ابوحنیفه

ابوحنیفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوحنیفه در تاریخ اسلامی - [[

ابوحنیفه در معارف و سیره رضوی]] - پرسش مرتبط ندارد

ولادت، نام و نسب

ابوحنیفه فقیه قرن دوم قمری و پیشوای یکی از جماعات بزرگ اهل تسنن که آرای فقهی و کلامیش مورد نقد امام رضا (ع) قرار گرفته است.

منابع وی را نعمان بن ثابت بن نعمان (زَوطی/ زوطا) بن مرزبان (ماه) و متولد سال ۸۰ق در کوفه ذکر کرده‌اند، اما این نقل مکرر رقبایی نیز دارد، چنان که زمان ولادت او سال ۶۱ق نیز ذکر شده، هر چند کمتر پذیرفته شده است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که وی در ابتدا نام عتیک بن زوطره داشته و او خود این نام را برای خودش و پدرش انتخاب کرده است. منابع او را از ابنای فارس دانسته و اشاره کرده‌اند که آثار عجمیت از گفتار وی هویدا بوده است.

اینکه خاندان وی اصالتاً به کدام سرزمین تعلق داشته‌اند محل بحث است. کابل، ترمذ، نسا و انبار از جمله مکان‌هایی است که اصل وی را بدان مربوط دانسته‌اند. البته برخی از این سخن گفته‌اند که وی اصالتاً از بابل بوده و یا نژادی نبطی داشته که کمتر مورد استقبال منابع قرار گرفته است. برخی از معاصران وجه جمعی میان برخی از اقوال مذکور بیان کرده و اظهار داشته‌اند که جد و پدرش به ترتیب زاده کابل و نساء خراسان بوده‌اند. زوطی از کابل به بردگی تیم‌الله بن ثعلبه در آمد و ثابت در کوفه آزادی یافت. برخی منابع نزدیک به عصر ابوحنیفه، خاندان وی را ابتدا از موالی تیم الله بن ثعلبه و سپس از موالی بنی قَفَل دانسته‌اند، خانواده‌ای که پیش از تشرف به اسلام، گویا دین نصرانی داشته‌اند. از دیگر اطلاعاتی که درباره این خاندان وجود دارد این است که پدر ابوحنیفه در کودکی مشمول دعای امام علی (ع) قرار گرفته است.

دوران کودکی و نوجوانی

درباره کودکی و نوجوانی ابوحنیفه اطلاعات اندکی در اختیار داریم. آنچه بیش از همه در این ایام قابل توجه است، تشرف وی به خانه خداست. در برخی منابع آمده او در سال ۹۶ ق، در حالی که شانزده ساله بوده، حج گزارده و ظاهراً در همین دوران با برخی از اصحاب کهنسال رسول خدا (ص) دیدار داشته است؛ افرادی چون عبدالله بن ابی اوفی (۸۷ق در کوفه)، ابوطفیل عامر بن واثلة (۱۰۰ق در مکه)، انس بن مالک (حدود ۹۳ق در بصره) و سهل بن سعد ساعدی (۹۱ق در مدینه). با توجه به سال وفات این صحابه و تنوع بلادی که در آن به سر می‌برده‌اند و نیز سال تولد ابوحنیفه می‌توان دانست که در صورت صحت این نقل‌ها، ملاقات وی با آنان نه طولانی مدت و نه به قصد آموختن از ایشان بوده است؛ خاصه که بیشتر این صحابه در سنین کهولت به سر می‌برده‌اند. آنچه از گزارش ابن‌خلکان بر می‌آید این است که منابع نقل این خبر نیز از کیفیت مطلب اطلاع نداشته‌اند.

