند؛ چنانکه در قرآن مواردی اشاره شده که با معجزه الهی، افرادی نمی‌توانستند یک موجود قابل رؤیت را مشاهده کنند مانند آیۀ ﴿وَجَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ يُبْصِرُونَ﴾

غیبت شخصیت (غیبت معرفتی)

• به این معنا که حضرت به طور عادی میان مردم زندگی می‌کند و مردم کوچه و بازار با او ملاقات می‌‌کنند حتی حضرت با آنها همدم و هم‌صحبت می‌شود ولی مردم هیچگونه شناختی به این شخص ندارند؛ چنانکه امام صادق (علیه لسلام) فرمودند: «سنت‌هایی از پیامبران وجود دارد که برای امام عصر هم اعمال شده است از جملۀ این سنتها مخفی بودن حضرت یوسف است یعنی همچنانکه خداوند حضرت یوسف را از دید مردم پنهان کرد به همین نحو امام عصر را از دید آنان مخفی کرد یعنی حق تعالی بین امام و مردم حجابی قرار داده به طوری که مردم او را می‌بینند اما او را نمی‌شناسند»
• این نوع شناخت به وسیلۀ ادلۀ نقلی و عقلی تقویت شده است:

1. ادلۀ نقلی: نایب دوم امام عصر محمد بن عثمان عمروی نقل کرده است: "به خدا سوگند امام عصر هر ساله در موسم حج حضور دارد، مردم را می‌‌بینند و می‌‌شناسد ولی مردم همچنان که او را می‌‌بینند اما او را نمی‌شناسند"
2. ادلۀ عقلی: معجزه زمانی اتفاق می‌‌افتد که اثبات حق متوقف بر آن باشد، ولی اگر بدون‏ معجزه اثبات حق ممکن باشد، دیگر لزومی برای ایجاد معجزه نیست. در موضوع غیبت امام عصر حفظ و بقای حضرت برای مدت طولانی از معجزات الهی است ولی زمانی که امام می‌‌تواند در بین مردم حضور داشته باشد و مردم هم به صورت طبیعی از هویت و شخصیت امام بی خبر باشد دیگر احتیاج به معجزه نیست تا خداوند شخصیت امام را پنهان کند چراکه این امر بدون عمل معجزه‌آسا و به صورت طبیعی واقع می‌‌شود.

غیبت شخص و غیبت شخصیت

• یعنی حضرت در مواردی که صلاح بداند به واسطۀ قدرت الهی از دیدگان مردم پنهان می‌‌شود و مواردی که آن حضرت مصلحت بداند به صورت آشکار در جامعه حرکت می‌کند و مردم ایشان را می‌بینند ولی او نمی‌شناسند.

جزئی بودن غیبت امام

• البته باید به این نکته توجه داشت که غیبت امام به معنای اعم آن ـ چه مردم ایشان را نبیند یا او را ببینند ولی ایشان را نشناسند ـ به صورت شانی و جزئی است چراکه امام عصر در جهان تصرفات گوناگونی دارد و فقط در همین مورد یعنی در مقام معاشرت با مردم و هدایت مستقیم اجتماع بشری و تشکیل حکومت حق غیبت دارد. به عبارتی امام زمان در عصر غیبت، در همین یک شأن از شؤون ولایت غیبت دارد، ولی در موارد دیگری که مربوط به ولایت کلی ایشان است حضوری فعال دارند.

نتیجه گیری

• بنابراین به طور مجمل می‌‌توان گفت منظور از عدم حضور امام در عصر غیبت این است، امام در میان مردم حاضر است اما مردم به دو دلیل ایشان را حاضر نمی‌بینند: اینکه به ارادۀ خداوند نمی‌توانند امام را ببینند و اینکه می‌‌توانند امام را ببینند ولی نسبت به شناختش عاجزند.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت الله صدر؛

