احباط و تکفیر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احباط و تکفیر است. احباط و تکفیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احباط و تکفیر در قرآن - احباط و تکفیر در کلام اسلامی - احباط و تکفیر در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

احباط در اصطلاح از میان رفتن ثواب و استحقاق آن به وسیله گناه است. تکفیر، پوشیده شدن و یا محو شدن عقاب یا استحقاق آن به وسیله کار خیر و ثواب است.

احباط و تکفیر از جمله اصطلاحات کلیدی قرآن از حوزه معنایی واژه‌های: ابطال، اضلال، ﴿هَضْمً﴾، ﴿هَبَاءً مَنْثُورًا﴾، عدم اغناء، ﴿كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ﴾، ضایع، احراق، ﴿كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ﴾ و درء می‌باشد. این میدان معنی شناختی بر اصول ایمان، عمل صالح و تقوا استوار است. بر این اساس، انسان با اعمال اختیاری‌اش در معرض صلاح و فساد است و صورت واقعی اعمال اخروی‌اش در همین دنیا شکل می‌یابد.

اهمیت این موضوع بیشتر به جنبه‌های کلامی آن است که بر اثبات یا نفی آن، نظرهای گوناگونی اظهار شده و هر نحله فکری‌ای برای اثبات نظر خویش به آیه یا آیاتی تمسّک نموده‌اند که مشروح آنها را باید در تقاسیری که جنبه‌های کلامی را بیشتر مورد توجه قرار داده‌اند جستجو کرد.

احباط و کلمات هم ریشه آن ۱۶ بار در قرآن آمده است. تکفیر و واژه‌های هم ریشه‌اش ۱۴ بار به کار رفته است. از جمله کلمات هم مضمون با احباط، کلمات: "ابطال"، "باطل"، "هضم"، "هباء منثور"، "عدم اغناء" و مفهوم "خاکستر بر باد رفته"، "سراب در بیابان"، "ضایع کردن عمل" و "احراق" می‌توان نام برد. اما از کلمات هم پایه با تکفیر می‌توان به کلمه "درء" اشاره کرد.

امامیه و اشاعره گفته‌اند که بر حسب آیه ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾ و آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا﴾. بر اساس این‌گونه آیات کار نیک، یا بد بی‌پاداش نمی‌ماند و این در صورتی است که مشمول عفو و یا شفاعت شافعان نشود.

در معنای احباط و تکفیر میان امامیه دو قول وجود دارد:

1. انسان با انجام عمل نیک یا بد مستحق پاداش یا کیفر می‌شود، ولی ممکن است برخی از سیئات پاداش برخی از حسنات را نابود کرده یا بعضی از اعمال نیک، بعضی از گناهان را پوشانده، کیفر آنها را از میان بردارند؛ البته این مطلب، عمومی نبوده، همه حسنات و سیئات را در بر نمی‌گیرد؛ لکه منحصر به موارد خاصی است. برخی درباره حبط گفته‌اند: هر انسانی با اعمالی که انجام می‌دهد، سعادت را می‌جوید و حبط عمل به معنی بی‌تأثیر ساختن آن در رساندن شخص به سعادت است، خواه سعادت مطلوب وی دنیایی یا آخرتی و آن عمل عبادی یا غیر عبادی باشد و نیز ممکن است گناه حبط کننده با عمل مقارن باشد، یا پس از آن واقع شود.
2. استحقاق پاداش یا کیفر از همان ابتدا مشروط به این است که در آینده، عمل حبط کننده یا تکفیر کننده از وی سر نزند؛ پس اگر چنین عملی را انجام داد، روشن می‌شود که از همان ابتدا مستحق پاداش یا کیفر نبوده است. در ردّ این نظریه گفته شده: در بحث حقیقت پاداش و کیفر، چه پاداش و کیفر را نتیجه تکوینی اعمال بدانیم و چه مجازات عقلایی آنها به حساب آوریم در هر صورت، انسان به مجرّد انجام عمل، مستحق پاداش یا کیفر و نیز مستحق ستایش با سرزنش می‌شود، گر چه این استحقاق تا قبل از مرگ قابل تغییر است.

از جمله موارد احباط یا به تعبیر دیگر عوامل احباط در قرآن، کفرورزی پس از ایمان آوردن است که از آن به "ارتداد" تعبیر شده است: ﴿ وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.

شرک ورزیدن نیز سبب حبط عمل می‌شود: ﴿وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾.

کفر ورزیدن نیز سبب نابودی عمل می‌شود، قرآن کریم، اعمال کافران را به خاکستری تشبیه کرده که بادی شدید بر آن بوزد و آن را محو و نابود سازد﴿مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عَاصِفٍ لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَيْءٍ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ﴾. و نیز در این باره ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ﴾.

کفر ورزیدن به آیات الهی﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * أُولَئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾؛ ﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا * أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا﴾

کفر به ایمان﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾

انکار معاد﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا﴾

نفاق ورزیدن﴿قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا * أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾؛ ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ * كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاء بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَيُصْبِحُواْ عَلَى مَا أَسَرُّواْ فِي أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ * وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُواْ أَهَؤُلاء الَّذِينَ أَقْسَمُواْ بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُواْ خَاسِرِينَ﴾

دنیاطلبی﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَهُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُونَ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

بی‌ادبی و بلند سخن گفتن در حضور رسول خدا (ص)﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾

منت گذاشتن پس از انفاق در راه خدا﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

نافرمانی از دستورات پیامبر اکرم (ص)﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ همگی این امور سبب هدر رفتن اعمال و نابودی آنها می‌شود.

از طرفی هم عوامل تکفیر در قرآن نیز ذکر شده است که از جمله آنها ایمان و عمل صالح و تقواست. ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾؛ ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾.

از دیگر موارد عوامل تکفیر در قرآن، نماز، زکات، قرض دادن، هجرت در راه خدا، جهاد، شهادت، توبه، پرهیز از گناهان بزرگ، انجام حسنات، صدقه پنهانی، پرداخت کفاره.

برخی از گناهان در آیات: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾، ﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا﴾، ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ﴾، ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ﴾، ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، ل﴿ا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ آمده است.

علامه طباطبایی در مسئله احباط می‌گوید: در احباط باید زمان استحقاق جزا و محل آن روشن شود. برخی آن را وقت عمل و برخی زمان مرگ و بعضی دیگر آخرت دانسته‌اند و گروهی زمان جزا را وقت عمل به شرط موافات بیان کرده‌اند.

