عبادات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبادات است. عبادات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبادات در معارف و سیره نبوی - عبادات در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

عبادت، برگرفته از واژه عربی "عبد"، به معنای بندگی و خضوع و تذلل است. عبادت، اظهار بندگی به درگاه خداوند است. این اظهار بندگی، شرایطی دارد که در سیره و کلام رسول خدا(ص) بدان پرداخته شده است.

شروط اجابت دعا‌

• پیامبر اکرم(ص) استجابت دعاها را دارای شروطی دانسته‌اند که در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم:‌

صفای باطن

• در برخی روایات نقل شده از رسول خدا(ص)، صفای باطن و پاکی ضمیر، از شروط اجابت دعا دانسته و از مسلمانان چنین خواسته شده است: با انگیزه و نیت صادقانه و دلی پاک از خدا بخواهید".

حضور قلب

• ایشان دعای برخاسته از دل فرد غافل و بی‌توجه را شایسته اجابت الهی نمی‌دانست و می‌فرمود: "دعایی که با حضور قلب باشد، رد نمی‌شود".

رزق حلال‌

رسول خدا(ص) دعا را کلید حاجت و لقمه حلال را دندانه‌های آن کلید دانسته، فرموده است: "هر که خوش دارد دعایش مستجاب شود، باید در آمدش را پاک کند". در حدیثی دیگر آمده است: "بنده، دستش را به سوی خدا بر می‌دارد، در حالی که خوراکش حرام است. با چنین وضعی، چگونه دعایش پذیرفته می‌شود؟"‌.

• روایت شده است که روزی مردی خطاب به آن حضرت گفت: "دوست دارم دعایم مستجاب شود"؛

پیامبر خدا(ص) در پاسخ او فرمود: "از حرام دوری کن، دعایت مستجاب می‌شود".

• ابن عباس نیز روایت کرده است که چون این آیه نزد رسول اکرم(ص) تلاوت شد: "ای مردم! از آن‌چه در زمین، حلال و پاکیزه است، بخورید"؛ سعد بن ابی وقّاص برخاست و گفت: "ای پیامبر خدا(ص)! دعا کن که خدا مرا مستجاب الدعوه گرداند"؛ پیامبر(ص) به او فرمود: "ای سعد! خوراکت را پاک گردان تا مستجاب الدعوه شوی. سوگند به آن که جان محمّد(ص) در دست اوست، بنده‌ای که لقمه حرام به شکمش وارد می‌کند، چهل روز، هیچ عملی از او پذیرفته نمی‌شود. هر بنده‌ای که گوشتش از حرام و ربا بروید، آتش به او سزاوارتر است".

عمل

• آن حضرت(ص) دعا کننده بدون عمل را به تیراندازی تشبیه کردند که با کمان بی‌زه، نیز می‌اندازد. آن حضرت فرموده است: "از خداوند عزوجل فرمان ببرید تا او نیز [با اجابت خواسته‌هایتان] از شما فرمان ببرد".

مقتضای حکمت و مصلحت‌

• خداوند برخی دعاهای بندگانش را به سبب مصلحت و یا حکمتی برآورده نمی‌سازد. پیامبر اکرم(ص) فرموده است: "گاهی آدمی حاجتی را از خدا می‌طلبد؛ امّا خداوند به سبب خیر و مصلحتش، آن را از او دور می‌گردانَد و به او نمی‌دهد". همچنین ایشان در روایت دیگری فرموده است: "همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت‌های دنیا قرار می‌گیرد؛ امّا خداوند از فراز هفت آسمان، از او یاد می‌کند و می‌فرماید: "فرشتگان من! این بنده‌ام به حاجتی از حاجت‌های دنیا نزدیک شده است؛ اگر در آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش را برایش گشوده‌ام؛ پس، آن را از او دور کنید!".

موانع اجابت دعا

• از دیگر موانع استجابت دعا می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ستم کردن‌

• پیامبر خدا(ص) ستم به دیگران را باعث اجابت نشدن دعا می‌دانست و می‌فرمود "ستم نکنید که در این صورت، دعا می‌کنید و دعایتان مستجاب نمی‌شود؛ باران می‌طلبید و نازل نمی‌شود، و از [[[خدا]]] یاری می‌جویید و یاری نمی‌شوید".

بریدن از خویشاوندان

• بریدن از خویشاوند و ترک صله رحم نیز مانع استجابت دعاست. پیامبر(ص) می‌فرماید: "بُریدن پیوند خویشاوندی، مانع اجابت دعا می‌شود".

امید بستن به غیر خدا

• رسول خدا(ص) در این باره فرموده است: "هر گاه یکی از شما خواست که آن‌چه را از پروردگارش می‌خواهد، به او بدهد، باید از همه مردم، چشم امید بر کَند و به غیر خدا هرگز امیدی نداشته باشد. پس هرگاه خدا قلب بنده‌ای را این گونه دانست، هر چه را که او از خدا بخواهد، به او عطا می‌کند".

بهترین اوقات دعا

• در احادیث رسول خدا(ص) اوقاتی بهترین زمان‌های استجابت دعا معرفی شده‌اند، مانند شب‌های جمعه، شب نیمه شعبان، شب عرفه، شبهای عیدهای قربان و فطر، دل شب، هنگام سحرگاهان، هنگام اذان، بین اذان و اقامه، هنگام نماز، هنگام سجده، روز جمعه، اول رجب، ماه رمضان و.....

بافضیلت‌ترین حالت‌ها و مکان‌ها برای دعا

• همچنین پیامبر خدا(ص) در بیانات خود، برخی اماکن را با فضیلت‌ترین مکان‌ها برای استجابت دعا دانسته‌اند؛ در روایتی از ایشان نقل شده است که در هفت حالت و مکان، دست‌ها را به دعا بلند کنید: "در حال نماز؛ هنگام دیدن کعبه؛ در بالای صفا و مروه؛ در شامگاه عرفه؛ در هنگام حضور در جمع، در کنار دو جمره، و در زمان خواندن نماز میّت".