سید محمد صدر آیت‌ الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در این‌باره گفته‌ است: «در نحوه غیبت آن حضرت، با دو نظریه و برداشت اساسی برخورد می‌‏کنیم: طرح نخست: نظریه پنهانی جسم:‏ این، نظریه مقبول و متعارفی است که در ذهن بسیاری از مردم فرو رفته و ظواهر برخی از ادله (روایات) نیز بر آن دلالت می‏کند. و آن عبارت است از اینکه جسم حضرت از دیده‏ها پنهان است و او مردم را می‏‌بیند ولی مردم او را نمی‌‏بینند؛ و در عین حال که گاهی در یک مکان وجود دارد، ولی آن مکان از او خالی دیده می‌‏شود. صدوق در کتاب کمال الدین از ریان بن صلت روایت می‏کند که می‌‏گوید: از حضرت امام رضا (ع) درباره قائم (ع) سؤال شد. حضرت فرمود: جسمش دیده نمی‏شود و به اسم خویش نامیده نمی‌‏شود. و نیز از حضرت امام جعفر صادق (ع) در ضمن حدیثی آورده است: پنجمین فرزند هفتمین امام جسمش از شما پنهان می‏شود و نام بردن از او برای شما جایز نیست (۲) و نیز از عبید بن زراره نقل می‌‏کند که گوید: از حضرت امام صادق (ع) شنیدم که می‌‏فرمود: مردم امام خویش را گم کرده پس در موسم حج حضور می‏‌یابد و مردم را می‌‏بیند ولی مردم وی را نمی‌‏بینند. این نظریه ساده‏ترین طرح و فرضیه عملی و قابل قبول در مورد پنهان شدن حضرت مهدی (ع) و رهایی ایشان از ظلم ستمگران می‏‌باشد و با اینگونه اختفا، آن حضرت در پناهگاهی امن به سر برده هیچ‏‌گونه آسیبی به حضرت نمی‌‏رسد. این‌گونه اختفا و پنهانی از راه اعجاز خدایی امکان دارد، به همانسان که دیر زیستی حضرت در طول این همه سال نیز با اعجاز الهی درست می‌‏شود؛ و هر دو امر (هم غیبت و هم طول عمر) برای نگاهداری وجود مقدس آن حضرت از خطرات و از بین رفتن می‌‏باشد، تا در روز موعود برای انجام مسئولیت خطیر اسلامی خویش بپاخیزد. ما با دلیل قطعی، اهمیت آن روز را در پیشگاه خداوند و رسول او (ص) می‏دانیم. زیرا آن، روزی است که هدف اساسی از آفرینش انسان برآورده شده، و آرزوهای پیامبران و رسولان جامعه عمل به خود می‏‌پوشد، و کوشش‏هایشان با تشکیل جامعه عادلانه و تحقق دولت حقه بثمر می‏‌رسد. چنانکه مبرهن و ثابت می‌‏کنیم که هرگاه تحقق اهداف مهمه خدایی متوقف بر معجزه‏ای باشد، خداوند آن معجزه را برای تحقق آن هدف مهم انجام می‌‏دهد. و از آنجا که تولد حضرت مهدی (ع) را، که برای روز موعود ذخیره شده، باور می‌‏داریم، بروشنی چگونگی و هدف نگهداری و حفظ آن حضرت از روی دلیل برای ما اثبات شده است و علت این صیانت و طول عمر حضرت با اراده پروردگار، برای ما روشن و واضح است. و در صورتی که حفظ آن حضرت منحصر در اختفای شخص و جسم وی باشد، بر خداوند متعال انجام این معجزه، بجهت تحقق هدف بزرگتر لازم است. بر این نظریه گفتاری دیگر افزوده می‏‌شود، و آن اینکه این غیبت نیز گاهی به سبب مصلحتی برطرف می‏‌شود. مانند اینکه اگر حضرت مهدی (ع) بخواهد با کسی رو در رو شود تا نیازی از او را برآورد و یا او را راهنمایی کند و یا بنحوی بیم دهد، لازمه این روبرویی رؤیت آن حضرت است که در صورت پنهانی و اختفا انجام‏پذیر نیست. و اندازه ظهور و پیدایی حضرت محدود به مقدار مصلحت است. پس اگر مصلحت اقتضا کرد که آن حضرت به‌طور کلی برای هر بیننده‏ای آشکار شود، ظاهر خواهد شد و دیدار تا برآورده شدن نیاز ادامه خواهد داشت و سپس به‌طور ناگهانی حضرت ناپدید شده و دیگر کسی او را نمی‌‏بیند، در عین حال که از آن مکانی که در آن بود دور نمی‌‏شود. و هرگاه مصلحت ایجاب کند که حضرت برای یک شخص خاصی ظاهر شود و از دیگران پنهان باشد، اینگونه ظاهر می‏‌گردد، زیرا گاهی آشکار بودن ایشان برای دیگران موجب خطر است. تمام اخباری که در زمینه مشاهده آن حضرت در دوران غیبت نقل شده است حتی دیدارهای دوران غیبت صغری، به همین معنی است، بخصوص آنچه که از دوران غیبت صغری ذکر شد که حضرت دو بار برای عموی خود جعفر کذاب ظاهر گشت، و بدون اینکه معلوم شود به کجا تشریف برده است، غایب شد. این داستان چنین می‏‌فهماند که غیبت و اختفا بدین صورت بوده است. و اما اخبار مشاهده در دوران غیبت کبری، برخی از آنها ظاهرا و برخی دیگر به صراحت، دلالت بر اینگونه اختفا دارند. حتی در بعضی از این اخبار مسأله غیبت توسعه یافته، شامل غیبت مرکب و خادم آن حضرت، و بلکه صرافی‏ که حضرت شخصی را برای پرداخت پول به او حواله داده بود نیز می‏‌شود (۱) دوست دارم در اینجا به این نکته اشاره کنم که با پذیرفتن این نظریه، دیگر نیازی به پاسخگویی به ایراد و اشکال برخی از اهل سنت نمی‌‏باشد که زبان به بدگویی گشوده، گفته‏‌اند حضرت به سرداب فرو رفته و در آنجا ناپدید گشته و آشکار نشده است. چنانکه مناقشه و اشکال در این مورد در کتاب اول گذشت‏ و گفتیم که اخبار مشاهده حضرت مهدی (ع) در هر دو غیبت صغری و کبری، در اینکه آن حضرت در مکان‌های دیگری نیز - غیر سرداب - دیده شده است اتفاق دارند. در هر حال با پذیرش این نظریه درباره غیبت، دیگر نیازی، به حل این اشکالات نیست. زیرا طبق این نظریه امکان دارد که حضرت در هر مکانی که بخواهد جسم و تن خود را از دیده‏ها پنهان نگاهدارد و این، طبیعتا منحصر به سرداب نیست. به‌زودی در فصل‌های آینده مطالبی را که شایسته تکمیل و تأیید این نظریه هستند خواهیم آورد. طرح دوم: نظریه پنهانی شخصیت و عنوان:‏ مراد از این نظریه این است که مردم حضرت مهدی (ع) را می‏‌بینند ولی نمی‌‏شناسند و یا متوجه نمی‌‏شوند چه کسی را دیده‏‌اند. در گذشته در تاریخ غیبت صغری دانسته شد که حضرت مهدی (ع) را پدر بزرگوارش امام ابو محمد عسکری (ع) پنهان از دیدگان مردم پرورش می‏داد و بزرگ می‌‏کرد و فقط عده‏ای اندک از اصحاب خاص را بمنظور مطلع ساختن بر وجود و اثبات امامت آن حضرت، رخصت دیدار می‏فرمود. پس از رحلت پدر بزرگوار حضرت مهدی (ع) پنهانی و غیبت ایشان شدیدتر شد و آن حضرت فقط از طریق سفرای اربعه (نواب‏ خاص چهارگانه) خویش با مردم در ارتباط بود، و تنها تعداد اندکی از افراد مورد اطمینان که بدنبال جانشین حضرت عسکری (ع) می‏‌گشتند، همچون علی بن مهزیار اهوازی بحضور حضرت شرفیاب می‏شدند و آن حضرت در هر مرتبه به آنان تأکید می‏‌فرمود که قضیه را مخفی نگهدارند و احتیاط کنند. هر اندازه که سالیان دوران غیبت صغری سپری می‌‏شد، با درگذشت نسل‌های موجود، کسانی که معاصر امام حسن عسکری (ع) بودند و پسر او حضرت مهدی (ع) را مشاهده کرده بودند، تقلیل می‌‏یافتند تا اینکه بتدریج منقرض گشته و کسی از آنان باقی نماند و نسل‌های جدیدی بوجود آمدند که طریق ارتباط با امام (ع) را جز از طریق سفرای آن حضرت نمی‌‏دانستند و این مردم بکلی از شکل و شمایل آن حضرت بی‏خبر بودند، به طوری که اگر با آن حضرت روبه‌رو می‏‌شدند، اگر دلیلی قطعی در میان نبود، امام خویش را نمی‏‌شناختند. و از این‌رو - همان‏‌طور که در کتاب اول دانسته شد - برای آن حضرت مسافرت به گوشه و کنار دنیا، همچون مکه و مصر، بدون اینکه کسی ایشان را بشناسد، آسان گشته بود. مقصود از اختفای شخصیت و عنوان همین معناست؛ چراکه در این حالت هر که آن حضرت را ببیند، بالمره از اینکه او امام مهدی (ع) است غافل می‏‌باشد و وی را فردی مانند سایر مردم پنداشته، به‌طور مطلق توجهی به ایشان نمی‏‌کند. و بدین ترتیب امام مهدی (ع) می‌‏تواند در هر جایی که دلخواه اوست چندین سال زندگی کند بدون اینکه کسی به شخصیت حقیقی ایشان توجهی نماید، و زندگی آن حضرت در این دوران مانند زندگی هر فرد دیگری است که از راه کسب و تجارت و کشاورزی و سایر شغل‏ها معاش خود را تأمین می‏‌نماید و در همین حال در یک یا چندین شهر باقی می‌‏ماند تا خداوند متعال فرج او را رسانیده اذن ظهور دهد. برای این طرح و نظریه از دو راه می‌‏توان استدلال کرد: راه نخست: بهره‏‌گیری از روایاتی که در این زمینه رسیده است و از جمله آنهاست‏ روایتی که شیخ طوسی‏ در کتاب غیبت خود از نایب دوم شیخ محمد بن عثمان عمروی نقل کرده است که: "بخدا سوگند صاحب این امر هر ساله در موسم حضور می‌‏یابد، مردم را می‏‌‌بیند و می‌‏شناسد، و آنان وی را می‌‏بینند ولی نمی‏‌شناسند." مقصود، از صاحب این امر، امام مهدی (ع) است و مقصود از موسم، موسم حج است و روایت بروشنی دلالت دارد بر مخفی نبودن جسم حضرت، و برای تأکید با قسم به خداوند متعال نیز قرین شده است. و نیز از سفیر و نایب خاص حضرت مهدی (ع) صادر شده است که بر حال آن حضرت از همه مردم مطلع‏‌تر است. راه دوم: استفاده از قاعده و قانون معجزات که می‏‌گفت: معجزه وقتی انجام می‌‏شود که برپا داشتن و اثبات حق بر آن متوقف باشد، ولی اگر چنین نباشد و بدون‏ معجزه اثبات حق ممکن باشد، دیگر لزومی برای انجام آن وجود ندارد، چنانکه این مطلب را در جای خود مبرهن ساخته‏‌ایم. و شکی نیست که حفظ امام مهدی (ع) و بقای آن حضرت از جمله چیزهایی است که اقامه حق متوقف بر آن است و اگر نگهداری آن حضرت متوقف بر انجام معجزه‏ای در پنهان نگهداشتن باشد، آن معجزه انجام می‏گردد، ولی با کافی بودن پنهانی عنوان و شخصیت حضرت در برآورده شدن مقصود، ثابت شد که نیازی به معجزه نیست، چون موضوعی ندارد و لازم است نظریه دوم را بپذیریم».