آنچه از آیات قرآن استفاده می‌شود این است که جزای اعمال در آخرت عین اعمال دنیاست. از آیاتی چون: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾، ﴿لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ﴾ دانسته می‌شود که زندگی آخرت همراه زندگی دنیاست، لکن پرده‌ای میان ما و قرآن حائل شده است، چرا که غفلت و کشف پرده در صورتی صحیح است که آدمی از چیزی که پیش روی او و حاضر در نزد اوست بی‌خبر باشد، نه در مورد چیزی که اصلاً وجود ندارد و بعدها موجود می‌شود. لازمه حضور نتایج اعمال با انسان در این دنیا آن است که بگوییم نفس انسان مادامی که به بدن تعلّق دارد، جوهری است دارای تحوّل، قابلیت تحوّل را هم در ذات خود دارد و هم در آثار ذاتش که عبارت است از صورت‌هایی که از ذات صادر می‌شود و نتایج شایسته یا ناشایستی که این صورت‌ها به دنبال دارد. پس اگر از نفس کار نیکی صادر شود، صورتی معنوی در آن به وجود می‌آید که مقتضی اتّصاف آن به ثواب خواهد بود و اگر معصیتی از نفس صادر شود، صورتی معنوی که مقتضی عقاب است در آن به وجود می‌آید. لکن از آنجا که ذات با توجه به عروض حسنات و سیئات در تغییر و تحوّل است امکان دارد که صورت موجود و بالفعل به صورتی دیگر تبدیل بشود و این مسیر ادامه می‌یابد تا اینکه لحظه مرگ فرا رسد و نفس از بدن جدا شده و از حرکت باز ایستد در چنین صورتی، صور و آثار آن ثابت شده و تغییر پیدا نمی‌کند، مگر اینکه مورد شفاعت و مغفرت واقع بشود. سیره عُقلا نیز در مورد مجازات همین روش را به کار گرفته و به مجرّد صدور کار خوب یا زشت، فاعل آن را مدح کرده و پاداش می‌دهند و یا نکوهش و مجازات می‌کنند. البته این رویه را با توجّه به احتمال تغییر و تحوّل در انسان‌ها تا لحظه مرگ قابل تغییر و تبدیل می‌دانند و بعد از مرگ تنبیه می‌شود.

بنابراین نمی‌توان به طور مطلق، قول به احباط را باطل دانست، بلکه فی الجمله باید آن را پذیرفت، لکن نه به گونه‌ای که احباط در تمام معاصی و طاعات جریان داشته باشد. در این میان قول ابوهاشم که موازنه را مطرح کرده است، میتوان آن را فی الجمله پذیرفت.

راه حل نهایی این مسئله را باید در فلسفه و عرفان جستجو کرد؛ زیرا نفس آدمی مادامی که به بدن دنیوی تعلق دارد در هر لحظه مدارج و منازل آخرت را می‌پیماید تا اینکه لحظه مرگ فرا برسد و در عرصه قیامت تمامی اعمال او نزدش حاضر است و اگر اعمال صالحش بیشتر باشد، خداوند اعمال ناشایست او را از نظر این شخص می‌پوشاند نه اینکه آن اعمال ناشایست نابود شود و این از دقائق و ظرایف احباط است که فیلسوفانی چون ملاصدرا و علامه طباطبایی توانسته‌اند آن را تبیین کنند

بی‌تأثیر کردن عمل با گناه، پوشاندن گناه با کار نیک

احباط، مصدر باب افعال و از ریشه «حبط» و در لغت، به‌معنای فاسد کردن و هدر دادن است،. و تکفیر، مصدر باب تفعیل به‌معنای پوشاندن است که دو مصدر ثلاثی مجرد آن (کَفر و کُفر) نیز به همین معنا می‌آید؛ هرچند تکفیر، معانی دیگری مانند نسبت دادن غیر به کفر و بی‌دینی نیز‌دارد.. احباط و واژه‌های هم‌ریشه آن ۱۶ بار در قرآن آمده است (بقره، ۲۱۷؛ آل‌عمران، ۲۲؛ مائده ۵ و۵۳؛ انعام ۶، ۸۸؛ اعراف ۱۴۷؛ توبه ۶۹؛ هود ۱۶؛ کهف ۱۰۵؛ احزاب ۱۹؛ زمر ۶۵؛ محمّد ۹، ۲۸ و ۳۲؛ حجرات ۲) و تکفیر و واژه‌های هم‌ریشه آن ۱۴ بار در قرآن به‌کار رفته است. (بقره ۲۷۱؛ آل‌عمران ۱۹۳ و ۱۹۵؛ نساء ۳۱؛ مائده ۶۵؛ انفال ۲۹؛ عنکبوت ۷؛ زمر ۳۵؛ محمّد ۲؛ فتح ۵؛ تغابن ۹؛ طلاق ۵؛ تحریم ۸) در آیاتی از احباط با واژگان و مضامین دیگری نیز یاد‌شده است؛ مانند: ابطال یا باطل (بقره ۲۶۴؛ اعراف ۱۳۹؛ هود ۱۶؛ محمّد ۳۳)، اضلال (محمّد ۱ و ۸)، هضم (طه ۱۱۲)، هباء منثور (فرقان ۲۳)، احتراق (بقره ۲۶۶)، عدم اغناء (جاثیه ۱۰؛ مسد ۲)، خاکستر بر باد رفته (ابراهیم ۱۸)، سراب در بیابان (نور ۳۹) و ضایع کردن عمل (آل‌عمران ۱۹۵) در آیاتی نیز از واژه تکفیر و مشتقاتش استفاده نشده؛ ولی با این موضوع ارتباط دارند؛ مانند: ۱۱۴ هود که در آن زایل‌شدن گناه به‌وسیله نیکی آمده، و ۱۱ نحل که در آن واژه تبدیل آمده و ۲۲ رعد که در آن واژه «درء» به‌معنای برطرف کردن به‌کار رفته است.

احباط در اصطلاح از میان رفتن ثواب یا استحقاق آن یا دیگر آثار عمل نیک به‌وسیله گناه، و تکفیر پوشیده و محو شدن عقاب یا استحقاق آن یا دیگر آثار گناه با انجام کار خیر است.. در تعاریف، خودِ عمل، متعلّق احباط قرار گرفته؛. امّا به نظر فخررازی، این مطلب خالی از مسامحه نیست؛ زیرا خود عمل و اجزای تشکیل‌دهنده آن بقا ندارند تا بتوان آن را محو و باطل کرد.. احباط و تکفیر از قدیم مورد بحث و نزاعِ متکلمان بوده است. بیش‌تر معتزله عقیده داشتند که امکان ندارد انسان در زمان واحد هم مستحق ثواب و هم مستحق عقاب * باشد و ممکن نیست در نامه عمل کسی، هم حسنه و هم سیّئه وجود داشته باشد؛ بنابراین به احباط و تکفیر در عموم حسنات و سیئات قایل شده و در بیان چگونگی آن سه نظر ارائه کردند:

1. ملاک در ثواب و عقاب، واپسین عملی است که شخص انجام می‌دهد. اگر خیر باشد، تمام گناهان گذشته را می‌پوشاند و اگر شرّ باشد، تمام اعمال نیک گذشته را حبط می‌کند.
2. پاداش‌ها و کیفرها با یک‌دیگر سنجیده شده، بین آنها کسر و انکسار و موازنه صورت می‌گیرد؛ به این معنا که هر طرف کم‌تر بود، نابود و از‌طرف بیش‌تر نیز به همان مقدار کم می‌شود.
3. پاداش‌ها و کیفرها با یک‌دیگر سنجیده و هر طرف کم‌تر بود، نابود می‌گردد؛ بدون آنکه از‌طرف بیش‌تر چیزی کم شود.. امامیه و اشاعره، این سه نظر را نپذیرفته و گفته‌اند: روش خداوند در کیفر و پاداش، از روش عاقلان در جامعه انسانی جدا نیست. عاقلان در مجازات‌ها و پاداش‌ها و نیز در تحسین و تقبیح افراد، اعمال خیر و شرّ را جداگانه محاسبه می‌کنند؛. بنابراین، ممکن است انسان در زمان واحد هم استحقاق ثواب * و هم عقاب و هم عمل خوب و هم عمل بد داشته باشد. در این صورت اگر عفو الهی یا شفاعت شافعان شامل وی نشود، ابتدا به‌سبب گناهانش کیفر می‌بیند؛ سپس ثواب ایمانش به او داده خواهد شد.. آنان در ردّ معتزله گفته‌اند: لازمه آرای معتزله یا ظلم است یا مخالفت خداوند با وعده‌هایش.. آنان به اطلاق برخی از آیات نیز مانند: ﴿فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًۭا يَرَهُۥ * وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍۢ شَرًّۭا يَرَهُ﴾. و ﴿إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا﴾ استدلال کرده‌اند. براساس این‌گونه آیات، کار نیک یا بد بی‌پاداش و کیفر نمی‌ماند؛ در‌حالی‌که از دیدگاه قرآن، گروهی در طول زندگی خود، خیر و شرّ را در هم می‌آمیزند. ﴿وَءَاخَرُونَ ٱعْتَرَفُوا۟ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا۟ عَمَلًۭا صَـٰلِحًۭا وَءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى ٱللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌ﴾ ناگفته نماند که در بین همه فرقه‌های اسلامی دو مسأله، اجماعی است:
4. اگر کافری مؤمن شود و با ایمان بمیرد، کیفر کفر و گناهانی که در حال کفر انجام داده، از وی برداشته می‌شود.
5. اگر کسی کافر بمیرد، ثواب ایمان پیشین وی و اعمال نیکی که انجام داده، از‌بین می‌رود.. امامیه پس از ردّ احباط و تکفیر مورد نظر معتزله، معنای درست احباط و تکفیر قرآنی را بیان کرده‌اند.

در معنای احباط و تکفیر میان امامیه دو قول وجود دارد:

1. انسان با انجام عمل نیک یا بد، مستحق پاداش یا کیفر می‌شود؛ ولی ممکن است برخی از سیئات پاداش برخی از حسنات را نابود کرده یا بعضی از اعمال نیک، بعضی از گناهان را پوشانده، کیفر آنها را از میان بردارند؛ البته این مطلب، عمومی نبوده، همه حسنات و سیئات را دربرنمی‌گیرد؛ بلکه منحصر به موارد خاصی است که در دین اسلام بیان شده است.. برخی درباره حبط گفته‌اند: هر انسانی با اعمالی که انجام می‌دهد، سعادت را می‌جوید و حبطِ عمل به‌معنای بی‌تأثیر ساختن آن در رساندن شخص به سعادت است؛ خواه سعادت مطلوب وی دنیایی یا آخرتی و آن عمل عبادی یا غیر عبادی باشد و نیز ممکن است گناهِ حبط‌کننده، با عمل مقارن باشد یا پس از آن واقع شود..
2. استحقاق پاداش یا کیفر، از همان ابتدا مشروط به این است که در آینده، عملِ حبط‌کننده یا تکفیر‌کننده از وی سر نزند؛ پس اگر چنین عملی را انجام داد، روشن می‌شود که از همان ابتدا مستحق پاداش یا کیفر نبوده است.. براساس این نظریّه، در هیچ موردی احباط و تکفیر حقیقی وجود نخواهد داشت؛ زیرا وجود آن به‌معنای عالم نبودن خداوند به آینده است.

در ردّ این نظریه گفته شده: در بحث حقیقت پاداش و کیفر، چه پاداش و کیفر را نتیجه تکوینی اعمال بدانیم و چه مجازات عقلایی آنها به حساب آوریم، در هر صورت، انسان به مجرّد انجام‌عمل، مستحق پاداش یا کیفر و نیز مستحق ستایش یا سرزنش می‌شود؛ گرچه این استحقاق تا قبل از مرگ قابل تغییر است.. شایان ذکر است که برخی از حکیمان، تکفیر را به‌معنای محو خودِ گناه دانسته‌اند و از آنجا که به نظر آنان، وجود هر ممکنی با ضرورت و وجوب همراه بوده و هیچ‌گاه به عدم تبدیل نمی‌شود. و موجودات زمانی در جایگاه خویش نزد موجودات مجرّد محفوظند، محو گناه را به یکی از دو صورت ذیل توجیه کرده‌اند:

1. هر فعلی که از انسان صادر می‌شود، دارای دو جهت است: یکی جهت ثبوت و وجود آن فعل، و دیگری جهت انتساب آن فعل به فاعل. از جهت اوّل، هیچ فعلی به گناه بودن متّصف نمی‌شود؛ زیرا هرچه بهره‌ای از هستی دارد، آفریده خداست: ﴿ٱللَّهُ خَـٰلِقُ كُلِّ شَىْءٍۢ﴾ و هرچه او آفریده، نیکو و زیباست: ﴿ٱلَّذِىٓ أَحْسَنَ كُلَّ شَىْءٍ خَلَقَهُۥ وَبَدَأَ خَلْقَ ٱلْإِنسَـٰنِ مِن طِينٍۢ﴾ امّا از جهت دوم، فعل قابلیت اتصاف به اطاعت و معصیت بودن دارد؛ زیرا اگر با امر خداوند موافق باشد، اطاعت، و اگر موافق نباشد، معصیت است؛ پس هر معصیتی از آن جهت که معصیت است، امری عدمی و غیر مخلوق بوده، بهره‌ای از وجود ندارد؛ زیرا منشأ انتزاع آن، عدم تطابق فعل با امر الهی است؛. چنان‌که هرگونه شرّی عدمی است؛ مثلا درباره کشتن شخصی، قدرت قاتل و تیزی شمشیر و پذیرش قطع از ناحیه عضو مقتول، شرّ نبوده؛ بلکه همگی خیر هستند، و شرّ، عدم حیات مقتول است که چیزی جز عدم و نیستی نخواهد بود. ناگفته نماند که بین گناه و شرّ تفاوتی وجود ندارد؛ به جز اینکه گناه فقط در اعمال و شرّ، هم در اعمال و هم در ذوات به‌کار می‌رود..
2. مان‌گونه که ذات شخص گنه‌کار با توبه حقیقی و رسیدن به حقیقت توحید و معرفت، به ذاتی دیگر تبدیل می‌شود، افعال بدِ وی نیز به افعال نیک تبدیل می‌گردد: ﴿يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّـَٔاتِهِمْ حَسَنَـٰتٍۢ﴾ تفاوت این دو وجه آن است که وجه نخست بر عدمی بودن شرّ مبتنی است؛ ولی وجه دوم بر آن ابتنا ندارد...