دوران جوانی

وی در جوانی به شغل ابریشم‌فروشی اشتغال داشته است و چنان که برخی منابع ذکر کرده‌اند دکان وی در دار عمرو بن حریث شهرت داشته است. او سال‌های نخست کسب دانش را در کوفه به سر برد و از محضر دانشمندان این شهر بهره جست. خطیب بغدادی نقلی را از ابوحنیفه ذکر می‌کند که وی در آن از عزم و اقدام به آموختن قرآن کریم، ادب عرب، کلام و فقه در سال‌های نوجوانی و جوانی سخن می‌گوید و تصریح می‌کند که دانش فقه از همه علوم سودمندتر است. او حتی در این دوران مدتی همنشین و ملازم حماد بن عمر بن یونس، مشهور به حماد عجرد، شاعر کوفی بوده است. جالب توجه آنکه ابن‌خلکان ضمن بررسی زندگی‌نامه حماد عجرد اشاره می‌کند که یکی از ائمه کبار با وی همنشین بوده است، اما از ذکر نام وی ابا می‌کند و معلوم است که این را کسر شأنی برای ابوحنیفه می‌دانسته است.

استادان

ابوحنیفه استادان بسیاری را در دوران تحصیل خود در کوفه ملاقات کرده که از آنان می‌توان به حماد بن ابی‌سلیمان، محارب بن دثار و عطیة بن سعد عوفی اشاره کرد.

در میان استادان ابوحنیفه در کوفه، کسی که بیش از همه بر وی تأثیر گذاشت، حماد بن ابی‌سلیمان بود. او علاقه و ارادت بسیاری بدین استاد داشت و هجده سال ملازم محضرش بود و با خود عهد کرده بود تا حماد زنده است از وی جدا نشود. حتی از وی چنین نقل شده است: پس از مرگ حماد در هر نمازی که خواندم برای وی از خداوند طلب مغفرت نمودم. او در دیگر بلاد اسلامی نیز از محضر برخی از دانشمندان استفاده کرد؛ در بصره از قتادة بن دعامة سدوسی و مالک بن دینار و در حجاز از امام محمد باقر (ع)، عبدالرحمن بن هرمز اعرج، محمد بن منکدر، ابن‌شهاب زهری، عمرو بن دینار و ابوالزبیر مکی.

نحوه واجهه ابوحنیفه با ائمه(ع)

چند قول مشهور آن است که ابوحنیفه از جمله شاگردان امام صادق (ع) بوده است و شیخ طوسی نیز وی را در زمره اصحاب ایشان به شمار آورده، نحوه مواجهه ابوحنیفه با آن حضرت چنین نمی‌نماید که او ایشان را استاد خود می‌دانسته است. در منابع آمده است که او در زمان امام باقر (ع) نیز شهرت قابل توجهی داشته است و به ایشان متذکر شده که اگر چنان که برخی پیروانشان می‌گویند، خود را “امام” نمی‌دانند، این مطلب را به سمع دیگران برسانند. از این گونه مواجهه‌ها می‌توان گونه‌ای رقابت در گفتار و رفتار را حتی با امام باقر (ع) ملاحظه کرد، چه رسد به امام صادق (ع) که از نظر سنی نیز سه سال از وی کوچک‌تر بود. چنان که کلینی از امام کاظم (ع) نقل کرده، ابوحنیفه حتی خود را هماورد امام علی (ع) می‌دانسته و می‌گفته: علی بن ابی‌طالب چنین گفته و من چنین می‌گویم. امام او را به خاطر این هماوردی لعنت می‌کند. به هر حال، تعارض وی در میان ائمه بیشتر با امام صادق (ع) بوده است و برخی منابع آن را به دستور منصور عباسی می‌دانند، چون می‌خواست تا از طریق مناظره و طرح مسائل دشوار، حضرت را کم‌مایه جلوه دهد. حتی اگر ابوحنیفه، چنان که برخی منابع گفته‌اند، روایاتی نیز از ایشان شنیده باشد، استفاده‌اش را نمی‌توان از سنخ نقل شاگرد از استاد دانست، بلکه از سنخ نقل اقران از یکدیگر است. سخن مشهور لو لا السنتان لهلك النعمان نیز که در برخی منابع متأخر نقل شده است در این زمینه به هیچ وجه قابل اعتماد نیست، زیرا اولاً این سخن در منابع دست اول ذکر نشده و به درستی مشخص نیست که نقل‌کنندگانش آن را از چه منبعی ذکر کرده‌اند و ثانیاً دلالت روشنی ندارد و می‌تواند مراد آن، افراد دیگری از جمله زید بن علی باشد که ابوحنیفه به وی ارادت آشکاری داشته است.