استغفار‌

• از دیگر عباداتی که در سیره و کلام رسول خدا(ص) فراوان از آن یاد شده، آمرزش‌خواهی در درگاه الهی است. رسول خدا(ص) استغفار را "بهترین عبادت" و آن را "داروی گناهان" و "زایل کننده غم‌ها" و "مایه جلب روزی" دانسته و به مسلمانان سفارش کرده‌اند که فراوان آمرزش بخواهید؛ ایشان فرموده‌اند: "خوشا به حال کسی که در نامه اعمالش، آمرزش‌خواهی بسیار وجود داشته باشد". و "هر کس بسیار آمرزش بخواهد، خداوند از هر غمی برای او گشایشی و از هر تنگنایی برای او راه نجاتی قرار می‌دهد". همچنین فرموده است: "هر کس دوست دارد که نامه اعمالش او را خوشحال کند، آمرزش‌خواهی را در آن بسیار گرداند". چرا که "آمرزش‌خواهی در نامه اعمال، مانند نور می‌درخشد".
• روزی رسول اکرم(ص) در جمع اصحاب و یاران خود فرمود: "خداوند متعال گنهکاران را می‌آمرزد؛ مگر کسی را که خودش نخواهد آمرزیده شود"؛ اصحاب گفتند: "ای پیامبر خدا(ص)! چه کسی خواهان آن است که آمرزیده نشود؟" فرمود: "کسی که آمرزش نمی‌طلبد".‌ آن حضرت، بهترین استغفار را نزد خدا، ترک گناه و پشیمانی [از آن] دانسته و فرموده است: "هیچ صدایی نزد خداوند، دوست داشتنی‌تر از صدای بنده اندوهناک نیست"؛‌

گفته شد: "مقصود چیست؟" ‌فرمود: "بنده‌ای گناه می‌کند و به خاطر آن، ترس از خداوند، وجودش را پر می‌کند و می‌گوید: "پروردگارا!" و خدا می‌فرماید: "منم پروردگار تو. تو را می‌آمرزم، آن گاه که از من آمرزش بطلبی و پاسخت را می‌دهم، آن‌گاه که مرا بخوانی".

• در سیره رسول خدا(ص) آمرزش خواهی، جایگاه مهمی دارد و نقل شده است که پیامبر(ص) خود، بیش از همه مردم استغفار می‌کرد و با آنکه گناهی نکرده بود، اما هر روز هفتاد مرتبه استغفار می‌کرد. از امام صادق(ع) روایت شده است، رسول خدا(ص) از هیچ مجلسی، گرچه کوتاه، بر نمی‌خاست؛ مگر اینکه ۲۵ بار استغفار می‌کرد. ابن عمر نیز روایت کرده است که ما در یک مجلس، صد بار این دعا را از رسول خدا(ص) می‌شمردیم: "پروردگارا! مرا ببخش و [ به رحمت خویش] به من باز گرد که توبه‌پذیر مهربانی". پیامبر خدا(ص) خوش داشت که در زمان استغفار، ذکر استغفارش را سه بار تکرار کند.

نماز

• بی‌تردید، جایگاه نماز در میان عبادات، جایگاهی ویژه است؛ رسول خدا(ص) نیز آن را نور چشم خود و خیر دنیا و آخرت را در نماز می‌دانست و آن را معیار و شاخص شناخت کافر از مؤمن و مخلص از منافق معرفی می‌کرد و می‌فرمود: "نماز، ستون دین و پناهگاه تن و زینت اسلام و مناجات دو دوست و مایه برآمدن نیاز و بازگشت توبه کار و یاد مرگ و برکت در مال و گشایش روزی و نور چهره است"‌.
• پیامبر خدا(ص) بر نماز اوّل وقت بسیار تأکید داشت و آن را "رضوان خداوند" برمی‌شمرد و برتری نماز اوّل وقت را بر نماز آخر وقت همچون برتری آخرت بر دنیا می‌دانست.
• پیامبر اکرم(ص) هم در بیان و هم در سیره خود نیز توجه ویژه‌ای به نماز داشت. آن حضرت، خود در این باره به یار دیرین و وفادار خویش، ابوذر غفاری چنین فرموده است: "خداوند متعال، روشنی چشم مرا در نماز نهاده و آن را محبوب من ساخته است؛ همان گونه که خوراکی را برای گرسنه و آب را برای تشنه گوارا ساخته است؛ همانا گرسنه با خوردن غذا، سیر و تشنه با نوشیدن آب سیراب می‌شود، ولی من از خواندن نماز سیر نمی‌شوم".‌ علاقه‌مندی حضرت به نماز به گونه‌ای بود که با اشتیاق تمام، منتظر داخل شدن وقت نماز بود و [چون وقت نماز می‌رسید] به مؤذنش می‌فرمود: "ای بلال [با اذان گفتن]! ما را راحت کن!" هرگاه چیزی او را اندوهگین می‌ساخت، با روزه گرفتن و نماز خواندن بر دفع آن یاری می‌جست و هرگاه به مصیبتی دچار می‌شد، برمی‌خاست، وضو می‌گرفت و دو رکعت نماز می‌خواند و چنین دعا می‌کرد: « اللَّهُمَ‌ قَدْ فَعَلْتُ‌ مَا أَمَرْتَنَا فَأَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا»؛ خدایا! آن‌چه را دستور داده بودی، انجام دادم؛ پس آنچه را به ما وعده داده‌ای، محقق فرما!"‌.
• روایت شده است که هرگاه خانواده پیامبر(ص) به چیزی نیازمند می‌شدند، به ایشان می‌فرمود: "به پا خیزید و نماز بخوانید!" و می‌فرمود: "پروردگارم به من چنین امر کرده است: "و خانواده خود را به نماز، فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! از تو روزی نمی‌خواهیم (بلکه ) ما خود به تو روزی می‌دهیم و عاقبت نیک برای افراد باتقواست". پیامبر خدا(ص) حتی در سفرهایش هم از اقامه نماز مستحبی غافل نبود. نقل شده است، ایشان از منزلی به منزل دیگر کوچ نمی‌کرد، جز آنکه در آن منزل دو رکعت نماز می‌گزارد و می‌فرمود: "می‌خواهم این مکان برایم به نماز خواندن گواهی دهد".
• علی(ع) می‌فرمود: "روز بدر (شب روز بدر) همه ما خوابیده بودیم، مگر رسول خدا(ص) که زیر درختی نماز می‌خواند و تا صبح گریه می‌کرد". از حضرت خدیجه(س) نیز روایت شده است که وقتی رسول خدا(ص) به خانه وارد می‌شد، ظرف آب می‌خواست،‌ وضو می‌گرفت و دو رکعت نماز کوتاه می‌گزارد و سپس به بستر خواب می‌رفت".
• رسول خدا(ص) در شبانه روز دو برابر نمازهای واجب، نماز مستحبی می‌خواند و چون ماه مبارک رمضان می‌رسید، بر نماز خواندنش افزوده می‌شد. آن حضرت(ص) تا زمان وفاتش بسیار نماز گزارد و در طول ایام بیماری که به وفات ایشان انجامید، نشسته نماز می‌خواند.
• ایشان بر نماز اول وقت به شدت مراقبت داشت تا آن حد که از عایشه - همسر پیامبر اکرم(ص) - نقل شده است که می‌گفت: "هیچ گاه ندیدم پیامبر خدا(ص) تا زمان مرگ نماز در غیر وقت آن بخواند". خوردن غذا و یا چیز دیگری باعث تأخیر در نماز اول وقت پیامبر اسلام(ص) او نمی‌شد و هنگامی که وقت نمازش را فرا می‌رسید، ایشان [از شدّت اشتیاق به آن، به گونه‌ای رفتار می‌کرد که] گویا خانواده و دوست را نمی‌شناخت. عایشه، همسر پیامبر اکرم(ص) می‌گوید: "رسول خدا(ص) با ما سخن می‌گفت و ما با او سخن می‌گفتیم، اما همین که وقت نماز می‌رسید، به ایشان حالتی دست می‌داد که گویی نه او ما را می‌شناسد و نه ما او را می‌شناسیم".
• زمانی که پیامبر(ص) به نماز می‌ایستاد، از ترس خدا رنگ از رخسارش می‌پرید و [از شدّت خاکساری] گویا جامه‌ای به کنار افکنده بود. چون به نماز می‌ایستاد، صدایی سوزناک مانند صدای جوشش دیگ از سینه یا درونش به گوش می‌رسید. با آنکه گناهی نداشت، اما از ترس خدا چندان می‌گریست که جای نمازش تر می‌شد؛ از وقتی که آیه "ای جامه به خویشتن فرو پیچیده! در شب به پا خیز مگر اندکی" بر پیامبر خدا(ص) نازل شد، آن حضرت، تمام شب را به عبادت می‌پرداخت، تا جایی که پاهایش ورم کرد؛ به گونه‌ای که [موقع نماز خواندن] یک پایش را بلند می‌کرد و یکی را روی زمین می‌گذاشت. پس جبرئیل بر آن حضرت، نازل شد و فرمود: "طه"، هر دو پایت را بر زمین بگذار ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی". و در نقلی دیگر آمده که چون پیامبر خدا(ص) به نماز می‌ایستاد، بر سرْ انگشتان پایش می‌ایستاد تا اینکه خداوند سبحان آیه فرو فرستاد که: "طه، ما قرآن را بر تو فرو نفرستادیم تا بر خود سخت بگیری".
• عایشه، همسر پیامبر اکرم(ص)، در وصف عبادت‌ها و نمازهای ایشان گفته است: پیامبر اکرم(ص) شب‌ها قیام می‌کرد، (به عبادت برمی‌خاست) تا اینکه پاهایش ترک برداشت (ورم کرد). پس به ایشان گفتم: ای رسول خدا! چرا چنین می‌کنی (خود را به سختی می‌افکنی) در حالی که خداوند، گناهان گذشته و آینده تو را آمرزیده است؟"‌ فرمود: "آیا نمی‌پسندی و دوست نداری که عبد شاکر خداوند باشم؟"‌