عوامل احباط

ارتداد

(کفر پس از ایمان): خداوند، اعمال کسانی را که از دین خود برگشته، در حال کفر بمیرند، باطل دانسته و آنان را اهل دوزخ شمرده است: ﴿وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِۦ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌۭ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ أَصْحَـٰبُ ٱلنَّارِ هُمْ فِيهَا خَـٰلِدُونَ﴾ البته برخی این آیه را درباره منافقان می‌دانند. که در این صورت مورد استشهاد نخواهد بود. در دو آیه نیز از شرک پس از ایمان سخن به‌میان آمده که خود نوعی ارتداد است و عمل را باطل می‌کند. در یک آیه، خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: ما به تو و کسانی‌که پیش از تو بودند پیامبران وحی کردیم که اگر شرکورزی، اعمالت تباه می‌شود و از زیان‌کاران خواهی شد: ﴿وَلَقَدْ أُوحِىَ إِلَيْكَ وَإِلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ در جای دیگر، درباره مردم و اینکه شرک، اعمال پیشین آنان را باطل و بی‌اثر می‌کند، سخن رفته است: ﴿وَلَوْ أَشْرَكُوا۟ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾ در اینکه آیا عمل، به مجرد ارتداد یا با دوام ارتداد تا هنگام مرگ، حبط می‌شود دو رأی وجود دارد: شافعی می‌گوید: ارتدادی که تا زمان مرگ ادامه دارد، عمل را حبط می‌کند؛ ولی مالک، مجرد ارتداد را موجب حبط دانسته است؛ لذا اگر مسلمانی حج به جا آورد؛ سپس مرتد و مجدداً مسلمان شود، شافعی می‌گوید: حج از عهده او برداشته شده است؛ ولی مالک می‌گوید: دوباره باید حج به جا آورد.. دلیل نظر مالک، آیه ۶۵ زمر است که به مجرد شرک، حبط حاصل می‌شود. دلیل شافعی، آیه‌۲۱۷ بقره است. برخی پاسخ‌داده‌اند که جمله «فَیَمُت و هُوَ کافِرٌ»، شرط حبط عمل نیست؛ بلکه شرط خلود در آتش است؛ یعنی حبط به مجرد ارتداد حاصل می‌شود؛ ولی خلود و جاودانگی عذاب، به بقای ارتداد تا زمان مرگ منوط است...

شرک

آیه‌۱۷ توبه ایمان به خدا را شرط ثواب و پاداش بر عمل صالح دانسته، شرک را موجب بطلان اعمال و خلود در آتش شمرده است: ﴿مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُوا۟ مَسَـٰجِدَ ٱللَّهِ شَـٰهِدِينَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِم بِٱلْكُفْرِ أُو۟لَـٰٓئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ وَفِى ٱلنَّارِ هُمْ خَـٰلِدُونَ﴾. در آیه‌ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَطِيعُوا۟ ٱللَّهَ وَأَطِيعُوا۟ ٱلرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوٓا۟ أَعْمَـٰلَكُمْ﴾ نافرمانی از خدا و رسول موجب باطل شدن اعمال دانسته شده است. این احتمال وجود دارد که هرچند خطاب آیه به مؤمنان است، آیه به حبط عمل به‌وسیله شرک مربوط باشد؛ زیرا اطاعت نکردن مؤمنان از خدا و رسول، نوعی شرک است. و این آیه به مؤمنان سفارش می‌کند که با خدا و رسول مخالفت نکنید تا مشرک نشوید و اعمالتان در اثر شرک باطل نشود. شاید بتوان آیات قبل و بعد را که از احباط عمل مشرکان و کسانی‌که با پیامبر خدا درافتادند، سخن می‌گوید، قرینه بر این مطلب قرار داد..

کفر

آیاتی که کفر را عامل احباط بیان می‌کنند، به چند گروه تقسیم می‌شوند:

1. کفر به پروردگار: اعمال کافران مانند خاکستری که بادی شدید بر آن بوزد، نابود‌می‌شود: ﴿مَّثَلُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ بِرَبِّهِمْ أَعْمَـٰلُهُمْ كَرَمَادٍ ٱشْتَدَّتْ بِهِ ٱلرِّيحُ فِى يَوْمٍ عَاصِفٍۢ لَّا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا۟ عَلَىٰ شَىْءٍۢ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلضَّلَـٰلُ ٱلْبَعِيدُ﴾ در آیه‌ ۳۲ محمد کفر، به همراه باز‌داشتن مردم از راه خدا و مخالفت با پیامبر، عامل حبط شمرده شده است: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ وَصَدُّوا۟ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ وَشَآقُّوا۟ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلْهُدَىٰ لَن يَضُرُّوا۟ ٱللَّهَ شَيْـًۭٔا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَـٰلَهُمْ﴾. در آیه اوّل همین سوره، تعبیر «اَضَلَّ اَعمــلَهُم» برای کافرانی که مردم را از راه خدا باز‌می‌دارند، آمده است. آیات ۸‌ـ‌۹ محمد، درباره کافران از آن جهت که از آیات قرآن و نزول آنها خشنود نیستند، می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ فَتَعْسًۭا لَّهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَـٰلَهُمْذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا۟ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَـٰلَهُمْ *﴾.
2. کفر به آیات الهی: در آیات ۲۱‌ـ‌۲۲ آل‌عمران کفر به حجّت‌ها و نشانه‌های الهی. مانند قرآن و نبوت پیامبراکرم. به همراه کشتن انبیا و آمران به عدل، موضوع احباط قرار داده شده است: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِـَٔايَـٰتِ ٱللَّهِ وَيَقْتُلُونَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ بِغَيْرِ حَقٍّۢ وَيَقْتُلُونَ ٱلَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِٱلْقِسْطِ مِنَ ٱلنَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ وَمَا لَهُم مِّن نَّـٰصِرِينَ﴾. در‌ آیات ۱۰۳‌ـ‌۱۰۵ کهف کفر به آیات الهی و روز رستاخیز، عامل به هدر رفتن تلاش‌ها و بی‌ارزش شدن انسان در قیامت دانسته شده است: ﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُم بِٱلْأَخْسَرِينَ أَعْمَـٰلًا * أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ بِـَٔايَـٰتِ رَبِّهِمْ وَلِقَآئِهِۦ فَحَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَزْنًۭا﴾
3. کفر به ایمان: ﴿...وَمَن يَكْفُرْ بِٱلْإِيمَـٰنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُۥ وَهُوَ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ مِنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ علامه طباطبایی کفر به ایمان را نداشتن التزام عملی به‌صورت مداوم معنا کرده و گفته است: اگر انسان یکی دوبار برخلاف مقتضای ایمان عمل کند، فاسق می‌شود، نه کافر؛ ولی اگر به‌صورت مستمر چنین کند، کفر به ایمان صادق خواهد بود و اعمال نیک او تباه خواهد شد.. شاید بتوان این معنا را با روایاتی که آیه را تفسیر کرده‌اند، تأیید نمود. امام صادق(ع) فرمود:... کسی کفر به ایمان دارد که به آن‌چه خداوند امر نموده، عمل نمی‌کند و به آن رضایت نمی‌دهد.. محمد بن‌مسلم از امام باقر یا امام‌صادق(ع) نقل می‌کند که کفر به ایمان عبارت است از عمل نکردن به دستورهای خدا به‌طوری که به کلی رها شود. بعد فرمود: و از آن جمله است کسی که نماز را عمداً رها کند؛ بدون آنکه خواب بماند یا کار دیگری او را از نماز باز‌دارد...