بررسی مناظرات فیمابین نیز به خوبی تعارض جدی اعتقادات طرفین را می‌نماید. مواجهه ائمه (ع) و اصحاب ایشان نیز بیانگر عدم مقبولیت وی نزد ایشان بوده است. هر چند وی را در شمار شاگردان امام باقر (ع) دانسته‌اند، چنان که از برخی روایات استفاده می‌شود، امام به وی اعتمادی نداشته و از وی دوری می‌گزیده و مصاحبت وی را خوش نمی‌داشته است و او نیز متقابلاً در متابعت امام نبوده است. مناظرات متعددی میان ابوحنیفه و امام صادق (ع) در گرفته که در همه آنها ابوحنیفه شکست را پذیرفته است. در برخی موارد امام صادق (ع) صراحتاً به خطاهای علمی وی اشاره کرده و خود گفته‌های او را تصحیح نموده است. تعبیر خواب محمد بن مسلم توسط ابوحنیفه از این موارد است که کلینی روایت آن را ذکر کرده است. ابوحنیفه در زمان خردسالی امام کاظم (ع) گفت‌و‌گوهایی با آن حضرت داشته و کوشیده که ایشان را از نظر علمی ارزیابی کند. از امام رضا (ع) نقل شده که روزی ابوحنیفه از نزد امام صادق (ع) خارج شد و در راه با امام کاظم (ع) برخورد کرد و از ایشان پرسید: معصیت از چه کسی صادر می‌شود؟ حضرت به وی فرمود: از سه حالت خارج نیست: یا از خداوند سر می‌زند که چنین نیست و اصلاً شایسته نیست شخص کریم بنده‌اش را به سبب کاری که نکرده عذاب کند و یا از خدا و بنده هر دو با هم سر می‌زند، و این نیز شایسته نیست که شریک قوی به شریک ضعیف ظلم کند و یا اینکه از بنده سر می‌زند که همین گونه نیز هست. اگر خدا عقابش کند، پس به سبب گناه اوست و اگر از او درگذرد، از روی جود و کرمش خواهد بود. گویی ابوحنیفه رفتار خود با امام باقر و امام صادق (ع) را با امام کاظم (ع) نیز ادامه می‌دهد و دوست داشته که برتری خود را بدیشان بنماید و در بحث و جدال از ایشان پیشی گیرد. غیر از مورد پیش‌گفته، در برخی موارد دیگر نیز در صدد بر می‌آید ایشان را در سنین کودکی امتحان و آزمایش کند.

جدا از ائمه معصوم (ع)، برخی از اصحاب ایشان نیز در مواجهه با ابوحنیفه رویکردی انتقادی داشتند و مواضع وی را نقد می‌‌کردند. یکی از کسانی که با وی از موضعی انتقادی سخن گفته، فضال بن حسن است. منقول است که وی به ابوحنیفه می‌گوید: من برادری دارم که معتقد است بهترین خلق بعد از رسول خدا (ص)، علی بن ابی‌طالب (ع) است و من می‌گویم ابوبکر است و بعد از او عمر. ابوحنیفه در پاسخ می‌گوید: حرف تو صحیح است و همین که این دو در کنار پیامبر (ص) به خاک سپرده شده‌اند، برای تشخیص فضیلتشان کفایت می‌کند. فضال در پاسخ می‌گوید: من نیز این مطلب را به برادرم گفتم، اما او معتقد است که اگر این جایگاه از آن رسول خدا (ص) بوده، پس ایشان در آن حقی نداشته‌اند. ابوحنیفه به وی می‌گوید که آن جایگاه پس از پیامبر (ص) به زنانشان از جمله عایشه و حفصه ارث می‌رسد. فضال در پاسخ به وی می‌گوید: برادرم معتقد است که در این صورت آن دو جز به اندازه یک وجب در یک وجب از این زمین سهم نمی‌برند، در حالی که فاطمه (س) از ارث منع می‌شود. ابوحنیفه که از پاسخ در می‌ماند می‌گوید: او را از من دور کنید که از رافضیان است. هر چند بر اساس آنچه گفته شد، وی با امامان معصوم هم‌عصر خود چندان همسو نبوده، یکی از طرق مهم دانش خود را اهل بیت پیامبر (ص) می‌دانسته است. از وی نقل شده که وی یکی از طرق و شعب اصلی دانش خود را مستفاد از دانش امام علی (ع) می‌دانسته است و از استفاده خود از دانش ایشان در کنار عمر بن خطاب، ابن‌عباس و ابن‌مسعود یاد می‌کرده است.