از امام باقر(ع) درباره نماز پیامبر(ص) پرسیده شد؛ فرمود: "پیامبر خدا(ص) از آغاز روز تا زوال خورشید، هیچ نماز نمی‌خواند و هنگام زوال، هشت رکعت نماز می‌خواند که همان نماز توبه کنندگان است. در این ساعت، درهای آسمان، گشوده و دعا پذیرفته می‌شود؛ نسیم‌های رحمت می‌وزد و خداوند به آفریده‌هایش می‌نگرد. پس هنگامی که سایه به اندازه یک ذراع باز می‌گشت، چهار رکعت نماز ظهر می‌گزارد و بعد از ظهر، دو رکعت نماز و سپس دو رکعت دیگر می‌خواند و هنگامی که سایه به اندازه یک ذراع، باز می‌گشت، چهار رکعت نماز عصر می‌گزارد و بعد از مغرب، چهار رکعت نماز می‌خواند و سپس نمازی نمی‌خواند تا شفق فرو رود و هنگامی که فرو می‌رفت، نماز عشا را می‌گزارد. پیامبر(ص) پس از آن به بسترش می‌رفت و نماز نمی‌خواند تا هنگامی که شب از نیمه می‌گذشت، و آن گاه هشت رکعت نماز می‌گزارد و در پاره چهارم شب، سه رکعت نماز وَتْر می‌گزارد و در آنها "فاتحة الکتاب" و ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ می‌خواند و سه رکعت را با یک سلام دادن، از هم جدا می‌کرد و سخن می‌گفت و نیازهایش رامی‌طلبید و از نمازگاهش بیرون نمی‌آمد تا اینکه رکعت سوم نماز وَتْر را بخواند و در آن پیش از رکوع، قنوت می‌خواند. سپس سلام می‌داد و دو رکعت نماز [نافله] فجر را هنگام دمیدن سپیده یا اندکی پس و پیش می‌گزارد. سپس دو رکعت نماز صبح (یعنی سپیده‌دمان) را هنگامی می‌خواند که سپیده، گسترش می‌یافت و به خوبی روشن می‌شد. این شیوه نماز گزاردن پیامبر خدا(ص) تا هنگام قبض روحش بود".

• نمازهایی که حضرت(ص) به تنهایی اقامه می‌کرد، طولانی‌ترین نمازها در بین مردم بود؛ اما نمازهایی که با مردم اقامه می‌کرد، در عین کامل بودن، از نماز همه مردم سبک‌تر بود و به یاران خود نیز توصیه می‌فرمود: "هرگاه یکی از شما با مردم به جماعت نماز گزارد، باید نماز را کوتاه بخواند؛ چرا که در میان نماز گزاران، افراد ناتوان و بیمار و کهنسال نیز وجود دارند؛ هرگاه کسی از شما به تنهایی نماز می‌خواند، می‌تواند هر چه می‌خواهد، نماز را طولانی بگزارد". می‌فرمود: "مثل نمازهای پنج گانه مثل نهر گوارایی است که جلو منزلتان جاری است و شما هر روز پنج بار در آن نهر شستشو می‌کنید. پس چنین فردی چگونه باز آلوده است؟" از سلمان روایت شده که گفته است: "روزی با رسول خدا(ص) زیر درختی نشسته بودیم. آن حضرت(ص) شاخه‌ای را که برگ‌هایش خشکیده بود، تکان داد و همه برگ‌ها بر زمین ریخت؛ سپس به من فرمود: "ای سلمان! از من نمی‌پرسی چرا چنین کردم؟"‌ گفتم: ای رسول خدا(ص) چرا چنین کردید؟ پیامبر(ص) فرمود: "وقتی مؤمن آن گونه که دستور رسیده است، وضو بگیرد و پس از آن نمازهای پنج گانه را به جا آورد، گناهانش می‌ریزد، همچون برگ‌های این شاخه." آن‌گاه حضرت(ص) این آیه را تلاوت فرمود: "در دو طرف روز و اوائل شب، نماز را به پا دار؛ چرا که حسنات،‌ سیئات و آثار آن را از بین می‌برد".