۲. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «یکی از موضوعاتی که پیرامون حضرت مهدی (ع) مطرح است، مسأله چگونگی غیبت آن حضرت می‌باشد، بدین معنی که آیا دیده نشدن آن عزیز همان ناپیدایی و غیبت جسمی است، یا به معنای ناشناسی و غیبت معرفتی می‌باشد. انواع غیبت‏ [به شرح ذیل‌اند]: ۱. غیبت معرفتی‏: غیبت معرفتی، همان غیبت شخصی و حقوقی است. در این فرض امام زمان (ع) از دید معرفتی ما مخفی است، یعنی آن حضرت به طور عادی زندگی می‌کند و مردم کوچه و بازار او را ملاقات کرده و با او نشست و برخاست و معاشرت می‌کنند و حضرت با مردم همدم و هم‌صحبت می‌شود ولی مردم شناخت و معرفت به اینکه، این شخص امام زمان (ع) است ندارند. حکمت الهی چنین اقتضا کرده که حضرت به وسیله ناشناس ماندن از خطرات احتمالی ستمگران و ظالمان در امان بماند. روایاتی بر این نظریه دلالت دارند مثل: امام صادق (ع) فرموده: در صاحب این امر (حضرت مهدی) سنّت‌هایی از پیامبران است... و سنّتی که از یوسف (ع) دارند مستور بودن است. خداوند بین او و مردم حجابی قرار می‌دهد، بطوری که او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند. ۲. غیبت جسمانی به دلیل نامرئی بودن امام زمان(ع): به این معنی که امام روی همین زمین است و اینجا زندگی می‌کند و به جاهای مختلف می‌رود و از احوالات و رفتار شیعیان مطلع می‌شود و آنها را مورد عنایت و لطف خود قرار می‌دهد، ولی هیچ‌کس وجود حضرت را با چشمان ظاهری نمی‌بیند، چنانکه حضرت خضر چنین است. امام رضا (ع) فرموده: خضر (ع) آب حیات نوشیده، تا نفخ صور زنده است، او به نزد ما می‌آید و سلام می‌دهد، ما صدای او را می‌شنویم... و در هر سال در مراسم حج حاضر است... ولی ما او را نمی‌بینیم. این نوع اختفا که همان ناپیدایی است، با اختفا به صورت ناشناسی بودن، فرق دارد؛ زیرا اختفا به صورت ناشناسی به طور عادی صورت می‌گیرد و هیچ‌گونه مانعی ندارد. و اما استتار به شکل نامرئی بودن نیاز به اعجاز دارد، تا حضرت در حین حضور، ظهور نداشته باشد. ۳. غیبت جسمانی به دلیل تصرف در چشمان مردم‏: در این فرض ناپیدایی حضرت مهدی (ع) به خاطر دخل و تصرّف ایشان در چشمان مردم است. در این مورد نیز نیاز به اعجاز و قدرت الهی است تا در حین حضور و ظهور امام (ع) در میان مردم و حضور و ظهورشان در اجتماعات و تجمّعات، دیده نشود. در قرآن کریم و روایات به مواردی اشاره شده که با معجزه الهی، افرادی نمی‌توانستند یک موجود قابل دیدن را مشاهده نمایند. مانند آیه ذیل: ﴿وَجَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ يُبْصِرُونَ﴾؛ پیش روی آنان سدّی قرار دادیم، و در پشت سرشان سدّی و چشمانشان را پوشانده‌ایم، لذا نمی‌بینند. از عبد اللّه بن مسعود نقل شده که قریش کنار در خانه رسول اکرم (ص) جمع شدند، آن حضرت از منزل بیرون آمدند و بر سر آنان خاک پاشیدند و آن حضرت را نمی‌دیدند و... . در آیه دیگر می‌فرماید: وقتی قرآن می‌خوانی، بین تو و کسانی که به آخرت ایمان نمی‌آورند، پرده‌ای پوشیده قرار می‌دهیم. معجزه به دو صورت متصوّر است، یا در بیننده اثر می‌گذارد، یا در دیده شده، تصرّف در بیننده به این صورت است که او را از دیدن چیزی که در جلوی اوست ناتوان کند و مکان را تهی از امام ببیند و... . با تصرف در دیده شده، چیزی که قابل دیدار است، واضح‌ترین راهش این است که معجزه میان رسیدن صورت نوری (تصویر) صادر شده از جسم حضرت مهدی (ع) یا ابداع صورتی او و غیر این‌ها از آنچه که حوّاس پنج‌گانه دریافت می‌کند حایل شود و نگذارد که به بیننده یا شنونده برسد. بدین ترتیب این شخص از ادراک واقعیتی که پیش روی او نهاده شده است عاجز می‌شود. هر دو صورت در امام متصوّر است. از اعلام فن و بزرگان علم و ادب استفاده می‌شود از انواع غیبتی که برای امام زمان متصوّر است نوع اوّل آن است، یعنی غیبت معرفتی، یعنی امام زمان به طور عادّی در میان ما زندگی می‌کند ولی ما او را نمی‌شناسیم و ممکن است روزی حضرت ایشان را زیارت نماییم ولی نشناسیم و معرفت به او به‌طور کامل پیدا نکنیم اگرچه برخی قایلند که هر دو صورت در رابطه با امام متصور است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «درسنامه مهدویت» در این‌باره گفته است: «این که "غیبت" در لغت به چه معناست، خود اهمیت بسزایی دارد. "غیبت"، به معنای "پنهان شدن از دیدگان" است و غایب به کسی گفته می‌شود که حاضر و ظاهر نیست‌ و در اصل، درباره پنهان شدن خورشید، ماه و ستارگان به کار می‌رود. همچنین درباره کسی به کار می‌رود که مدتی در جایی حضور دارد و پس از آن، از دیدگان رفته و دیگر دیده نمی‌شود. در اصطلاح مهدویت نیز به پنهان‌زیستی حضرت مهدی (ع) گفته می‌شود». «یکی از معناهای لغوی "غیبت"، پنهان شدن است. و در اصطلاح درباره کسی به کار می‌رود که مدتی در جایی حضور دارد و پس از آن در آن محل حاضر نمی‌شود و در اصطلاح مهدویت به پنهان‌زیستی حضرت مهدی (ع) گفته می‌شود. اگرچه سخن روشنی درباره چگونگی این نوع زندگی نمی‌توان به دست داد، امّا با استفاده از روایات معصومین (ع)، و سخنان اندیشوران بزرگ، سه دیدگاه کلّی و قابل توجّه می‌توان ارائه نمود. آن حضرت اگرچه در درون جوامع بشری زندگی می‌کند، امّا مردم جسم ایشان را نمی‌بینند. حضرت مهدی (ع) در میان همین جامعه و همین انسان‌ها است؛ اما به قدرت خدا، از دید معرفتی مردم پنهان است. با وجود اینکه مردم ایشان را می‌بینند، اما نمی‌شناسند. حضرت در بین مردم زندگی می‌کند و مردم نیز ایشان را می‌بینند و نمی‌شناسند اما در زمان‌هایی که آن حضرت لازم بداند از برابر چشم‌ها ناپدید