ابوحنیفه و زیدیه

در میان شیعیان همسویی او عمدتاً با زیدیه و رهبر معنوی آن زید بن علی بود. او برای زید بن علی جایگاه رفیعی در علم و زهد قائل بوده است و شیوه او را در مواجهه با دستگاه ستمگر خلافت می‌پسندیده و حتی تحت تأثیر وی به قیام مسلحانه و امکان قیام علیه سلطان جائر معتقد شده است. او با قیام زید بن علی علیه امویان (۱۲۰-۱۲۲) همراهی و همدلی خاصی داشت و از هیچ گونه کمکی برای قیام وی دریغ نورزید و حتی دیگران را به یاری وی تحریض کرد و در تهیه مایحتاج پیروانش او را مدد رساند. اینکه بخش عظیمی از فقه زیدیه با فقه ابوحنیفه مطابقت دارد به این ارتباط تاریخی نیز مربوط است.

ابوحنیفه و دستگاه خلافت

ابوحنیفه در دوران اموی و عباسی ارتباط مناسبی با دستگاه خلافت نداشت و ایشان را لایق منصب خلافت نمی‌دانست. او بر خلاف برخی از ائمه بزرگ اهل سنت، لعن بر یزید را جایز می‌دانست و صراحتاً او را ملعون می‌خواند. درباره دیگر خلفای اموی خاصه خلفای هم‌عصرش نیز موضعی انتقادی داشت و از هر گونه شورش و مبارزه علیه آنان حمایت می‌کرد. یکی از شورش‌هایی که وی در این عصر از آن حمایت کرد، شورش مردم بلخ علیه حکام بنی‌امیه بود. وی از آنان که برای نپرداختن جزیه به بنی‌امیه بسیج شده بودند، پشتیبانی کرد و همین امر موجب شهرت وی در این منطقه شد. این شورش بیش از یک دهه طول کشید و در فاصله سال‌های ۱۱۶ ـ ۱۲۸ق ادامه یافت و بالاخره با وساطت ابوحنیفه در ماجرای امان دادن یزید بن ولید و اجلح به حارث بن سریج خاتمه یافت.

پس از درگذشت حماد بن ابی‌سلیمان در حدود سال ۱۲۰ق، مرکزیت حلقه شاگردان وی بدو منتقل شد و این موجب شد که او بیش از پیش مورد توجه دستگاه خلافت قرار گیرد. با توجه به مخالفت آشکار و نهان وی با امویان، مطمئناً حکام اموی از ابوحنیفه و فعالیت‌های وی علیه خودشان مطلع بودند و می‌کوشیدند او را نه تنها از مخالفت باز دارند، بلکه در زمره یاران خویش درآورند. چنان که برخی از منابع متذکر شده‌اند، این سیاستی کلی بود که امویان در سال‌های آخر عمرشان بر اساس آن مشی می‌کردند و به هیچ وجه مختص ابوحنیفه نبود. یکی از پیشنهادهایی که به احتمال بسیار با این انگیزه به وی شده، پیشنهاد تصدی منصب قضاوت و طبق برخی دیگر از روایات، به نقل خطیب بغدادی، نظارت بر امور بیت‌المال کوفه بوده است. این پیشنهاد در واپسین سال‌های خلافت اموی به او داده شده و حاکم کوفه در این زمان یزید بن عمر بن هبیره، کارگزار مروان بن محمد، آخرین خلیفه اموی، است. ابوحنیفه از پذیرش این پیشنهاد امتناع ورزید. توجیهی که وی برای نپذیرفتن منصب قضاوت ارائه کرد جالب توجه بود. او می‌گفت: من شایستگی این منصب را ندارم. حال اگر راست گفته باشم، چنان که گفتم، شایسته نیستم و اگر دروغ گفته باشم، دروغگو لایق مقام قضاوت نیست. بدین جهت وی مورد خشم حاکم کوفه قرار می‌گیرد و برابر گزارشی، به دستور ابن‌هبیره به تازیانه محکوم می‌گردد و به روایتی در طی ده روز هر روز ده تازیانه می‌خورد. او با بهانه اندیشیدن به پیشنهاد حاکم و مشورت با اهل صلاح از دست حاکم کوفه خلاصی می‌یابد و بدون فوت وقت در سال ۱۳۰ ق کوفه را به قصد مکه ترک می‌کند و تا سال ۱۳۲ق که سال انقراض حکومت اموی است، در این شهر می‌ماند. بر اساس برخی از داده‌های متأخران، در همین زمان از امام صادق (ع) بهره برده است، اما چنین چیزی در منابع کهن مطرح نشده و با توجه به آنچه در گذشته گفته شد، محتمل نیز نیست. وی که در این زمان بیش از پنجاه سال داشت و از نظر علمی و فقهی جایگاه برجسته‌ای در میان اهل اسلام یافته بود، بیشتر به ترویج مکتب فقهی و اندیشه‌های خود می‌پرداخت و با برخی دیگر از فقهای حاضر در مکه از جمله ایوب سختیانی رقابت می‌کرد.

ابوحنیفه پس از قدرت‌یابی عباسیان و خروج امویان از کوفه، به مولد خود بازگشت و فعالیت‌های علمی خویش را در این شهر دنبال کرد، اما پس از آشکار شدن ماهیت حکومت عباسیان، ابوحنیفه رویه پیشین خود را در عدم همراهی با دستگاه خلافت و معارضه با آن ادامه داد و چنان که منابع گفته‌اند هیچ گاه با ایشان بیعت نکرد. جالب توجه اینجاست که برخی از نزدیکان منصور عباسی بر آن بوده‌اند که دایره مخالفت ابوحنیفه با عباسیان را بسیار وسیع‌تر از منازعات سیاسی نشان دهند و آن را به برخی از نظریات علمی ابوحنیفه درباره دانشمندان این خاندان بکشانند. ظاهراً ابوحنیفه پس از آشنایی با زید بن علی، همواره ارتباط خود را با زیدیان حفظ و از ایشان حمایت می‌کرد. پس از شهادت زید در عصر امویان، در زمان خلافت عباسیان نیز این جماعت علیه حکام زمانه به قیام دست زدند (۱۴۵ق) و این بار نیز ابوحنیفه آنان را تأیید و پشتیبانی کرد. منابع آورده‌اند که او به نحو گسترده‌ای از ابراهیم و محمد، پسران عبدالله بن حسن، حمایت کرد و پس از شهادت ایشان، از اینکه نتوانسته در رکاب ایشان کشته شود، اظهار تأسف نمود و شهادت همراه ایشان را افتخاری عظیم دانست. به احتمال بسیار باور وی به زیدیان در نحوه مواجهه با حکومت‌های زمانه تأثیر ژرفی داشته و اگر چنان که گفته‌اند او خلافت را حق فرزندان امام علی (ع) از نسل حضرت فاطمه (س) می‌دانسته، مصداق آنان در نظر وی کسانی بوده است که زیدیه باور داشته‌اند، نه اثنا عشریه و دیگران. همکاری با این قیام هر چند در کوتاه مدت برای ابوحنیفه ایجاد مشکل نکرد، پس از مدتی موجبات محدود شدن حوزه عمل وی و نهایتاً مرگش را فراهم آورد. گویی عباسیان نیز برای مهار وی راهی را پیش گرفتند که امویان در سال‌های پایانی دولتشان قصد آن را داشتند. منصور عباسی از او خواست که منصب قضاوت را بپذیرد و در مقابل، ابوحنیفه سوگند یاد کرد که چنین منصبی را نمی‌پذیرد. خلیفه نیز سوگند خورد که باید بپذیرد و چون با این سخن مواجه شد که خلیفه سوگند خورده است، گفت که ادای کفاره قسم برای خلیفه آسان‌تر است و او بر این کار تواناتر است. خلیفه که می‌خواست ابوحنیفه را مشغول به کاری کند که نتواند با توطئه‌گران علیه خلافتش همکاری کند، او را مجبور به نظارت بر ساخت شهر بغداد و خشت زدن و خشت شمردن و به کار گرفتن کارگران کرد و این کار تا سال ۱۴۹ق ادامه داشت. ساخت این بنا در سال ۱۴۵ق آغاز شده بود، اما به جهت قیام جماعت زیدیه در این سال متوقف شده بود. ابوحنیفه در سال‌های پایانی حیات نیز، به رغم فشارهای منصور عباسی، کمابیش همان رویه پیشین را داشت و در نزاعی که میان خلیفه و اهل موصل پیش آمد، از منصور جانب‌داری نکرد.

وفات

ابوحنیفه در سال ۱۵۰ ق به دستور منصور زندانی شد و پس از مدتی وفات یافت. علت مرگ وی به درستی آشکار نیست، اما چنان که برخی منابع ذکر کرده‌اند در زندان به او زهر دادند و او را که فردی خطرناک برای حکومت عباسی به شمار می‌آمد، به قتل رساندند. بدن وی را در مقبره خیزران بغداد به خاک سپردند.

آثار و نظرات

هر چند کتب معتبر مذهب حنفی را شاگردان ابوحنیفه بعد از وی فراهم آورده‌اند ولی برخی کتب به او نیز منسوب است که از آن جمله این موارد است: فقه اکبر در ده باب در بیان عقاید؛ فقه اکبر دوم که بعد از ۳۹۰ق تألیف شده؛ فقه اکبر سوم به روایت ابومطیع بلخی، فقه الأبسط؛ مسند ابی حنیفة به روایت امام ابویوسف؛ وصایای ابوحنیفه؛ کتاب العالم و المتعلم القصیدة النعمانیة در مدح حضرت رسول خدا (ص)؛ رساله به عثمان بستی؛ مجادلة لاحد الدهریین؛ معرفة المذاهب؛ نصایح؛ الضوابط الثلاثة؛ رسالة الفرائض؛ الدعاء المأثور؛ المنبهات علی امور الواجبات.

اشتهار ابوحنیفه عمدتاً به فقه است و میراث فقهی وی پس از مرگش معرکه آرای خاص و عام گردید، اما میراث کلامی وی نیز قابل توجه است و سخنان وی در باب اصول اعتقادات حجم وسیعی از آثار او در بر می‌گیرد. در اینجا بی‌آنکه به تفصیل به دیدگاه‌های فقهی و کلامی وی بپردازیم، مطالبی درباره سخنان امام رضا (ع) راجع به ابوحنیفه می‌آوریم. ابوحنیفه از مکتب عراق متأثر بود. در این مکتب در کنار عنصر نقل، از رأی هم بهره می‌بردند. ابوحنیفه نیز تحت تأثیر برخی از افراد این مکتب، از جمله حماد، رأی و قیاس را در کنار دیگر منابع (قرآن، سنت پیامبر (ص) بر اساس حدیث صحیح و سخنان صحابه) برای استنباط احکام به خدمت گرفت. چنان که به نظر می‌آید، وی برخلاف هم‌عصران خود که حجم وسیعی از فتاوای خود را بر اساس مراجعه دائم به روایات نبوی سامان می‌دادند، به جهت نگرش خاصی که درباره روایات قابل اعتماد داشت، در بسیاری موارد پای قیاس را در امور شرعی باز می‌کرد. البته او چنان که گفته‌اند در مواردی که به صدور روایت اطمینان داشت و مسأله مورد نظر از امور عبادی بود، از روایات به صورت جدی‌تری استفاده می‌کرد. آنچه از روایات معصومان (ع) نیز به دست می‌آید این است که ایشان شیوه ابوحنیفه را در به‌کارگیری قیاس نمی‌پسندیده‌اند و به شدت از این کار او انتقاد می‌کرده‌اند. امام صادق (ع) در این زمینه مکرر به وی تذکر می‌دهد. نقل است که ایشان در مجلسی به وی فرمود: پرهیزگار باش و دین را به رأی خودت قیاس نکن. اولین کسی که قیاس کرد، شیطان بود. هنگامی که خداوند بلند مرتبه به شیطان امر کرد که به آدم سجده کند، او گفت: ﴿أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾ سپس امام برای آنکه نادرستی به کار‌گیری قیاس را در امور شرعی نشان دهد، به ذکر نمونه‌هایی پرداخت. امام به وی فرمود: کدام گناه نزد خداوند سنگین‌تر است؛ قتل نفس یا زنا؟ ابوحنیفه پاسخ داد: قتل نفس. امام به او پاسخ داد: خداوند متعال در مورد قتل نفس، شهادت دو شاهد را می‌پذیرد و شهادت در مورد زنا را جز با چهار شاهد نمی‌پذیرد. پس چگونه تو آن را قیاس می‌کنی؟ سپس فرمود: روزه نزد خداوند برتر است یا نماز؟ او پاسخ داد: نماز. امام به وی فرمود: پس چگونه است که زن هنگامی که حائض است باید روزه را قضا کند، اما نماز را نه. شبیه این مطلب، البته به نحو مختصرتر، از امام رضا (ع) نیز درباره گفت‌و‌گوی امام صادق (ع) و ابوحنیفه و تحذیر وی از قیاس در دو موضع نقل شده است. همچنین از امام رضا (ع) نقل شده که فرمود: ابوحنیفه به امام صادق (ع) گفت: شما به یک شاهد و سوگند اکتفا می‌کنید؟ حضرت پاسخ مثبت داد و فرمود: رسول خدا (ص) و امیرمؤمنان (ع) بدان حکم کرده‌اند. ابوحنیفه اظهار شگفتی کرد. امام به وی فرمود: از این عجیب‌تر این است که شما با شهادت یکی حکم به شهادت صد نفر می‌دهید؟ ابوحنیفه گفت: ما چنین نمی‌کنیم. حضرت فرمود: صد نفر شهادت می‌دهند، شما یک نفر را می‌فرستید و آن یک نفر درباره آنان تحقیق می‌کند. سپس شهادت آنان را به گفته این یک نفر جایز می‌دانید.