روزه

• کف نفس در مقابل گناهان و امساک از خوردن و آشامیدن، فریضه‌ای است که در فرهنگ دین از آن با عنوان روزه یاد شده است. روزه از بزرگ‌ترین عباداتی است که در دین اسلام عموماً و در سیره و بیان رسول گرامی اسلام(ص) خصوصاً بدان پرداخته و رهنمودهایی برای انجام هر چه بهتر آن بیان شده است. رسول خدا(ص) روزه را سپری در برابر آتش (عذاب الهی)، و سکوت روزه‌دار را تسبیح، خوابش را عبادت و دعایش را مستجاب دانسته است و برای عمل او پاداشی مضاعف قائل شده‌اند. ایشان روزه را تنها عملی معرفی کرده‌اند که خداوند، خود، پاداش آن بر عهده گرفته است. در روایات پیامبر اکرم(ص) فایده‌های بسیاری برای روزه برشمرده شده که در ادامه به مواردی از آنها اشاره می‌شود:‌

1. سلامتی بدن : از اموری که در بیانات پیامبر خاتم(ص) از فواید روزه دانسته شده، سلامتی جسمانی است. رسول خدا(ص) روزه‌داری را مایه سلامت بدن دانسته، درباره آن احادیثی را بیان فرموده‌اند. ایشان در روایتی ضمن اشاره به وجود روزه در گذشته، فرموده‌اند: "خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به قوم خودت بگو که هیچ بنده‌ای برای من روزه نمی‌گیرد، مگر آنکه تنش را سالم می‌سازم و پاداش او را بزرگ می‌دارم".
2. دریافت حکمت : اجتناب از پرخوری و شکمبارگی از علت‌های اصلی به دست آوردن حکمت است، از این رو، رسول خدا(ص) به مسلمانان چنین توصیه می‌فرمود: "هرگاه اهل گرسنگی و اندیشه را دیدید، به آنان نزدیک شوید؛ زیرا حکمت، با آنها همراه است"‌.
3. اجابت دعا: فایده دیگری که در روایات رسول خدا(ص) بدان اشاره شده، اجابت دعای روزه‌دار است. پیامبر خدا(ص) دعای روزه‌دار را از دعاهایی برشمرده‌اند که خداوند رد نمی‌کند. همچنین فرموده‌اند: "هر روزه‌داری دعا مستجابی دارد"‌.
4. آسودگی در روز حساب‌: روزه در احادیث نبوی از عوامل آسودگی و آرامش خاطر مؤمنان در روز قیامت دانسته شده و رسول خدا(ص) در روایتی خطاب به یارانش فرموده است: "چون روز قیامت شود، روزه‌داران از گورهای خود بیرون می‌آیند. آنان با بوی روزه‌داری‌شان شناخته می‌شوند و دهان‌هایشان خوشبوتر از بوی مُشک است و [[[فرشتگان]]] همراه سفره‌ها و تُنگ‌های مُهر خورده با مشک، با آنان دیدار می‌کنند و به آنها گفته می‌شود: "بخورید که گرسنگی کشیدید و بنوشید که تشنگی را تحمل کردید؛ مردم را واگذارید و به آسایش بپردازید؛ زیرا آن گاه که آنان آسوده بودند، شما رنج کشیدید". پس می‌خورند، می‌آشامند و می‌آسایند؛ در حالی که مردم در رنج و تشنگی‌اند. همچنین ایشان فرموده‌اند: "هرکس برای رضای خدا یک روز را روزه بدارد، به اندازه بیست سال از توقفش در روز قیامت کاسته می‌شود".
5. شفاعت در آخرت :روزه در روایات رسول خدا(ص) از شفاعت کنندگان در روز محشر برشمرده شده است؛ شافعی که شفاعتش درباره صاحبش رد نمی‌شود.
6. نجات از آتش جهنم :پیامبر خدا(ص) فرمود: "هر کس یک روز برای خدا روزه بگیرد، خداوند، میان او و آتش فاصله‌ای به اندازه فاصله آسمان‌ها تا زمین قرار می‌دهد". همچنین ایشان پاداش یک روز روزه مستحبی را بهشت دانسته‌اند.‌ از امام باقر(ع) روایت شده است که پیامبر خدا(ص) به اسامة بن زید سفارش کرد و فرمود: "ای اسامه! در راه بهشت باش و مبادا تو را از آن جدا سازند"؛ اسامه گفت: "ای پیامبر خدا(ص)! آسان‌ترین چیزی که با آن می‌توان این راه را پیمود، چیست؟" فرمود: "تشنگی در گرمای سوزان و درهم شکستن نفْس‌ها در برابر لذّت‌های دنیا. ای اسامه! روزه بگیر ! چرا که آن، سپر بازدارنده از آتش است و اگر بتوانی که در حالت گرسنگیِ شکم باشی و مرگت فرا رسد، چنین کن!"‌.

روزه حقیقی‌

• رسول خدا(ص) پرهیز از محرمات الهی را از شرایط روزه‌داری برشمرده، همواره بر این مطلب تأکید کرده‌اند که مسلمانان، تنها به پرهیز از مبطلات روزه بسنده نکنند؛ بلکه به روح و حقیقت روزه توجه کنند که همان، پرهیز از محرمات الهی است، تا علاوه بر رعایت شرایط درستی روزه، شرط قبولی آن نیز فراهم آید؛ آن حضرت فرموده است: "روزه، فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست؛ بلکه پرهیز از بیهوده گویی و دشنام دادن نیز جزو آن است". ایشان در روایتی دیگر فرمود: "هرکس سخن حرام و نابخردی و عمل به آن را رها نسازد، خداوند به اینکه او از خوردنی و نوشیدنی اش دست بکشد، نیازی ندارد".
• روایت شده است، روزی رسول خدا(ص) به زنی روزه‌دار برخورد که به کنیز خود دشنام می‌داد. پس غذایی خواست و به او فرمود: "بخور!"‌ آن زن گفت: "ای رسول خدا(ص) من روزه‌ام"؛ فرمود: "چگونه روزه‌ای، در حالی که به کنیزت دشنام دادی؟! روزه، تنها نخوردن غذا و نوشیدنی نیست؛ همانا خداوند، روزه را حجابی در برابر کار و سخن زشت قرار داده است؛ حال آنکه روزه‌دار با گفتن سخنان زشت و انجام امور حرام، روزه خود را افطار می‌کند. چه اندک‌اند روزه‌داران و چه بسیار‌اند گرسنگان!"‌.
• در روایتی دیگر نیز آمده است: "دو زن، روزه بودند و درباره مردم غیبت می‌کردند. پس پیامبر خدا(ص) ظرفی خواست و به آن دو فرمود: "قِی کنید!" پس آن دو، چرک و خون و گوشت تازه قی کردند؛ سپس فرمود: "این دو زن، با حلال روزه گرفتند؛ امّا با حرام افطار کردند".

