وفای به عهد در جامعه‌شناسی اسلامی

وفای به پیمان‌ها و قراردادها

لزوم پایبندی به قراردادهای متقابل در همه فرهنگ‌ها، جوامع و نظام‌های حقوقی و در همه عرصه‌های زندگی اجتماعی به عنوان یک ارزش بلامنازع مقبولیت و اعتبار دارد و به اصطلاح از احکام مستقل عقلی شمرده می‌شود و تأکیدهای قاطع اسلام در لزوم رعایت آن، ارشاد به این حکم عقل است. واژه‌های عهد و عقد از جمله واژه‌های قرآنی ناظر به پیمان‌های متقابل و طرفینی است. از منظری تحلیلی رعایت عهد از مصداق‌های بارز صلاح، معروف و عدالت و متقابلاً نقض آن از مصداق‌های آشکار ظلم، منکر و فساد است. الزام مؤمنان در سطح خرد (پیمان‌های میان فردی) و کلان (پیمان‌های حکومت اسلامی با سایر حکومت‌ها یا اشخاص حقیقی و حقوقی) به رعایت قراردادهای مشترک، به پیمان‌هایی که طرف مقابل آن مسلمان باشد، محدود نمی‌گردد و کفر طرف قرارداد تا بر پیمان وفادار باشد و خیانت و توطئه‌ای از او به ظهور نرسیده باشد، مجوز نقض یکسویه قرارداد مشترک نمی‌شود؛ حتی الزام به وفاداری، در صورتی که طرف قرارداد احساس ضرر بکند، جاری است. تفسیر نمونه در توضیح گستره مصداقی عهد و پیمان می‌نویسد: وجوب وفا به تمام پیمان‌هایی است که میان افراد انسان با یکدیگر یا افراد انسان با خدا به طور محکم بسته می‌شود، و به این ترتیب تمام پیمان‌های الهی و انسانی و پیمان‌های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و تجاری و زناشویی و مانند آن را در بر می‌گیرد و یک مفهوم کاملاً وسیعی دارد که به تمام جنبه‌های زندگی انسان اعم از عقیده و عمل ناظر است از پیمان‌های فطری و توحیدی گرفته تا پیمان‌هایی که مردم بر سر مسائل مختلف زندگی با هم می‌بندند^[۱].

علت تأکید خداوند بر رعایت عهد و پیمان‌ها و تمجید از رعایت‌کنندگان و نکوهش عهدشکنان این است که انسان و جامعه در زندگی هرگز از عهد و وفای به عهد بی‌نیاز نیست، و تمام مزایایی که از زندگی اجتماعی استفاده می‌کنیم و همه حقوق زندگی اجتماعی که با تأمین آنها آرامش می‌یابیم، بر اساس عقد اجتماعی (عمومی یا جزئی مترتب بر عهدهای عمومی) استوار است. صرف تشکیل اجتماع، به معنای مبادله عهدها و پیمان‌هایی بین افراد است و بدون آن اجتماعی تشکیل نمی‌شود، بعد از تشکیل جامعه هم اگر افراد به سبب قدرت یا عذرتراش پیمان‌ها را بشکنند، اولین چیزی که شکسته می‌شود عدالت اجتماعی خودشان است که رکن جامعه و پناهگاهی است که هر انسانی از خطر اسارت و استخدام و استثمار، به آن پناهنده می‌شود؛ البته از منظر اسلامی وفای به عهدهای اجتماعی مهم‌تر از وفای به عهدهای فردی است، چون عدالت اجتماعی مهم‌تر و نقض آن بلایی عمومی‌تر است^[۲].^[۳]