می‌گردد و دیدگان مردم- با اینکه آن حضرت موجود و حاضر است- او را نمی‌بینند. اما بررسی دیدگاه‌های بالا: دیده نشدن جسم حضرت مهدی (ع) در دوران غیبت به دو گونه قابل تفسیر است: الف. آن حضرت بسان فرشتگان، ارواح و جنّ، جسمی نامرئی دارد؛ با وجود اینکه در میان جوامع بشری حضور دارند اما دیده نمی‌شود. ب. ایشان جسمی مرئی دارد اما به قدرت الهی در دیدگان مردم تأثیر و تصرف می‌نماید که آن حضرت را نبینند. و این کار از اولیای الهی- که از سوی خدا دارای قدرت در جهان آفرینش هستند- بعید نیست. در آیات قرآن کریم نیز به امکان استتار و اختفای انسان از برابر دیدگان- چه به صورت کوتاهمدت یا درازمدت- اشاره شده است. به نظر می‌رسد تفسیر نخست غیر قابل پذیرش باشد؛ چرا که هیچ دلیلی وجود ندارد که آن حضرت دارای جسمی با ویژگی این تفسیر باشد بلکه برعکس، آن حضرت مانند تمامی انسانها دارای جسمی مادی می‌باشد. با این بیان تفسیر دوم مورد پذیرش است. در یک بررسی جامع در سخنان معصومین (ع) برخی روایات با روشنی بیشتری این موضوع را بیان کرده‌اند. امام صادق (ع) فرمود: "مردم امام خویش را گم می‌کنند، پس آن امام در موسم حج حضور می‌یابد و مردم را می‌بیند، ولی مردم او را نمی‌بینند" حضرت عبد العظیم حسنی (ع) هنگامی که عقاید خود را بر امام هادی (ع) عرضه می‌نمود آنگاه که به اعتقاد مربوط به ائمه (ع) رسید تا امام هادی (ع) را شمرده اقرار به امامت ایشان کرد؛ آنگاه امام هادی ادامه داد: و پس از من، پسرم حسن است. پس مردم چگونه خواهند بود با جانشین او؟ عرض کردم: چگونه خواهند بود. فرمود: " إِنَّهُ‏ لَا يُرَى‏ شَخْصُه‏َ‏‏‏‏"؛ به خاطر آنکه شخص او دیده نمی‌شود..».. داود بن قاسم نیز می‌گوید از امام هادی (ع) شنیدم که فرمود: "جانشین پس از من حسن است. پس چگونه خواهید بود با جانشین پس از جانشین؟ عرض کردم: خدا مرا قربانت گرداند برای چه؟ فرمود: همانا شما شخص او را نمی‌بینید" از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: "هرکس به تمامی ائمه (ع) اقرار نماید و مهدی (ع) را انکار نماید بسان کسی است که به تمامی پیامبران (ع) اعتراف کرده اما واپسین فرستاده خداوند رسول گرامی اسلام (ص) را انکار کرده است. از آن حضرت پرسیده شد: ای فرزند رسول خدا، مهدی از کدامین فرزندان شماست؟ آن حضرت فرمود: پنجمین از فرزندان هفتم است. شخص او از شما پنهان می‌شود...". از امام رضا (ع) وقتی درباره امام مهدی (ع) پرسش شد فرمود: "جسمش دیده نمی‌شود". عبید اللّه بن زراره از امام صادق (ع) آورده است که فرمود: "برای قائم دو غیبت است که در یکی از آن دو در موسم حج حاضر می‌شود و مردم را می‌بیند ولی مردم او را نمی‌بینند" و نیز در فرازی از دعای ندبه چنین می‌خوانیم:" عَزِيزٌ عَلَيَ‏ أَنْ‏ أَرَى‏ الْخَلْقَ‏ وَ لَا تُرَى‏ ‏"؛ روشن است که همه روایات بالا و احادیثی مانند آن، دلالت بر دیده نشدن آن حضرت دارد و قابل تأویل بر شناخته نشدن نخواهد بود. چرا که صراحت در معنای دیده نشدن دارد. نکته قابل تأمل و توجه اینکه این دسته روایات به خلاف دسته بعد تنوع و کثرت بیشتری دارد. بنابراین به روشنی از این روایات استفاده می‌شود آن حضرت با وجود اینکه زنده است و در بین مردم زندگی می‌کند و مردم را می‌بینند اما خداوند پرده‌ای بین آن حضرت و مردم قرار داده آن حضرت مردم را می‌بینند ولی مردم آن حضرت را نمی‌بینند. اما دیدگاه دوم: همانگونه که اشاره شد، در این دیدگاه بیان شده است که آن حضرت افزون بر اینکه در جوامع انسانی عمر شریف خود را سپری می‌نماید و مردم را می‌بیند، مردم نیز ایشان را می‌بینند اما ایشان را نمی‌شناسند و به تعبیر دیگر فقط از نگاه معرفتی و شناختی مردم غائب است نه از دید ظاهری. برای این دیدگاه نیز روایاتی چند مورد استناد قرار گرفته است: شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه و نیز در علل الشرایع با ذکر سند از سدیر نقل کرده که امام صادق (ع) فرمود: "در قائم سنّتی از یوسف است... چرا این مردم منکرند که خدای تعالی با حجت خود همان کند که با یوسف کرد؟ در بین ایشان گردش کند و در بازارهای آنها راه رود و بر بساط آنها پا نهد و آنها او را نشناسند تا آنگاه که خدای تعالی به او اذن دهد که خود را به آنها معرفی سازد. همانگونه که به یوسف اذن داد...". سخن دیگری نیز در تأیید این دیدگاه نقل شده است که البته سخن معصوم نیست بلکه از نائب خاصّ حضرت مهدی (ع) محمّد بن عثمان نقل شده است. ایشان در این باره می‌گوید: "به خدا سوگند همانا صاحب این امر هر سال در موسم حج حاضر می‌شود مردم را می‌بیند و آنها را می‌شناسد و مردم او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند" از آنجایی که این سخن شبیه روایتی است که در نفی دیده شدن آوردیم، ممکن است همان روایت باشد که تصحیف شده است. و نیز این امکان وجود دارد که مقصود نائب خاصّ از این مضمون، در دوران غیبت صغرا باشد. افزون بر اینکه، روایات این دیدگاه کم شمار است، با معنای لغوی غیبت نیز مخالف است؛ چرا که به کسی که دیده می‌شود ولی شناخته نمی‌شود، ناشناس می‌گویند، نه غایب. دیدگاه سوم: اگرچه به راستی، علم به چگونگی غیبت حضرت، فقط نزد پروردگار متعال است، اما از جمع بین روایات می‌توان استفاده کرد، حضرت دارای هر دو نوع پنهان‌زیستی باشد. حضرت در مواردی که صلاح بداند از دیدگان مردم پنهان است. البته با تصرفی که به قدرت الهی در دیدگان افراد می‌نماید، نه نامرئی کردن جسم خویش. و در مواردی که آن حضرت مصلحت بداند به صورت آشکار در جامعه حرکت می‌کند و مردم ایشان را می‌بینند ولی نمی‌شناسند».