روزه ماه رمضان

• همچنین پیامبر(ص) درباره ماه رمضان و میزان پاداش روزه در آن می‌فرماید: "هر کس یک روز از [[[ماه]]] رمضان را برای خدا روزه بگیرد، پاداش روزه‌اش به اندازه‌ای است که اگر همه مردم دنیا از آغاز تا فرجام دنیا، گرد آیند، وی می‌تواند آنان را سیر و سیراب کند، بدون آنکه از بهشتیان چیزی بخواهد".

پیامبر خدا(ص) در روایتی دیگر خطاب به اصحاب فرمود: "ماه رمضان، همچون ماه‌های دیگر نیست؛ زیرا پاداش‌ها در آن، دو برابر می‌شود. آن، ماه روزه‌داری و عبادت، ماه توبه و استغفار، و ماه تلاوت قرآن است. آن، ماهی است که در آن، درهای بهشت، گشوده و درهای آتش، بسته است و ماهی است که اجل‌ها در آن نوشته و روزی‌ها پخش می‌شوند.‌ و در آن، شبی است که هر فرمان حکمت‌آمیزی، در آن مقدّر (جدا) می‌شود و میهمانان خانه خدا در این ماه نوشته می‌شوند. در این ماه، فرشتگان و روح الأمین به اذن پروردگارشان بر مردان و زنان روزه‌دار، درباره هر کاری فرود می‌آیند. آن شب تا دمیدن صبح، سلامت است.

• هرکس در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا سال آینده آمرزیده نمی‌شود. پس هم‌اکنون که در توبه، گشوده و دعا مستجاب است، به کارهای نیک بشتابید، پیش از آنکه کسی بگوید: "دریغا بر آن کوتاهی‌ای که در حضور خدا کردم و من از مسخره‌کنندگان بودم".

خطبه پیامبر(ص) هنگام فرا رسیدن ماه رمضان‌

• از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که: "روزی پیامبر خدا(ص) برای ما خطبه خواند و فرمود: "ای مردم! همانا ماه خدا، همراه با بر کت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه‌ها، روزهایش برترین روزها، شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعاتش برترین ساعات است. ماه رمضان، ماهی است که در آن به میهمانی خدا دعوت و از شایستگان کرامت خداوند شده‌اید. نَفَس‌هایتان در آن، تسبیح، خوابتان در آن، عبادت، عملتان در آن، پذیرفته و دعایتان در آن، پذیرفته است. پس با نیّت‌های راست و دل‌های پاک، از پروردگارتان بخواهید تا برای روزه‌داریِ آن و تلاوت کتاب خویش، به شما توفیق دهد؛ زیرا بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش خداوند محروم بماند.‌ با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید. به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید، به بزرگان خود احترام بگذارید، بر کوچک‌هایتان ترحم و به بستگانتان نیکی کنید. زبانتان را نگه بدارید و چشم‌هایتان را از حرام بپوشانید و گوش هایتان را بر حرام ببندید. به یتیمان مردم محبّت کنید تا به یتیمان شما محبّت ورزند. از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید و هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید؛ چرا که آنها (هنگام نمازها) برترین ساعت‌هایند و خداوند [در آن ساعت‌ها] با نظر رحمت به بندگانش می‌نگرد و چون با او مناجات کنند، پاسخشان را می‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان را می‌گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می‌کند.‌ ای مردم! جان‌های شما در گرو کارهای شماست. پس با آمرزش‌خواهی خود، آنها را آزاد سازید در حالی که پشت‌های شما از بار گناهانتان سنگین است. پس با طول دادن سجده‌های خود، آنها را سبک کنید و بدانید که خداوند که یادش والاست، به عزّت خودسوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمی‌کند و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان [برای حساب] می‌ایستند، آنان را با آتش هراسان نمی‌سازد. ای مردم! هر که از شما در این ماه، به روزه‌داری افطاری دهد، پاداش او برای آن، نزد خدا [[[پاداش]]] آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست ".‌ گفتند: "ای پیامبر خدا(ص)! همه ما توانایی این کار را نداریم".‌ پیامبر(ص) فرمود: "خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.‌ ای مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، او در آن روز که گام‌ها بر صراط می‌لغزند، وسیله‌ای برای عبور از صراط دارد و هر کس در این ماه بر بردگان خود آسان بگیرد، خداوند، حساب او را آسان خواهد گرفت و هر کس در این ماه، شر خود را از [دیگران] باز دارد، خداوند در روز دیدارش، خشم خویش را از او باز خواهد داشت و هر که در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، خداوند در روز دیدار، گرامی اش خواهد داشت و هر که در آن به خویشاوند خود نیکی کند، خداوند در روز دیدار با رحمتش به او نیکی خواهد کرد و هر کس در آن از خویشان خود ببُرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد کرد و هر کس در آن، نماز مستحب بخواند، برای او دوری از آتش نوشته می‌شود و هر کس واجبی را در آن ادا کند، پاداش کسی را دارد که هفتاد واجب را در ماه‌های دیگر ادا کرده است و هر کس در آن بر من بسیار صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنه اعمال سبک می‌شود، وزنه اعمال او را سنگین می‌کند و هر کس در آن، آیه‌ای از قرآن تلاوت کند، پاداش کسی را دارد که در ماه‌های دیگر، کل قرآن را خوانده است. ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، باز هستند، پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد و درهای دوزخ بسته‌اند؛ پس از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید و شیطان‌ها در بند هستند؛ پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلّط نسازد."‌ من برخاستم و گفتم: ای پیامبر خدا(ص)! برترین کارها در این ماه چیست؟ فرمود: "ای ابوالحسن! برترینِ کارها در این ماه، پرهیز از انجام حرام‌های الهی است ".