در بحث از مسائل کلامی نیز آنچه از ابوحنیفه در روایات امام رضا (ع) انعکاس یافته است، بحث حدوث و قدم قرآن کریم است. خطیب بغدادی به تفصیل روایات کسانی را آورده که دیدگاه‌های منسوب به ابوحنیفه را در این باب ذکر کرده‌اند. در قاطبه نقل قول‌ها قول به حدوث و خلق قرآن بدو منسوب است. او همچنین نشان داده که برخی از علمای اسلامی ابوحنیفه را به سبب این اعتقاد نقد و حتی لعن کرده‌اند. البته اقوال معارضی نیز در این باب نقل کرده که خلاف نظر مذکور را می‌رساند و این خود نشانه آن است که درباره دیدگاه وی در این زمینه اختلاف‌نظر جدی وجود داشته است. البته، چنان که برخی از معاصران آورده‌اند، منابع متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد انتساب قول به حدوث عالم به ابوحنیفه پذیرفته نیست؛ خاصه که در آثار وی رساله‌ای در تکفیر قائلان به حدوث وجود دارد. این مطلب را برخی منابع دیگر نیز تأیید می‌کنند. این منابع گزارش می‌دهند که ابوحنیفه و ابویوسف شش ماه در این باب گفت‌و‌گو کردند و بالاخره نظرشان این شد که هر کس قائل به خلق قرآن باشد، کافر است. جالب توجه اینکه در روایتی از امام رضا (ع) این قول به ابوحنیفه منسوب شده است و او به سبب قول به غیر مخلوق بودن قرآن مورد لعن ایشان قرار گرفته است. یکی از مباحث مورد توجه ابوحنیفه که می‌تواند برای شیعیان قابل توجه باشد، نظر وی درباره معارضان امام علی (ع) در زمان خلافت ایشان است. او معتقد است علی بن ابی طالب (ع) از هر جماعتی که با آن حضرت جنگیده به حق سزاوارتر بوده است. او جماعات معارض با امام را باغی می‌شمرد، هر چند به دلیل دیدگاه خاصی که در باب ایمان داشت، آنها را “فاسق دیندار” می‌دانست..

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «ابوحنیفه»، دانشنامه امام رضا ج۱