انکار معاد

اعمال کسانی‌که آخرت را دروغ پنداشته‌اند، حبط می‌شود: ﴿وَٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِـَٔايَـٰتِنَا وَلِقَآءِ ٱلْـَٔاخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾، ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ بِـَٔايَـٰتِ رَبِّهِمْ وَلِقَآئِهِۦ فَحَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَزْنًۭا﴾ و خداوند، اعمال منکران معاد * را چون ذرّات غبار، پراکنده می‌سازد: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا لَوْلَآ أُنزِلَ عَلَيْنَا ٱلْمَلَـٰٓئِكَةُ أَوْ نَرَىٰ رَبَّنَا لَقَدِ ٱسْتَكْبَرُوا۟ فِىٓ أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّۭا كَبِيرًۭا * وَقَدِمْنَآ إِلَىٰ مَا عَمِلُوا۟ مِنْ عَمَلٍۢ فَجَعَلْنَـٰهُ هَبَآءًۭ مَّنثُورًا﴾..

نفاق

آیات ۱۸‌ـ‌۱۹ احزاب از کارشکنی منافقان خبر می‌دهد که نه‌تنها خود به جنگ نمی‌رفتند، بلکه از رفتن دیگران نیز جلوگیری می‌کردند. علایم آنها بخل، ترس، زخم زبان زدن و حرص است و خداوند اعمالشان را تباه می‌کند: ﴿قَدْ يَعْلَمُ ٱللَّهُ ٱلْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَٱلْقَآئِلِينَ لِإِخْوَٰنِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ ٱلْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا * أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَآءَ ٱلْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَٱلَّذِى يُغْشَىٰ عَلَيْهِ مِنَ ٱلْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ ٱلْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى ٱلْخَيْرِ أُو۟لَـٰٓئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا۟ فَأَحْبَطَ ٱللَّهُ أَعْمَـٰلَهُمْ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ يَسِيرًۭا﴾. در آیات ۶۸‌ـ‌۶۹ توبه خداوند آنها را در ردیف کافران قرار داده، می‌فرماید: ﴿وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلْمُنَـٰفِقِينَ وَٱلْمُنَـٰفِقَـٰتِ وَٱلْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَـٰلِدِينَ فِيهَا هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ ٱللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌۭ مُّقِيمٌۭ * كَٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ كَانُوٓا۟ أَشَدَّ مِنكُمْ قُوَّةًۭ وَأَكْثَرَ أَمْوَٰلًۭا وَأَوْلَـٰدًۭا فَٱسْتَمْتَعُوا۟ بِخَلَـٰقِهِمْ فَٱسْتَمْتَعْتُم بِخَلَـٰقِكُمْ كَمَا ٱسْتَمْتَعَ ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُم بِخَلَـٰقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَٱلَّذِى خَاضُوٓا۟ أُو۟لَـٰٓئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَـٰسِرُو﴾. آیه‌ ۵۱‌ـ‌ ۵۳ مائده نیز چنان‌که برخی گفته‌اند، درباره حبط اعمال منافقان است؛ زیرا تعبیرهایی نظیر ﴿فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌۭ﴾. درباره منافقان آمده است.. البته برخی دیگر، این آیات را درباره گروهی از مؤمنان بیمار دل و ضعیف‌الایمان دانسته‌اند...

دنیاطلبی

آیه‌ ۱۶ هود درباره کسانی‌که زندگی دنیا و زینت‌های آن را خواستارند و به آنها دل بسته‌اند، می‌گوید: نتیجه اعمالشان را در همین دنیا به‌طور کامل به آنها می‌دهیم؛ سپس می‌فرماید: ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ إِلَّا ٱلنَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا۟ فِيهَا وَبَـٰطِلٌۭ مَّا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾. در روز قیامت، جز آتش به آنها نخواهد رسید و آن‌چه در دنیا انجام داده‌اند، بر باد می‌رود و عمل آنها حبط و باطل می‌شود. پیامد دقّت در این آیات آن است که این عامل از عوامل پیشین جدا نیست و به عواملی که پس از این درباره مؤمنان خواهیم گفت، ارتباطی ندارد؛ زیرا کسانی‌که به دنیا دل بسته‌اند، ممکن است یکی از دو گروه مؤمنان یا کافران (به‌معنای اعمّ از گروه‌های پیش گفته) باشند و با توجه به دو قرینه می‌توان گفت که آیات، مربوط به کافران است.

1. در آیات پیشین، سخن از منکران قرآن و نبوّت و تحدّی با آنان است که اگر راست می‌گویید و قرآن از جانب خدا نیست، ده سوره مانند آن بیاورید. سیاق آیات اقتضا می‌کند که این آیه هم درباره آنها باشد.
2. آیه از خلود در آتش سخن می‌گوید: ﴿لَيْسَ لَهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ إِلَّا ٱلنَّارُ﴾. و خلود، مختصّ به کافران است.

آن‌چه تاکنون مطرح شد، آیات مربوط به غیر اهل ایمان بود؛ امّا در قرآن آیاتی وجود دارد که مربوط به حبط اعمال مؤمنان است و در این قسمت به آن موارد پرداخته می‌شود..