۴. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در کتاب «آخرین منجی» در این‌باره گفته است: «واژه "غیبت" و "غیب" در لغت به معنای پوشیده بودن و مخفی بودن از انظار است. ابن فارس در معجم مقایس اللغه ذیل واژه غیب گفته است: " يَدُلُّ عَلَى تَسْتُرُ الشَّيْ‏ءِ عَنِ الْعُيُونِ "؛ غیب دلالت بر پنهان بودن چیزی از چشم‌ها می‌کند. این واژه برخلاف واژه "ظهور" است که بر آشکار بودن چیزی دلالت دارد: " يَدُلُّ عَلَى قَوِّهِ وَ بُرُوزَ، ظَهَرَ الشَّيْ‏ءَ اذا انْكَشَفَتْ "». «در خصوص ماهیت و چیستی غیبت امام مهدی (ع) و این که آیا غیبت آن حضرت، نوعی پنهان‌زیستی طبیعی است یا نتیجه به‌کارگیری عوامل قاهر غیر طبیعی، دو نگرش متفاوت وجود دارد: پیروان شیخیه به رهبری "شیخ احمد احسایی" غیبت را نوعی خروج از حالت طبیعی، تلقی می‌کنند و زندگی امام زمان (ع) در دوران غیبت را در عالمی متفاوت از این عالم تصور می‌نمایند. از نظر آنان، حضرت هم اکنون در عالمی روحانی و مجرد، به نام "عالم هورقلیا" و در شهری به نام "جابلقا و جابرسا" زندگی می‌کند! آنان معتقدند امام عصر (ع) در زمان غیبت، در شرایطی منقطع از عالم ماده و با بدن غیرعنصری زندگی می‌کند؛ به همین جهت، در این دوران از عوارض طبیعی، مثل پیری ناشی از طول عمر و... به دور خواهد بود. روشن است که بر اساس تلقی شیخیه، غیبت امام عصر (ع) دارای ماهیتی کاملاً غیرطبیعی و به معنای خروج از زندگی عادی و استقرار در شرایط غیر معمول و عالمی متفاوت با این عالم است. عقاید شیخیه به منظور حل چندین مسأله مهم کلامی و اعتقادی، مانند معاد جسمانی، مسأله معراج جسمانی رسول اکرم (ص) و پدیده غیبت و حیات امام زمان (ع) در طول دوران غیبت شکل گرفته است. آنان این فرضیه را تنها محمل صحیح برای حل مسأله طول عمر امام زمان (ع) در دوران غیبت پنداشته‌اند. در حالی که این نوع تلقی نسبت به پدیده غیبت با تفاسیر مبهم و اصطلاحات نامفهومی که در دیدگاه شیخیه دیده می‌شود، از چند جهت مخدوش و غیرقابل پذیرش است: در متون دینی ما هیچ دلیل و شاهدی بر اثبات ادعاها و عناوین نامفهومی نظیر "بدن هور قلیایی" و امثال آن وجود ندارد. این تلقی نه تنها توجیه عقلانی نداشته، بلکه با مبانی کلامی شیعه در مورد موضوع امامت و شئون امام زمان (ع) ناسازگار است و با حیثیت پیشوایی و الگویی مقام امامت منافات دارد؛ زیرا در فرض انتقال امام به عالمی مجرد، روحانی، مثالی و به اصطلاح هورقلیایی و قطع ارتباط آن حضرت با زمینیان، سنخیت لازم میان امام و مأموم وجود نخواهد داشت و امام همانند یک فرشته خواهد بود. بدیهی است که هم چنان که فرشتگان مقرب الهی، مثل جناب جبرائیل (ع) و میکائیل (ع) نمی‌توانند الگو و پیشوای آدمیان باشند، شخص متعلق به آسمان و بریده از زمین نیز نمی‌تواند برای آدمیان پیشوا و الگو باشد. دیدگاه شیخیه، علاوه بر ابهامات درونی، دارای تناقضات فراوانی است که بررسی نتایج باطل و پیامدهای منفی آن، خارج از موضوع بحث ما است. در مقابل این دیدگاه، نگرش دیگری وجود دارد که تلقی درست از پدیده غیبت امام مهدی (ع) را تنها مبتنی بر تحلیل طبیعی از زندگی آن حضرت می‌داند. دیدگاه علمای شیعه امامیه در مقوله غیبت، بر این تحلیل استوار است. از نظر امامیه، پدیده غیبت دارای ماهیتی طبیعی است، امام زمان (ع) در دوران غیبت، در همین عالم طبیعت و با بدن عنصری حضور دارد و زندگی غائبانه ایشان به صورت طبیعی و با حضور ناشناس در میان مردم جریان دارد. براساس این دیدگاه، در این دوران، امام زمان (ع) همانند دیگر انسان‌ها از غذا، پوشاک و مسکن طبیعی استفاده می‌کند و حیاتی کاملاً طبیعی دارد؛ با این تفاوت که ایشان، بنا به مصالحی که خداوند در این امر قرار داده و آخرین حجت خود را برای اهدافی عالی ذخیره کرده از نظرها پنهان و غایب است، تا زمانی که شرایط برای تحقق اهداف الهی فراهم گردد و امر ظهور آن حضرت فرا رسد. بنابراین، وجه نخست، اگرچه از نظر ثبوتی فاقد محذورات عقلانی است، اما از نظر اثباتی، نمی‌توان آن را به صورت موجبه کلیه پذیرفت و محمل صحیحی برای توجیه مسأله غیبت دانست؛ زیرا مرجع قضاوت در این خصوص، لسان روایات است. از ظاهر روایات بر می‌آید که امام زمان (ع) در عصر غیبت همانند زمان حضور، به طور طبیعی و با جسم عنصری زندگی می‌کند، نه مانند یک موجود نامرئی که بدن مثالی و زندگی صرفاً روحانی دارد؛ چنان که فرقه شیخیه دچار این پندار باطل شده‌اند. پس دلیلی بر استفاده از شیوه اعجاز به صورت مداوم برای پنهان‌زیستی حضرت وجود ندارد. این دیدگاه، هم از توجیه عقلانی و هم از شواهد و مؤیدات نقلی برخوردار است که در قسمت‌های بعد بدان اشاره خواهد شد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین زهادت؛