آیات قرآنی مرتبط

وفای به عهد و پیمان‌ها از جمله ویژگی‌های خداوند: وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ...^[۴].
وفای به عهد از اوصاف مؤمنان راستین: ...وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا... أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ^[۵]؛ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ^[۶].
امر مؤمنان به وفای به پیمان‌ها: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ^[۷]؛ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ...^[۸].
برخی آیات نیز مؤمنان را به رعایت پیمان‌های خویش با مشرکان توصیه و ترغیب فرموده است^[۹]. سؤال و بازخواست اخروی از عود و پیمان‌ها^[۱۰] و وعده دریافت پاداش عظیم به وفاداران به پیمان‌های الهی^[۱۱] نیز در آیاتی نوید داده شده است.
نقض پیمان خداوند از جمله اعمال فاسقان: ...وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ * الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ...^[۱۲].
بر حذر داشتن پیمان‌شکنان از تبعات این عمل: فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ^[۱۳].
امر مؤمنان به جهاد با کفرپیشگان پیمان‌شکن: وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ^[۱۴].
در آیاتی نیز ناقضان عهود الهی، به محرومیت از رحمت خداوند و ابتلا به عذاب دردناک اخروی بشارت یافته‌اند^[۱۵].^[۱۶]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۲۴.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۹؛ برای آگاهی بیشتر از جایگاه و کارکرد اجتماعی این آموزه حقوقی اخلاقی، ر. ک: مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۳، ص۱۵۳؛ مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، ص۹۸-۱۰۷؛ ناصر مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۴۳-۲۶۴.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۴۰.
↑ «و وفادارتر از خداوند به پیمان خویش کیست؟» سوره توبه، آیه ۱۱۱.
↑ «و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند... آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.
↑ «و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.
↑ «ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید» سوره مائده، آیه ۱.
↑ «و نذرهاشان را بجای آورند» سوره حج، آیه ۲۹.
↑ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴؛ كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «چگونه مشرکان را نزد خداوند و پیامبرش پیمانی تواند بود؟ جز کسانی که با آنها در کنار مسجد الحرام پیمان بسته‌اید پس تا (در پیمان خود) با شما پایدارند شما نیز (بر پیمان) با آنان پایدار بمانید که خداوند پرهیزگاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۷.
↑ وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا «و به مال یتیم نزدیک نشوید مگر به گونه‌ای که (برای یتیم) نیکوتر است تا او به برنایی خود برسد و به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.
↑ لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا «تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.
↑ «...و جز نافرمانان را با آن بیراه نمی‌گرداند * همان کسان که پیمان با خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند» سوره بقره، آیه ۲۶-۲۷.
↑ «از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند» سوره فتح، آیه ۱۰.
↑ «و اگر پیمانشان را پس از بستن بشکنند و به دینتان طعنه زنند با پیشگامان کفر که به هیچ پیمانی پایبند نیستند کارزار کنید باشد که باز ایستند» سوره توبه، آیه ۱۲.
↑ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ «آنان که پیمان با خداوند و سوگندهای خود را به بهای ناچیز می‌فروشند، در جهان واپسین بی‌بهره‌اند و خداوند با آنان سخن نمی‌گوید و در روز رستخیز به آنان نمی‌نگرد و آنان را پاکیزه نمی‌دارد و عذابی دردناک خواهند داشت» سوره آل عمران، آیه ۷۷.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۴۰.

[1] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۲۴.

[2] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۹؛ برای آگاهی بیشتر از جایگاه و کارکرد اجتماعی این آموزه حقوقی اخلاقی، ر. ک: مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۳، ص۱۵۳؛ مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، ص۹۸-۱۰۷؛ ناصر مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۴۳-۲۶۴.

[3] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۴۰.

[4] «و وفادارتر از خداوند به پیمان خویش کیست؟» سوره توبه، آیه ۱۱۱.

[5] «و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند... آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.

[6] «و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.

[7] «ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید» سوره مائده، آیه ۱.

[8] «و نذرهاشان را بجای آورند» سوره حج، آیه ۲۹.

[9] إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴؛ كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «چگونه مشرکان را نزد خداوند و پیامبرش پیمانی تواند بود؟ جز کسانی که با آنها در کنار مسجد الحرام پیمان بسته‌اید پس تا (در پیمان خود) با شما پایدارند شما نیز (بر پیمان) با آنان پایدار بمانید که خداوند پرهیزگاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۷.

[10] وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا «و به مال یتیم نزدیک نشوید مگر به گونه‌ای که (برای یتیم) نیکوتر است تا او به برنایی خود برسد و به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.

[11] لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا «تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.

[12] «...و جز نافرمانان را با آن بیراه نمی‌گرداند * همان کسان که پیمان با خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند» سوره بقره، آیه ۲۶-۲۷.

[13] «از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند» سوره فتح، آیه ۱۰.

[14] «و اگر پیمانشان را پس از بستن بشکنند و به دینتان طعنه زنند با پیشگامان کفر که به هیچ پیمانی پایبند نیستند کارزار کنید باشد که باز ایستند» سوره توبه، آیه ۱۲.

[15] إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ «آنان که پیمان با خداوند و سوگندهای خود را به بهای ناچیز می‌فروشند، در جهان واپسین بی‌بهره‌اند و خداوند با آنان سخن نمی‌گوید و در روز رستخیز به آنان نمی‌نگرد و آنان را پاکیزه نمی‌دارد و عذابی دردناک خواهند داشت» سوره آل عمران، آیه ۷۷.

[16] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۴۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]