بلند سخن گفتن در حضور پیامبر اسلام

در آیه‌ ۲ حجرات صدا را بر صدای پیغمبر بلندتر کردن و نیز بلند سخن گفتن در مقابل آن حضرت، از عوامل حبط شمرده شده است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَرْفَعُوٓا۟ أَصْوَٰتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ ٱلنَّبِىِّ وَلَا تَجْهَرُوا۟ لَهُۥ بِٱلْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَـٰلُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾. در تفسیر این آیه، آرای گوناگونی مطرح است:

1. برخی از گناهان دیگر به جز کفر نیز باعث حبط بعضی از اعمال نیک می‌شوند و این دو گناه، از‌جمله آنها هستند..
2. برخی از مفسران این آیه را به حبط عمل بر اثر کفر مربوط دانسته‌اند. آنان گفته‌اند: طرح سخن گفتن فراتر از پیامبر(ص) و فریاد زدن نزد او در این آیه، از آن جهت نبوده که خود این دو عمل موجب حبط اعمال می‌شود؛ بلکه اینها کاشف از کفر است و کفر، حبط اعمال را در پی دارد؛ پس این دو فعل، عامل مستقلی برای حبط نخواهد بود.. این نظریّه، خلاف ظاهر قرآن است؛ زیرا در این آیات به مؤمنان خطاب شده که برخی از آنان در حضور پیغمبر رفت و آمد داشتند و از صحابه به‌شمار می‌آمدند؛ افزون بر آن‌که بلند سخن گفتن نزد پیامبر همیشه کاشف از کفر نیست؛ لذا برخی این عمل را از جهت اهمیت حفظ مقام شامخ پیامبر، به منزله کفر قرار داده‌اند، نه آن‌که کفر حقیقی باشد..
3. ملاک در نهی از بلند سخن گفتن، آن است که این‌گونه سخن گفتن معمولا موجب آزار می‌شود و آزار پیامبر(ص) کفر بوده، کفر باعث حبط اعمال است؛ بنابراین، اگر از مطلق بلند حرف زدن، نهی شده، بدین سبب است که از عملی که احتمالا موجب آزار پیغمبر است، نهی شده باشد؛ چه در واقع به آزار پیامبر بینجامد یا نه؛ پس نهی در این جا از باب احتیاط خواهد بود؛ به‌این معنا که اصحاب باید از مطلق بلند سخن گفتن نزد رسول الله پرهیز می‌کردند تا در آن‌چه موجب اذیّت حضرت و در نتیجه موجب کفر می‌شد، واقع نشوند وگرنه اعمالشان حبط می‌گشت. قرینه بر این نظریّه، جمله «و‌اَنتُم لاتَشعُرون» است؛ زیرا این دو قسم عمل (آن‌چه به کفر می‌انجامد یا نمی‌انجامد) مرز مشخصی برای مکلفان ندارد؛ پس کلمه ﴿لَا تَشْعُرُونَ﴾ معنا می‌یابد؛ امّا طبق تفاسیر دیگر، جایی برای این جمله نمی‌ماند. قرینه دوم، کلمه ﴿أَن تَحْبَطَ﴾ است که عده‌ای آن را به تقدیر «خشیة أن تحبط» گرفته‌اند.. این نظریه نیز با ظاهر قرآن هماهنگ نیست؛ زیرا اوّلا آیه ظهور در نهی نفسی و استقلالی دارد، نه نهی مقدّمی (و‌تبعی) و ثانیاً زشتی بالا بردن صدا بر صدای پیامبر(ص) و نیز بلند سخن گفتن در برابر ایشان با عقل قابل درک است؛ ولی مؤمنان نمی‌دانستند که ناپسندی آن دو عمل به حدی است که اعمال نیک را حبط می‌کند و جمله ﴿وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ به این مطلب اشاره دارد.. برخی نیز گفته‌اند که حبط در این آیه، به احباط و تکفیر مربوط نمی‌شود و مراد از آن، این است که مجالست و گفت و گو با پیامبر در این دو صورت، ثواب ندارد، نه اینکه به‌وسیله این دو عمل ثواب اعمال دیگر حبط می‌شود...

منت و آزار بعد از انفاق در راه خدا

اگر کسی بعد از انفاق، بر خدا یا بر گیرنده آن منت بگذارد و او را آزار دهد،. عمل او حبط و ثواب انفاق در راه خدا نصیبش نخواهد شد: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُبْطِلُوا۟ صَدَقَـٰتِكُم بِٱلْمَنِّ وَٱلْأَذَىٰ﴾ از کلمه ﴿لَا تُبْطِلُوا۟﴾ استفاده می‌شود که هرگاه صدقه‌ای به‌طور صحیح داده شود و پس از آن، منّت و آزار باشد، آن صدقه باطل می‌گردد. آیه‌ ۲۶۲ بقره نیز این مطلب را تأیید می‌کند.

در آیات بعد، مثال دیگری می‌آورد و کسانی را که صدقه خود را با منت و آزار باطل می‌کنند، به کسی تشبیه می‌کند که باغی سرسبز با میوه‌های گوناگون دارد و آب‌ها در آن روان است و در‌حالی‌که آن شخص دارای فرزندان ضعیفی است، پیری وی فرا می‌رسد و در این هنگام که شدیداً به آن باغ نیاز دارد، گردبادی آتشین آمده، آن را می‌سوزاند..

نافرمانی خدا و رسول

در آیه‌ ۳۳ محمّد، اطاعت نکردن از خدا و پیامبر(ص) موجب حبط اعمال دانسته شده است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَطِيعُوا۟ ٱللَّهَ وَأَطِيعُوا۟ ٱلرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوٓا۟ أَعْمَـٰلَكُمْ﴾. این نافرمانی در‌صورتی باعث حبط اعمال است که مراد آیه، نهی از ابطال عمل به‌وسیله نافرمانی از خدا و رسول، با حفظ ایمان باشد، نه با کفر و شرک.. برخی گفته‌اند: مراد از ابطال عمل، احباط آن با شرک یا منّت‌گذاری بر رسول. یا با ریا، عجب،. معصیت، یا خصوص گناه‌کبیره. است. بر اساس روایتی از امام‌باقر(ع) در تفسیر آیه پیشین، دشمنی با اهل‌بیت(ع) موجب باطل شدن اعمال می‌شود...

عوامل تکفیر در قرآن

ایمان، عمل صالح و تقوا

آیات در این زمینه ۴ گروه است:

1. آیاتی که ایمان را عامل تکفیر می‌داند؛
2. آیاتی که ایمان توأم با عمل‌صالح را موجب تکفیر قرار داده است؛
3. آیاتی که ایمان همراه با تقوا را عامل تکفیر معرفی کرده است؛
4. آیاتی که در آنها تقوا به‌تنهایی عامل تکفیر شمرده شده است.