جایگاه روزه در سیره نبوی(ص)

• روزه در سیره نبوی(ص) محببوب‌ترین اعمال و "نور چشم رسول خدا(ص)" دانسته شده است و هرگاه چیزی آن حضرت را اندوهگین می‌ساخت، با روزه گرفتن و نماز خواندن به دفع آن می‌پرداخت. روایت شده است، رسول خدا(ص) دو برابر روزه واجب، روزه مستحب می‌گرفت. ایشان نه روز اول ذی‌الحجه و سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفت و کمتر جمعه‌ای بود که روزه نباشد. حضرت، روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه را نیز روزه می‌گرفت و می‌فرمود: "اعمال بندگان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه (به پیشگاه الهی) عرضه می‌شود. دوست دارم عمل من در حالی عرضه شود که روزه‌دارم".
• رسول خدا(ص) به روزه‌داری بسیار علاقه داشت و گاه آن قدر روزه می‌گرفت که از شدت تشنگی کامش به هم می‌چسبید و وقتی عایشه به ایشان می‌گفت: "چرا چنین می‌کنی (خود را به سختی می‌افکنی) در حالی که خداوند، گناهان گذشته و آینده تو را آمرزیده است؟" می‌فرمود: "آیا نمی‌پسندی که عبد شاکر خداوند باشم".‌

روایت شده است، آن حضرت در آغاز بعثت آن قدر پی در پی روزه می‌گرفت که مردم می‌گفتند، ایشان افطار نمی‌کند. سپس آن قدر افطار می‌کرد که می‌گفتند، ایشان دیگر روزه نمی‌گیرد. آن گاه از این روش دست برداشت و یک روز در میان روزه می‌گرفت. بعد، آن را ترک کرد و سه روز ایام البیض (سیزده و چهارده و پانزدهم هر ماه) را روزه می‌گرفت و سرانجام از آن هم صرف نظر کرد و سه روز را در دهه‌های ماه پخش کرد: پنج شنبه دهه اول، و چهارشنبه دهه دوم، و پنج شنبه دهه سوم: و تا زنده بود این روش را ادامه داد.

• آن حضرت در ماه شعبان بیش از هر ماه دیگری روزه می‌گرفت؛ به گونه‌ای که از عایشه نقل شده است: "ندیدم رسول خدا(ص) در هیچ ماهی بیش از ماه شعبان روزه بدارد. آن حضرت بیشتر ماه شعبان بلکه تمام آن را روزه بود".
• از امام باقر(ع) روایت شده است که می‌فرمود: "رسول خدا(ص) ماه شعبان و ماه رمضان را روزه می‌گرفت و آن دو را به هم وصل می‌کرد؛ ولی دیگران را از این کار نهی می‌کرد و می‌فرمود: "این دو ماه، ماه خداست و روزه آن، کفاره گناهان قبل و بعد آنها خواهد بود".

قرآن

• از عبادت‌هایی که پیامبر خدا(ص) به آن به طور ویژه توجه داشت، قرائت قرآن بود. ایشان فقیر‌ترین خانه را خانه‌ای می‌دانست که از کتاب خدا تهی باشد؛ از این رو، به اصحاب و یارانش توصیه می‌فرمود: "برای خانه‌هایتان بهره‌ای از قرآن قرار دهید که همانا خانه‌ای که در آن قرآن خوانده شود، برای ساکنانش آسایش فراهم می‌آید و خیرش بسیار می‌شود و اهلش از افزونی برخوردار می‌شوند و هرگاه در آن قرآن خوانده نشود، بر ساکنانش، تنگ و خیرش اندک می‌شود و اهلش در کمبود به سر می‌برند". و می‌فرمود: "قرآن دوای دردهاست"؛ "قرآن بخوانید؛ به درستی که قرآن در روز قیامت برای شفاعت خواننده‌اش حاضر می‌شود".
• شدت علاقه ایشان به قرآن به حدی بود که گفته‌اند، روزی عمر بن خطاب به نزد پیامبر(ص) وارد شد و دید که آن حضرت، سخت بیمار است؛ عمر گفت: "ای پیامبر خدا(ص)! چقدر حالتان نامساعد است"؛‌

پیامبر(ص) فرمود: "با این حال، دیشب، سی سوره، که هفت سوره بلند هم جزو آنها بود، قرائت کردم؛ عمر گفت: "ای پیامبر خدا(ص) با آنکه خداوند، گناهان گذشته و آینده شما را آمرزیده است، چرا این چنین خود را به زحمت می‌اندازید؟!" فرمود: "ای عمر! آیا بنده‌ای سپاسگزار نباشم؟!"‌.

• از یکی اصحاب رسول خدا(ص) درباره علاقه شدید ایشان به قرآن نقل شده است که: گفتم "روزی رسول رسول خدا(ص) به من فرمود: "برای من قرآن بخوان!"‌

گفتم: یا رسول خدا(ص)! برای شما قرآن بخوانم و حال آنکه قرآن بر شما نازل شده است؟‌ فرمود: "دوست دارم که آن را از غیر خودم بشنوم".

• گفته‌اند که صدای رسول خدا(ص) در خواندن قرآن از همه مردم دلربا‌تر و دلنشین‌تر بود و به اصحاب و یاران خود نیز می‌فرمود: "قرآن را با زیباترین صداها بخوانید". پیش از خواندن قرآن، اعوذ بالله من الشیطان الرجیم می‌گفت و در قرائت قرآن، هر آیه‌ای را از آیه دیگر جدا می‌کرد و هنگام قرائت قرآن، صدایش را می‌کشید. عادت آن حضرت این بود که نمی‌خوابید تا "مسبّحات" را قرائت کند و می‌فرمود: "در این سوره‌ها آیه‌ای است که از هزار آیه برتر است". به ایشان گفته شد: "مسبّحات کدام سوره‌هاست؟"

فرمود: "سوره‌های حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن".

حج و عمره

• از دیگر عبادت‌هایی که در سیره و بیان رسول خدا(ص) جلوه خاصی دارد، انجام مناسک حج و عمره است. پیامبر خدا(ص) حج و عمره را زایل‌کننده فقر و گناهان و مایه توانگری مردم و بهشت را پاداش حج پذیرفته‌شده و عمره کننده را کفاره گناهان دانسته است.
• انجام مناسک حج از عباداتی بود که آن حضرت، اشتیاق زیادی به آن از خود نشان میداد، به گونه‌ای که وقتی در مدینه به سر می‌بردند، علاقه‌مند بود که زائران بیت‌ الله الحرام از مکه برایش آب زمزم هدیه بیاورند. نقل شده است، ایشان در زمان انجام حج، به انجام آداب و سنت‌هایی مقیّد بود؛ از امام صادق(ع) روایت شده است: "رسول خدا(ص) در هر شبانه روز ده بار و در هر مرتبه، هفت بار، دور خانه کعبه طواف می‌کرد؛ سه بار اول شب؛ سه بار، آخر شب؛ دو مرتبه، صبح و دو مرتبه، بعد از ظهر و در بین آنها را استراحت می‌کرد". آن حضرت در زمان انجام حج، سوره معارج را زیاد می‌خواند و هر وقت سواره‌ای را می‌دید و یا از تلّی بالا می‌رفت و یا از آن سرازیر می‌شد و در آخر شب و در تعقیب نمازها ‌تلبیه می‌گفت و در هر طواف واجب و مستحبی، حجر الاسود را با از کف دست مسح می‌کرد.
• از امام باقر(ع) نیز روایت شده است: "رسول خدا(ص) دو رکن حجر الاسود و رکن یمانی را مسح می‌کرد و پس از مسح، آنها را می‌بوسید و صورت مبارکش را بر آنها می‌نهاد و در مناسک حج این‌گونه می‌گفت: « اللَّهُمَ‌ لَبَّيْكَ‌ لَا شَرِيكَ‌ لَكَ‌ لَبَّيْكَ‌ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَك‌».