عبدالمجید زهادت حجت الاسلام و المسلمین عبدالمجید زهادت، در کتاب «معارف و عقاید ۵ ج۲» در این‌باره گفته است: «ابن فارس در مورد غیبت می‌گوید: غیب کلمه‌ای است که دلالت دارد بر مستور بودن و مخفی بودن چیزی از چشم‌ها، از جمله آن چیزی است که مخفی است و کسی جز خدا آن را نمی‌داند. با توجه به معنایی که گذشت می‌توان برای حضرت مهدی (ع) دو نوع غیبت را تصور کرد: غیبت شخص: بدین معنی که شخص حضرت و جسم ایشان مخفی است و دیده نمی‌شود. بنابراین معنی ممکن است حضرت در میان مردم باشند ولی آنان، حضرت را نبینند. غیبت شخصیت: بدین معنی که شخصیّت و مقام حضرت مخفی و ناشناخته است نه اینکه جسم ایشان مخفی باشد. بنابراین معنی ممکن است حضرت در میان گروهی قرار گیرد و آنان حضرت را (جسم و بدن ایشان) را ببینند ولی نشناسند و ندانند که این شخص همان امام مهدی (ع) هست. در هر دو معنی، مخفی و پنهان بودن لحاظ شده است».

۶. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «با توجه به شؤون و تصرفات گوناگون امام در جهان، به این نتیجه می‌رسیم که غیبت حجت خدا، غیبت کلی نیست؛ بلکه این غیبت، غیبت جزئی است. یعنی عدم حضور در شأنی از شؤون ولایت؛ و آن شأن، معاشرت با مردم و هدایت مستقیم اجتماع بشری و تشکیل حکومت حق است. امام زمان (ع) در عصر غیبت، در همین یک شأن از شؤون ولایت و مقامات و تصرفات خویش غایب است و در دیگر شؤون، حاضر، نافذ و فعال است. از این واقعیت، در ابواب معرفت به "غیبت شأنیه" تعبیر می‌کنند. امام عصر (ع) در عصر غیبت، دارای "غیبت شأنیه" و "حضرت شؤونیه" است. آن حضرت در یک شأن غائب و در بقیه حاضر است، زیرا که این شؤون و حضور، در ارتباط‍‌ مستقیم با بقاء و امتداد تکون کائنات است».