گروه نخست: از دعایی که در اواخر سوره آل‌عمران آمده، استفاده می‌شود که ایمان سبب آمرزش گناهان است: ﴿رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًۭا يُنَادِى لِلْإِيمَـٰنِ أَنْ ءَامِنُوا۟ بِرَبِّكُمْ فَـَٔامَنَّا رَبَّنَا فَٱغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّـَٔاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ ٱلْأَبْرَارِ﴾.. قرآن در جای دیگر، یکی از آثار فتح‌المبین یا نزول آرامش بر دل‌های مردان و زنان مؤمن را زدودن گناهانشان قرار داده است:. ﴿لِّيُدْخِلَ ٱلْمُؤْمِنِينَ وَٱلْمُؤْمِنَـٰتِ جَنَّـٰتٍۢ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا ٱلْأَنْهَـٰرُ خَـٰلِدِينَ فِيهَا وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَكَانَ ذَٰلِكَ عِندَ ٱللَّهِ فَوْزًا عَظِيمًۭا﴾

گروه دوم: ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ ٱلَّذِى كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾) کلمه «الصّالحات» که جمع بوده و با «ال» شروع شده است، در همه اعمال صالح ظهور دارد؛ پس طبق این آیه و آیات مشابه آن، تکفیر، نتیجه ایمان و انجام همه اعمال شایسته است. با‌توجّه به این مطلب، اشکالی وارد می‌شود که لازمه انجام همه اعمال صالح، ترک تمام گناهان است؛ بنابراین، سیّئه‌ای وجود ندارد تا‌تکفیر شود.

طبرسی این اشکال را در موارد متعددی این‌گونه پاسخ می‌دهد: مراد سیّئاتی است که پیش‌تر در حال کفر * انجام می‌دادند.. به نظر برخی، مقصود از تکفیر سیّئات، سقوط عذاب کفر و گناهان در حال کفر، و مراد از بهترین پاداش اعمال، پاداش به اعمال در حال اسلام است. برخی نیز گفته‌اند: مقصود از سیّئات، گناهان صغیره است؛. بنابراین، منافاتی ندارد که شخص، همه اعمال صالح را انجام دهد؛ یعنی گناهان را ترک و واجبات را به جا آورد، در عین حال، گاهی گناه نیز در زندگی‌اش رخ دهد.. آیه ۹ تغابن نیز بر این مطلب دلالت دارد که ایمان به خدا و انجام کارهای شایسته، موجب زدوده شدن بدی‌ها از شخص می‌شود. ﴿وَمَن يُؤْمِنۢ بِٱللَّهِ وَيَعْمَلْ صَـٰلِحًۭا يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِهِ﴾... قرآن در آیه‌ ۲ محمد ایمان و عمل صالح را به همراه ایمان به حقّانیت قرآن، سبب تکفیر گناهان دانسته است: ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ وَءَامَنُوا۟ بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍۢ وَهُوَ ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ﴾.

گروه سوم: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِن تَتَّقُوا۟ ٱللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًۭا وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَٱللَّهُ ذُو ٱلْفَضْلِ ٱلْعَظِيمِ﴾ در آیه ۶۵ مائده خداوند به اهل‌کتاب وعده می‌دهد که اگر ایمان بیاورند و تقوای الهی را پیشه خود سازند، گناهانشان را محو نموده، آنها را در بهشت پرنعمت مسکن می‌دهد: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ ٱلْكِتَـٰبِ ءَامَنُوا۟ وَٱتَّقَوْا۟ لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَأَدْخَلْنَـٰهُمْ جَنَّـٰتِ ٱلنَّعِيمِ﴾.

گروه چهارم: ﴿وَمَن يَتَّقِ ٱللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِهِۦ وَيُعْظِمْ لَهُۥٓ أَجْرًا﴾. ﴿لِيُكَفِّرَ ٱللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ ٱلَّذِى عَمِلُوا۟ وَيَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ ٱلَّذِى كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾..

نماز، زکات، ایمان به پیامبران و یاری آنها، قرض

احتمال دارد که این امور به‌صورت مجموع، عاملی برای تکفیر سیّئات باشند؛ زیرا قرآن وعده خداوند به بنی‌اسرائیل را این‌گونه مطرح می‌کند: ﴿...لَئِنْ أَقَمْتُمُ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَيْتُمُ ٱلزَّكَوٰةَ وَءَامَنتُم بِرُسُلِى وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ ٱللَّهَ قَرْضًا حَسَنًۭا لَّأُكَفِّرَنَّ عَنكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّـٰتٍۢ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا ٱلْأَنْهَـٰرُ...﴾ عطف جملات شرطیه با «واو» و جزای مترتب بر آنها ظهور در این دارد که جزا ـ‌ تکفیر سیّئات ـ بر مجموعه این عوامل مترتب خواهد بود...

هجرت، تبعید، جهاد، شهادت و...

﴿فَٱلَّذِينَ هَاجَرُوا۟ وَأُخْرِجُوا۟ مِن دِيَـٰرِهِمْ وَأُوذُوا۟ فِى سَبِيلِى وَقَـٰتَلُوا۟ وَقُتِلُوا۟ لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّـٰتٍۢ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا ٱلْأَنْهَـٰرُ ثَوَابًۭا مِّنْ عِندِ ٱللَّهِ وَٱللَّهُ عِندَهُۥ حُسْنُ ٱلثَّوَابِ﴾ آن‌چه در آیه ذکر‌شده، هجرت، تبعید، تحمّل شداید و مصایب، جهاد و شهادت در راه خداست. که هر یک از این موارد، عامل مستقلی برای تکفیر است..

توبه

خداوند در آیه‌ ۸ تحریم به مؤمنان دستور توبه نصوح (صادقانه) می‌دهد؛ به امید آن‌که گناهانشان محو شود و در بهشت‌هایی که نهرها در میانشان جاری است، وارد شوند: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ تُوبُوٓا۟ إِلَى ٱللَّهِ تَوْبَةًۭ نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّـٰتٍۢ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا ٱلْأَنْهَـٰرُ...﴾... فیض کاشانی می‌نویسد: خداوند تکفیر را در این آیه، در بوته اجمال و ابهام گذاشته و آن را به‌صورت قطعی بیان نکرده است تا اوّلا بنده بین خوف و رجاء باشد؛ ثانیاً آشکار شود که تکفیر از ناحیه او تفضّل است، نه آن‌که ملزم به تکفیر باشد.. در تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) وارد‌شده: هرگاه خداوند بنده‌ای را به فضلش امیدوار سازد، هیچ‌گاه او را ناامید نمی‌کند.. در آیه‌ ۷۰ فرقان سخن از تبدیل سیّئات به میان آمده و گنه‌کاران به این وسیله به توبه تشویق‌شده‌اند: ﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلًۭا صَـٰلِحًۭا فَأُو۟لَـٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّـَٔاتِهِمْ حَسَنَـٰتٍۢ﴾..

پرهیز از گناهان بزرگ

قرآن، ترک گناهان کبیره را موجب تکفیر گناهان صغیره می‌داند: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا۟ كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ...﴾ علامه طباطبایی می‌نویسد: این آیه در مقام امتنان بر امّت، ترک قسمتی از گناهان (کبایر) را موجب تکفیر برخی دیگر از گناهان (صغایر) قرار می‌دهد و در آن، هیچ‌گونه تشویقی به ارتکاب گناهان صغیره نشده است؛ زیرا از طرفی به ترک کبایر دعوت می‌کند و از سوی دیگر، اگر گناه صغیره با اصرار بر آن یا کوچک شمردن و سهل‌انگاری درباره آن همراه باشد، خود نوعی کبیره به‌شمار می‌رود؛ بنابراین، آیه دلالت می‌کند که خداوند، گناهان صغیره را که معمولا انسان به‌سبب جهل، ضعف و هوای نفس، از آن خالی نیست، در سایه ترک گناهان کبیره محو می‌کند..

حسنات

آیه‌ ۱۱۴ هود پس از ترغیب به نماز در اوّل و آخر روز و هنگام شب می‌فرماید: حسنات، زشتی‌ها و بدکاری‌ها را محو می‌کند: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ طَرَفَىِ ٱلنَّهَارِ وَزُلَفًۭا مِّنَ ٱلَّيْلِ إِنَّ ٱلْحَسَنَـٰتِ يُذْهِبْنَ ٱلسَّيِّـَٔاتِ ذَٰلِكَ ذِكْرَىٰ لِلذَّٰكِرِينَ﴾. نقل‌شده است که سلمان فارسی با مردی به نام ابوعثمان زیر درختی نشسته بودند. سلمان شاخه خشکی را که برگ‌ها بر آن خشکیده بود در دست گرفت و دستی بر آن کشید تا تمام برگ‌های آن فرو ریخت؛ آن‌گاه گفت: اگر کسی نمازهای پنج‌گانه شبانه روزش را بخواند، خطاهایش فرو می‌ریزد؛ همان‌گونه که برگ‌ها از این شاخه فرو ریخت؛ سپس این آیه را بر آن مرد خواند.. روایاتی را نیز طبرسی آورده که در آنها با استدلال به این آیه، نماز کفاره گناهان قرار داده شده است.. از این مطلب که سیّئه بر مطلق گناهان، اگرچه کبیره باشد، اطلاق شده است، چنان‌که خداوند متعالی در آیه‌ ۲۱ جاثیه در مورد مشرکان یا سران شرک. تعبیر ارتکاب سیئات را به‌کار برده است: ﴿أَمْ حَسِبَ ٱلَّذِينَ ٱجْتَرَحُوا۟ ٱلسَّيِّـَٔاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ كَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ سَوَآءًۭ مَّحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾.، نمی‌توان استفاده کرد که هر حسنه‌ای (نماز یا غیر آن) تمام گناهان حتی آن‌چه از قبیل حق‌النّاس است و از گناهان کبیره به‌شمار می‌رود را تکفیر می‌کند؛؛ زیرا این مطلب را ادلّه دیگر رد می‌کنند؛ بنابراین باید آیه را بر تکفیر گناهانی خاص حمل کرد.. برخی دیگر معتقدند که این آیه، ربطی به تکفیر ندارد؛ زیرا معنای آن این است که کارهای نیک وقتی به‌صورت مستمر انجام شوند، در انسان حالتی به وجود می‌آید که از ارتکاب گناهان باز‌داشته می‌شود.. برخی نیز آیه را شامل هر دو معنا (تکفیر و جلوگیری از وقوع مجدد) دانسته‌اند.. در آیه‌ ۲۲ رعد قرآن از اهل نجات و سعادت در آخرت سخن می‌گوید و یکی از ویژگی‌های آنها را چنین بیان می‌دارد: ﴿...وَيَدْرَءُونَ بِٱلْحَسَنَةِ ٱلسَّيِّئَةَ...﴾. کسانی‌که [[[بدی]] را با نیکی دفع می‌کنند». این جمله، دو گونه معنا شده است: یکی اینکه بدی را با نیکی پاسخ می‌دهند که بنابراین معنا ربطی به بحث ما نخواهد داشت. دیگر اینکه در پی سیّئه، حسنه‌ای * انجام می‌دهند تا آن را محو‌کند. و این معنا با تکفیر مناسبت دارد..

صدقه پنهانی

خداوند در آیه‌ ۲۷۱ بقره انفاق پنهانی را موجب پوشاندن برخی از گناهان دانسته است: ﴿إِن تُبْدُوا۟ ٱلصَّدَقَـٰتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا ٱلْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌۭ لَّكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِّن سَيِّـَٔاتِكُمْ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ﴾..

کفارات

در مواردی برای برخی از گناهان، کفّاره تعیین شده که باعث تکفیر آنها می‌شود؛ مانند عفو * از حق قصاص که کفّاره گناهان ولیّ مقتول است:. ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَآ أَنَّ ٱلنَّفْسَ بِٱلنَّفْسِ وَٱلْعَيْنَ بِٱلْعَيْنِ وَٱلْأَنفَ بِٱلْأَنفِ وَٱلْأُذُنَ بِٱلْأُذُنِ وَٱلسِّنَّ بِٱلسِّنِّ وَٱلْجُرُوحَ قِصَاصٌۭ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِۦ فَهُوَ كَفَّارَةٌۭ لَّهُۥ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ﴾ و نیز کفاره شکستن قسم که عبارت از اطعام یا پوشاندن ۱۰ نفر مسکین یا آزاد کردن یک نفر برده است و اگر بر هیچ کدام توانایی ندارد، سه روز روزه گرفتن: ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ ٱللَّهُ بِٱللَّغْوِ فِىٓ أَيْمَـٰنِكُمْ وَلَـٰكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا عَقَّدتُّمُ ٱلْأَيْمَـٰنَ فَكَفَّـٰرَتُهُۥٓ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَـٰكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍۢ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَـٰثَةِ أَيَّامٍۢ ذَٰلِكَ كَفَّـٰرَةُ أَيْمَـٰنِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ...﴾..

دنیا و آخرت، صحنه حبط اعمال

در آیات پیشین که درباره ارتداد، کفر و نفاق بود، دنیا و آخرت هر دو عرصه حبط عمل قرار داده شده‌اند. تعبیر ﴿حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ﴾ در آیه‌ ۲۱۷ بقره که به ارتداد مربوط است و در آیه‌ ۲۲ آل‌عمران که درباره کفر است و در آیه‌ ۶۹ توبه که با منافقان ارتباط دارد، تکرار شده؛ البته آیه‌ ۳۲ محمّد از حبط عمل در آینده خبر داده است: ﴿وَسَيُحْبِطُ أَعْمَـٰلَهُمْ﴾؛ ولی آیات دیگر حبط را به دنیا و آخرت نسبت نداده‌اند و از فعل ماضی که بر گذشته دلالت می‌کند، استفاده کرده‌اند. طبرسی حبط عمل کافر در دنیا را موجب عدم احترام جان و مال وی می‌داند.. برخی، موارد دیگری را نیز از اثرات حبط در دنیا قرار داده‌اند؛ مثل استحقاق نداشتن یاری و دوستی از ناحیه مسلمانان، روا بودن جنگ با او، جدایی همسر از وی و عدم استحقاق ارث. در‌صورت ارتداد؛ امّا حبط عمل در آخرت، بطلان ثواب و استحقاق پاداش است...

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «احباط و تکفیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. اسدی، سید مصطفی، مقاله «احباط و تكفیر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