تعداد حج و عمره‌های رسول خدا(ص) ‌

• از تعداد حج‌هایی که پیامبر خدا(ص) پیش از بعثت و بعد آن تا زمان هجرت به جا آوردند، اطلاعی در دست نیست. بسیاری از علمای اهل سنت بر این عقیده‌اند که رسول خاتم(ص) پس از بعثت و پیش از هجرت فقط یک بار و به نقلی دیگر، دوبار حج به جا آورده است؛ ولی آن‌چه را که واقدی ترجیح داده و آن را معروف دانسته، این است که پیامبر(ص) پس از بعثت فقط یک مرتبه حج گذارد و آن هم همان است که مردم به آن حجة الوداع می‌گویند. همه سیره‌نویسان اعم از شیعه و سنی، این مسئله را قبول دارند.
• در برخی روایات شیعی تعداد حج‌های رسول خدا(ص)، هفت، ده، یازده و طبق نقلی بیست بار نقل شده است. همچنین طبق برخی روایات، رسول اکرم(ص) سه عمره به جا آورد: عمره حدیبیه، عمره قضا و عمره‌ای که پس از بازگشت از جنگ حنین و طائف در جعرانه احرام بسته بود. در روایات دیگری، تعداد آنها چهار مورد دانسته شده است؛ عمره چهارم، عمره‌ای بود که آن حضرت، همراه با حج خود (حجة الوداع) به جا آورد. همه عمره‌های جداگانه پیامبر(ص) در ماه ذی القعده بود.

حجة الوداع

• از امام صادق(ع) روایت شده است که: "رسول اکرم(ص) در مدت ده سالی که در مدینه بود، حج به جا نیاورد تا اینکه آیه کریمه: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ...﴾ نازل شد. پس، رسول اکرم(ص) عازم حج شد و به منادیان دستور داد با صدای رسا به مردم مدینه و حومه آن اعلان کنند که امسال پیامبر(ص) می‌خواهد به مکه رود و حجّ بگزارد. همه مردم مدینه و اهل جبال و بادیه‌نشینان از این خبر آگاه شده و جمع آمدند. رسول اکرم(ص) چهار روز مانده به آخر ذی‌قعده حرکت کرد و هنگامی که به "ذی‌الحلیفه" رسید، ظهر شد. آن حضرت در آنجا غسل کرد و حرکت کرد تا به مسجد شجره رسید در آنجا نماز ظهر را خواند و برای حجّ احرام بست.‌ سپس به راه افتاد تا به بَیداء، نزدیک میل اوّل رسید. مردم، در دو ردیف برای او صف کشیدند. سپس، ایشان لبّیک حجِّ افراد را گفت و ۶۶ یا ۶۴ شتر برای قربانی همراه آورد تا آنکه ساعات آخر روز چهارم ذی‌حجّه به مکّه رسید و هفت دور کعبه را طواف کرد و پشت مقام ابراهیم(ع) دو رکعت نماز خواند. سپس به طرف حجر الأسود باز گشت و بر آن دست کشید؛ جایی که در آغاز طواف خود نیز آن را لمس کرده بود؛ بعد فرمود: "صفا و مروه از شعائر خدایند؛ از جایی آغاز کنید که خداوند، آغاز کرده است".
• مسلمانان می‌پنداشتند سعی میان صفا و مروه از کارهای ساختگی مشرکان است اما خداوند متعال، این آیه را نازل فرمود: "صفا و مروه از شعائر خداوندند. پس کسی که به حج یا عمره می‌رود، اشکالی بر او نیست که میان آن دو را طواف کند". سپس رسول اکرم به صفا آمد و بالای آن رفت و به رُکن یمانی رو کرده، خدا را حمد و ثنا گفت و دعا کرد؛ به اندازه‌ای که سوره بقره با آرامش خوانده شود. سپس به سوی مروه روان شد و در آنجا نیز به اندازه توقّف در صفا ایستاد تا آنکه از سعی خود فارغ شد.‌ آن حضرت پس از فراغت از سعی بین صفا و مروه، در مروه ایستاد و به مردم رو کرد و حمد و [[ثنای الهی]] را به جا آورد و پس از حمد و ثنای خداوند، فرمود: "این، جبرئیل است که و با دست به پشت سر خود اشاره کرد که به من فرمان می‌دهد که دستور دهم: هر که قربانی همراه نیاورده است، از احرام در آید. اگر من نیز این را پیش‌تر می‌دانستم، آن‌چنان می‌کردم که به شما دستور می‌دهم؛ ولی من، قربانی همراه آورده‌ام و برای کسی که قربانی آورده است، روا نیست که از احرام در آید تا آنکه قربانی به محلّ خود برسد".‌ مردی گفت: "آیا از احرام در آییم، در حالی که هنوز از عبادات خویش فراغت نیافته‌ایم؟!"‌ فرمود: "آری"؛‌ پس مردی از میان جمعیت برخاست و با حالت انکار گفت: "آیا ما با عنوان حاجیان بیرون آییم، در حالی که از سر ما آب می‌چکد (یعنی غسل جنابت کرده باشیم)؟" آن حضرت به او فرمود: "تو پس از این گفته، هرگز ایمان نخواهی آورد!" سپس سراقة بن مالک از جا برخاست و گفت: ای رسول خدا! احکام دین را به ما چنان بیاموز که گویی امروز آفریده شده‌ایم [ و هیچ نمی‌دانیم]. اکنون به ما بگو این حکم، مخصوص همین سال است یا برای آینده هم هست؟" رسول اکرم(ص) فرمود: "این حکم، ابدی و تا روز قیامت است. "سپس انگشتان خود را در یکدیگر جفت کرد فرمود: "عمره و حج این چنین باهم‌اند و عمره جزو حج شد تا روز قیامت".
• امام صادق(ع) فرمود: بعد، وقتی رسول اکرم(ص) و یارانش به مکّه رسیدند ، به منزل هیچ‌کس نرفتند و بیرون شهر مکه منزل کردند تا روز هشتم که رسول اکرم(ص) دستور داد تا مردم غسل کنند و برای حجّ احرام ببندند و تلبیه گویند. رسول اکرم(ص) و یارانش لبیک گویان برای حج حرکت کردند تا اینکه به "منی" رسیدند. در آنجا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا و نیز نماز صبح را خواندند و صبح کردند در حالی که مردم به دور آن حضرت جمع بودند.
• عادت قریش این بود که در عرفات با مردم وقوف نمی‌کردند و در مزدلفه می‌ماندند و از آنجا حرکت می‌کردند و دیگران را از این کار مانع می‌شدند؛ زیرا آنان از مساوات با مردم دیگر ننگ داشتند و در مشعر نیز از راهی دیگر باز می‌گشتند تا اینکه خداوند این آیه را نازل کرد : ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ﴾. پس از نزول آیه، رسول اکرم(ص) دستور داد آنها از مزدلفه ‌به سوی عرفات حرکت کند و این امر، مخالف تصور قریش بود که رسول خدا(ص) مانند آنها حرکت کند. سپس، رسول اکرم(ص) به صحرای عرفات وارد شد و در مکانی به نام "غره" که وسط آن صحرا بود، نزدیک کوه‌های اراک، خیمه خود را بر پا کرد و مسلمانان نیز گرد آن حضرت خیمه زدند. وقتی ظهر شد، آن حضرت(ص) غسل کرد و تلبیه را ترک گفت و به محل نماز آمد و در آنجا مردم را موعظه و احکام و اوامر و نواهی الهی را بیان کرد و سپس نماز ظهر و عصر را با یک اذان و دو اقامه خواند. سپس از آنجا حرکت کرد و به موقف عرفات رسید و در آنجا ایستاد. مردم نیز دور آن حضرت ایستادند و شترها را خواباندند. پس حضرت به آنها فرمود: "همه این بیابان و صحرا موقف است و تنها محل وقوف اینجا نیست که من ایستاده و شترم را خوابانده ام." مردم هم پراکنده شدند تا اینکه خورشید غروب کرد. آن گاه پیامبر خدا(ص) دستور حرکت داد تا به مزدلفه که همان مشعر الحرام است، رسیدند و در آنجا نماز مغرب و عشاء را باز با یک اذان و اقامه خواندند. حضرت در آنجا ماند تا اینکه نماز صبح را نیز به جا آورد.
• سپس رسول خدا(ص) دستور افراد ناتوان بنی‌هاشم عجله کنند و شب‌هنگام، جلوتر از دیگران به سوی منی حرکت کنند؛ ولی فرمود، تا خورشید طلوع نکرده است، جمره عقبه را رمی نکنند. وقتی هوا روشن شد، رسول خدا(ص) و مسلمانان به سوی منی کوچ کرده، به منی یا وارد شدند و جمره‌ عقبه را رمی می‌کردند و شترهایی را که پیامبر اکرم(ص) آورده بود (۶۴ یا ۶۶ شتر) و قربانی‌های علی(ع)‌ که ۳۴ یا ۳۶ شتنر بود، در آنجا قربانی کردند و رسول خدا(ص) فرمود: "از هر قربانی، کمی بگیرید." سپس آنها را در دیگ پختند و حضرت با علی(ع) از آن خوردند و گوشت و پوست همه قربانی‌ها را صدقه دادند.