۷. نویسندگان کتاب نگین آفرینش؛

نگین آفرینش ج۱ (کتاب) نویسندگان کتاب «نگین آفرینش» در این باره گفته‌اند: «اولین نکته قابل طرح، آن است که غیبت به معنای "پوشیده بودن از دیدگان" است، نه حاضر نبودن. بنابراین در این بخش، سخن از دوره‌‌ای است که امام مهدی (ع) از چشمان مردمان غایب است و آن‌ها او را نمی‌بینند و این در حالی است که آن بزرگوار در بین مردم حضور دارد و در میان ایشان رفت و آمد می‌کند. این حقیقت در روایات امامان (ع) به عبارات گوناگون بیان شده است. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: "سوگند به خدای علی! حجّت خدا در میان مردم هست و در راه‌ها کوچه و بازار گام برمی‌دارد؛ به خانه‌های آن‌ها سر می‌زند؛ در شرق و غرب زمین رفت و آمد می‌کند؛ گفتار مردم را می‌شنود و بر ایشان سلام می‌کند؛ می‌بیند و دیده نمی‌شود، تا وقت معین و وعده الهی. البته نوع دیگری از غیبت نیز برای آن حضرت بیان شده است. امام صادق (ع) فرمود: "در صاحب این امر، سنت‌هایی از انبیا وجود دارد...؛ اما سنّت او از یوسف، پنهان بودن است. خداوند بین او و مردم حجابی قرار می‌دهد؛ به گونه‌ای که مردم او را می‌بینند؛ ولی نمی‌شناسند. بنابراین مطابق روایات، غیبت امام مهدی (ع) ممکن است به دو گونه روی دهد: غیبت شخص و جسم؛ یعنی امام دیده نمی‌شود؛ گرچه حضور دارد. غیبت شخصیت و عنوان؛ یعنی امام دیده می‌شود؛ ولی شناخته نمی‌گردد».

۸. نویسندگان کتاب «آفتاب مهر»؛

آفتاب مهر ج۱ (کتاب) نویسندگان کتاب «آفتاب مهر» در این‌باره گفته‌اند: «"غیبت" یعنی پنهان بودن و مراد از غیبت امام زمان (ع) این است که زندگی پنهانی دارد. با توجه به روایات می‌توان دریافت مراد از پنهان زیستی حضرت مهدی (ع) این است که مردم او را نمی‌شناسند؛ یعنی آن بزرگوار، میان مردم می‌باشد و آنان او را می‌بینند؛ ولی نمی‌دانند او همان امام زمان (ع) می‌باشد؛ لذا غیبت حضرت (ع) به حضرت یوسف (ع) تشبیه شده است که با این که برادرانش برای خرید گندم به مصر رفتند و او را دیدند؛ ولی وی را نشناختند. البته در مواردی بدن حضرت نیز دیده نمی‌شود».

پرسش‌های وابسته

1. مفهوم غیبت چیست؟ (پرسش)
2. منظور از غیبت صغری و غیبت کبری چیست؟ و از کجا آغاز شدند؟ (پرسش)
3. فرق غیبت صغری و کبری چیست؟ (پرسش)
4. غیبت شأنیه امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
5. وقایعی که در دوران غیبت امام مهدی رخ می‌دهند چیستند؟ (پرسش)
6. آیا چنین غیبتی پیش از امام مهدی وجود داشته است؟ (پرسش)
7. ظهور صغرا و ظهور کبرای امام مهدی چگونه است و چه چیزی پیش‏ درآمد ظهور کبرا شمرده می‌‏شود؟ (پرسش)
8. مراد از غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
9. امام مهدی چند غیبت داشته‌‏اند؟ (پرسش)
10. نظرهای متفاوت درباره چگونگی غیبت امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
11. آیا امام مهدی در دوران غیبت فقط به عبادت شخصی مشغولند؟ (پرسش)
12. از آن‏جایی که کلام معصوم بدون حکمت نیست بگویید مقصود از تشبیه امام مهدی در دوران غیبت به خورشید پشت ابر به چه معناست؟ (پرسش)
13. چرا خلیفه عباسی تصمیم گرفته بود تا امام مهدی را بعد از تولد بکشد؟ (پرسش)
14. چه ضرورتی دارد که امام مهدی سال‌‏ها پیش از ظهور و قیامش خلق شود؟ چرا امام مهدی در گذشته دور برای آینده‏‌ای دورتر به دنیا آمده است؟ (پرسش)
15. آیا امام مهدی در غیبت کبری اصحاب و یارانی خواهد داشت؟ (پرسش)
16. به چه دلیل می‌‏توان گفت آن امام که زمین به خاطر او باقی است همان امام مهدی و فرزند امام حسن عسکری است؟ (پرسش)
17. به چه دلیل می‌‏توان گفت آن امام که زمین به خاطر او باقی است همان امام مهدی و فرزند امام حسن عسکری است؟ (پرسش)
18. چه می‏‌شد اگر امام مهدی غایب نبودند؟ و چرا خداوند که قدرت مطلق دارد ایشان را از هر خطری حفظ نمی‏‌کند تا زمینه حضور امام فراهم شود؟ (پرسش)
19. چرا خداوند اجرای عدالت موعود در زمان امام مهدی را بر عهده پیامبران یا امامان قبلی نگذاشت؟ (پرسش)
20. چرا امام مهدی زنده ماند و خداوند ایشان را از دست دشمنان حفظ کرد؟ (پرسش)
21. غربت امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
22. غیبت امام مهدی تا چه زمانی طول خواهد کشید؟ (پرسش)
23. آیا این سخن صحیح است امام مهدی غایب نیست در اصل ما غایب هستیم و امام مهدی منتظر واقعی است و منتظر آمدن ماست؟ (پرسش)
24. برخی از مورخان غیبت صغرا و کبرا نواب اربعه و داستان جعفر کذاب را دیدگاه متکلمین شیعه و شاگردانشان می‏‌دانند؟ (پرسش)
25. محل غیبت امام مهدی کجاست؟ (پرسش)
26. اگر خداوند امام مهدی را حفظ می‌کند چه نیازی به دعای ما برای سلامتی آن حضرت هست؟ (پرسش)
27. شرط عالم‌گیر شدن ظلم و فساد به عنوان نشانه‌ای برای ظهور امام مهدی با وظیفه امر به معروف و نهی از منکر چگونه سازگار است؟ (پرسش)
28. آیا مسئله غیبت امام مهدی و دو مرحله‏‌ای بودن آن توسط امامان قبلی مطرح شده است؟ (پرسش)
29. غیبت امام مهدی از چه زمانی آغاز شده؟ (پرسش)
30. آیا امام مهدی در کودکی هم غایب می‏‌شد؟ (پرسش)
31. امام مهدی چه تدابیری برای اختفای خود از دشمنان داشته است؟ (پرسش)
32. استخاره امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
33. فتن چیست؟ (پرسش)
34. ملاحم چیست؟ (پرسش)
35. چرا امام مهدی دارای دو غیبت هستند اگر از اول یک غیبت بود چه می‌‏شد؟ (پرسش)
36. آیا ماجرای غیبت از جانب پیامبر و امامان معصوم پیش‏‌بینی شده بود؟ (پرسش)
37. چرا امام مهدی دارای دو غیبت هستند اگر از اول یک غیبت بود چه می‌‏شد؟ (پرسش)
38. آیا اهل سنت به غیبت امام مهدی معتقد هستند؟ (پرسش)
39. آیا مسأله‏ غیبت مختص به امام مهدی است؟ انبیاء و پیشوایان قبل از او نیز چنین سرنوشتی نداشته‏‌اند؟ (پرسش)
40. چگونه خداوند به غیبت امام مهدی راضی است در حالی که مردم در حیرت هستند؟ (پرسش)
41. چگونه امام غائب می‌‏تواند حجت خدا بر مردم باشد؛ در حالی که آنها برای بیان مشکلات به او دسترسی ندارند؟ فایده وجود چنین امامی چیست؟ (پرسش)
42. با توجه به اینکه شیعه و سنی معتقدند که وجود یک پیشوای عادل برای سرپرستی جامعه لازم است در حال حاضر آن پیشوا کیست؟ آیا امام غایب است؟ (پرسش)
43. در زمان غیبت امام معصوم خلق خدا چگونه از احکام الهی آگاه می‏‌شوند؟ (پرسش)
44. امام مهدی در عصر غیبت چه می‌‏کنند؟ (پرسش)
45. آیا حجت خدا همیشه در روی زمین وجود داشته است یا خیر؟ (پرسش)
46. امام مهدی در چند سالگی وارد غیبت صغرا و غیبت کبرا شدند؟ (پرسش)
47. منظور از غیبت شخص و غیبت شخصیت چیست؟ (پرسش)
48. برای ورود آرام شیعه به دوران غیبت، چه اقدام‌هایی از طرف اهل بیت صورت گرفت؟ (پرسش)
49. پیشینه غیبت رهبران الهی چیست؟ (پرسش)
50. آیا غیبت مخصوص امام مهدی است یا در ادوار گذشته نیز رخ داده است؟ (پرسش)
51. آخرین دیدار عمومی امام مهدی با مردم در چه ماهی بوده است؟ (پرسش)