سپس رسول خدا(ص) به زیارت بیت الله رفت و بعد به سوی منی باز گشت و تا آخر روزهای تشریق (سیزدهم ماه) در آنجا ماند و هر روز سه جمره را رمی کرد و از آنجا حرکت کرد تا به بیابان‌های اطراف مکه رسیدند. در این هنگام، عایشه جلو آمد و گفت: "سایر زنان شما حج و عمره را انجام دادند و من حج را انجام داده‌ام." پیغمبر(ص) او را با برادرش، عبدالرحمن بن ابی بکر به "تنعیم" (محلی خارج مکه که برای احرام عمره بدانجا می‌روند) فرستاد و او در آن جا برای عمره مفرده، محرم شد و به سوی کعبه رفت و طواف کرد و دو رکعت نماز طواف خواند، در مقام ابراهیم و بین صفا و مروه سعی کرد و نزد رسول اکرم(ص) آمد و همان روز از مکه حرکت کردند. آن حضرت، به مسجد الحرام داخل نشد و طواف نکرد؛ بلکه از بالای مکه وارد شد و از پایین مکه محله "ذی طوی" خارج شد...".

اعتکاف‌

• اعتکاف از "عکف یعکف"، به معنای احتباس و به قولی دیگر، رو آوردن شخص به چیزی است که قصد انصراف و رو برگرداندن از آن را نداشته باشد و لازمه آن، داشتن مکان است؛ مانند "عکوف" که لازمه آن اقامت شخص در مسجد است؛ اما در اصطلاح، به اقامت گزیدن در مساجد به قصد عبادت گفته می‌شود که از شرایط صحت آن، روزه‌داری به مدت سه روز یا بیشتر و خارج نشدن از مسجد است؛ مگر به سبب حاجتی. طبق احادیث و روایات پیامبر اکرم(ص) ثواب ده روز اعتکاف در ماه رمضان، یا دو حج و دو عمره برابر است.
• اعتکاف از سنت‌ها و عباداتی است که همواره رسول خدا(ص) به آن توجه داشت. آن حضرت از زمانی که به مدینه هجرت کرد تا زمانی که از دنیا رحلت فرمود، پیوسته در هر سال، یک دهه از ماه مبارک رمضان را به اعتکاف می‌پرداخت، جز سال دوم هجرت که به علت هم‌زمانی نشد جنگ "بدر" با ماه مبارک رمضان، رسول خدا(ص) در آن سال در مسجد معتکف نشد؛ اما در سال بعد، حضرت دو دهه از ماه مبارک رمضان را در مسجد اعتکاف کرد؛ یک دهه برای همان سال و دهه دیگر برای قضای اعتکاف سال پیش.
• در برخی روایات نقل شده است، رسول خدا(ص) در اولین سال حضورش در مدینه، دهه اول ماه رمضان را در مسجد اعتکاف کرد و سال دوم در دهه دوم و سال سوم در دهه آخر اعتکاف کرد؛ از آن پس، آن حضرت همیشه در دهه آخر ماه رمضان اعتکاف می‌کرد و چون دهه آخر ماه رمضان می‌شد، برای رسول خدا(ص) خیمه‌ای مویین می‌زدند و حضرت برای عبادت، کمر همّت می‌بست و بستر خوابش را برمی‌چید و از بانوان دوری می‌جست و شب‌ها را احیا می‌داشت و همه وقت خود را برای عبادت می‌گذاشت. آن حضرت در آخرین ماه رمضان عمر خود، بیست روز در مسجد معتکف شده بود.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم