امنیت در جامعه‌شناسی اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امنیت است. "امنیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امنیت در قرآن - امنیت در حدیث - امنیت در نهج البلاغه - امنیت در عرفان اسلامی - امنیت در اخلاق اسلامی - امنیت در معارف مهدویت - امنیت در روان‌شناسی اسلامی - امنیت در فقه سیاسی - امنیت در معارف دعا و زیارات - امنیت در معارف و سیره سجادی - امنیت در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امنیت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

“امن” در اصل، آرامش خاطر، آرامش نفس و از بین رفتن بیم و هراس است. “امان” نیز گاه اسم حالتی است که بر انسان به هنگام احساس امنیت، عارض می‌شود، گاه به چیزی که باعث امنیت شده، اطلاق می‌گردد. یکی از نیازها و ضرورت‌های کانونی فرد و اجتماع انسانی، برخورداری کامل یا دست‌کم نسبی از امنیت همه‌جانبه (جانی، مالی، حیثیتی، شغلی و ذهنی) است. همه جوامع در تلاشند. تا از طریق تمهید سازوکارهای لازم و ایجاد و توسعه بنیادهای متناسب، به این نیاز روانی اجتماعی اجتناب‌ناپذیر در حد امکان پاسخ گویند. فقدان امنیت یا حتی فقدان احساس امنیت، زندگی را به‌رغم داشتن سایر امکانات در کام انسان‌ها تلخ و چرخه امور را در سطوح فردی و اجتماعی مختل می‌سازد. امروزه یکی از شاخص‌های مهم توسعه، میزان و ضریب امنیت فردی و اجتماعی در مقابل تهدیدات گوناگون داخلی و خارجی است که شهروندان آن جامعه از آن متنعم گشته‌اند. قرآن کریم نیز ضمن تشریع راه‌کارهای مناسب برای حصول آرامش و امنیت در مقابل عذاب تهدید کننده اخروی، به ابعاد فردی و اجتماعی این نیاز در مقابل عوامل تهدید کننده این جهانی نیز توجه و اهتمام ویژه‌ای مبذول داشته است.

بخشی از سیاست‌های راهبردی اسلام در تأمین امنیت روانی و اجتماعی عبارت است از: توصیه و تأکید بر توسعه و تقویت مستمر ایمان و تقوای دینی، تقویت روح جمع‌گرایی و همبستگی و احساس اخوت و برادری، تحکیم و تثبیت ارزش‌های اخلاقی در سطوح فردی و اجتماعی، تقویت زمینه‌های روحی برای رویارویی مستمر و خستگی‌ناپذیر با عوامل شیطانی، لزوم تشکیل حکومت اسلامی، برقراری نظم و انسجام اجتماعی، لزوم تأمین نیازهای حیاتی و ضرورت‌های زیستی همگانی، حمایت ویژه از فقرا، نیازمندان و اقشار آسیب‌پذیر جامعه، اجرای کامل قسط و عدل و رفع هر گونه تبعیض توجیه‌ناپذیر، برحذر داشتن از ارتکاب هر نوع ظلم و تعدی علیه حقوق دیگران، ممنوعیت نشر هر نوع فحشا و منکر؛ تشریع احکام فقهی مؤثر و زمینه‌ساز امنیت همچون فریضه امر به معروف و نهی از منکر، اجرای حدود و تعزیرات، وجوب جهاد و دفاع در مقابل عوامل سرکش، ضرورت تأمین امکانات و تجهیزات مورد نیاز برای مهار اراده‌های طغیان‌گر، لزوم مرزبانی در مقابل تعرضات محتمل خارجی. تفسیر نمونه در خصوص زمینه‌های اعتقادی و اجتماعی تحقق امنیت می‌نویسد: امنیت و آرامش روحی تنها موقعی به دست می‌آید که در جوامع انسانی دو اصل حکومت کند: ایمان و عدالت اجتماعی. اگر پایه‌های ایمان به خدا متزلزل گردد و احساس مسئولیت در برابر پروردگار از میان برود و عدالت اجتماعی جای خود را به ظلم و ستم بسپارد، امنیت در چنان جامعه‌ای وجود نخواهد داشت، و به همین دلیل با تمام تلاش و کوششی که جمعی از اندیشمندان جهان برای برچیدن بساط ناامنی‌های مختلف در دنیا می‌کنند روز به روز فاصله مردم جهان از آرامش و امنیت واقعی بیشتر می‌گردد، دلیل این وضع آن است که پایه‌های ایمان لرزان و ظلم جای عدالت را گرفته است.

و در توضیح جایگاه این نعمت از دیدگاه قرآن می‌نویسد: نعمت امنیت ریشه همه نعمت‌هاست، و حقاً چنین است، زیرا هر گاه امنیت از میان برود، سایر مسائل رفاهی و مواهب مادی و معنوی نیز به خطر خواهد افتاد، در یک محیط ناامن، نه اطاعت خدا مقدور است و نه زندگی توأم با سربلندی و آسودگی فکر، و نه تلاش و کوشش و جهاد برای پیشبرد هدف‌های اجتماعی. در توضیح آیات و روایات مربوط نیز می‌نویسد: آبرو و حیثیت افراد همچون مال و جان آنهاست، بلکه از بعضی جهات مهم‌تر است. اسلام می‌خواهد در جامعه اسلامی امنیت کامل حکم‌فرما باشد نه تنها مردم در عمل و با دست به یکدیگر هجوم نکنند، بلکه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر اندیشه و فکر آنان نیز در امان باشند، و هر کس احساس کند که دیگری حتی در منطقه افکار خود تیرهای تهمت را به سوی او نشانه‌گیری نمی‌کند، و این امنیتی است در بالاترین سطح که جز در یک جامعه مذهبی و مؤمن امکان‌پذیر نیست. علامه طباطبایی نیز در ضرورت امنیت برای جامعه می‌نویسد: می‌توان گفت احتیاج اجتماع به امنیت بیشتر است از احتیاج یک فرد به آن، چون هر قدر عامل و غرض او بزرگ‌تر شد عمل نیز بزرگ‌تر می‌شود. آری، اجتماع هم از ناحیه اجزا و افرادش به امنیت احتیاج دارد و محتاج است به اینکه افرادش متلاشی و پراکنده نشوند، و هم از ناحیه دشمنان و رقبایش؛ از این‌رو، یکی از وظایف همگانی مؤمنان و در رأس آن حکومت اسلامی، ایجاد و استقرار آرامش و امنیت اجتماعی به عنوان مقدمه‌ای برای تحقق “حیات طیب” خواهد بود.

در ذیل بحث امنیت، از صلح و سلم هم باید سخن گفت که سلم و سلام، در لغت به معنای صلح، سازش و آرامش و امنیت است. برخی مفسران، واژه “سلم” در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً...﴾ را به معنی اطاعت و تسلیم در برابر فرامین خداوند و پذیرش بی‌چون و چرای آنها تفسیر کرده‌اند. سلم به معنای موافقت کامل در ظاهر و باطن و فقدان هر نوع مخالفت است و لازمه آن انقیاد، صلح و رضایت است. تردیدی نیست که تحقق همه هدف‌ها و برنامه‌های اجتماعی تنها در سایه استقرار صلح و آرامش ممکن خواهد شد. نکته ظریفی که از آیه فوق استفاده می‌شود اینکه صلح و آرامش واقعی تنها در پرتو ایمان جمعی به خداوند و اطاعت کامل از فرامین و تعالیم او امکان‌پذیر خواهد بود. توصیه‌های اخلاقی، تدوین قوانین و معاهدات، تشریح نتیجه‌ها و آثار سیاست‌ها، اعمال نظارت‌ها و کنترل‌های دقیق، اجرای برنامه‌های تعلیمی و تربیتی و...، هر قدر حساب شده و منضبط، نمی‌تواند احتمال بروز کشمکش، تعارض، تقابل، تنازع و جنگ را در جامعه انسانی مهار کرده و نگرانی‌های ناشی از بروز محتمل آن را فرو نشاند؛ زیرا عالم ماده، عالم تزاحم، اصطکاک، رقابت و کشمکش است و به طور طبیعی، زمینه بیشتری برای شکوفایی آن دسته از استعدادهای انسانی که با اقتضائات ذاتی آن سازگار دارند، فراهم می‌سازد. ادعا این است که ایمان عمیق و روشن‌بینانه مذهبی به تعالیم آسمانی در صورت وجود شرایط لازم و رفع موانع برای هدایت‌گری انسان‌ها در ساحت‌های مختلف زندگی و مرجعیت‌یابی بلامنازع می‌تواند زمینه تحقق آرمان صلح و آشتی را در حد امکان فراهم سازد.

در هر حال، تردیدی نیست که صلح‌جویی و صلح‌خواهی و تمهید مقدمات لازم برای تحقق آن از جمله آرمان‌های کانونی و اصول استراتژیک در منطق اجتماعی و نظام ارتباطی اسلام است. تفسیر نمونه در بیان جایگاه صلح در جامعه انسانی می‌نویسد: در همه جا اصل نخستین، صلح و صفا و دوستی و سازش است و نزاع و کشمکش و جدایی برخلاف طبع سلیم انسان و زندگی آرام‌بخش او است و لذا جز در موارد ضرورت و استثنایی نباید به آن متوسل شد. و در تفسیر آیه ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ در بیان وظیفه مؤمنان در رفع مخاصمه‌های داخلی می‌نویسد: همان اندازه که برای ایجاد صلح در میان دو برادر نسبی تلاش و کوشش می‌کنید باید در میان مؤمنان متخاصم نیز برای برقراری صلح به طور جدی و قاطع وارد عمل شوید. چه تعبیر جالب و گیرایی! که همه مؤمنان برادر یکدیگرند و نزاع و درگیری میان آنها را در‌گیری میان برادران نامیده که باید به زودی جای خود را به صلح و صفا بدهد. یکی دیگر از نویسندگان نیز در توضیح جایگاه صلح در منطق اجتماعی سیاسی اسلام می‌نویسد: هدف از صلح، مصلحت‌گرایی نیست، بلکه خود “صلح” مصلحت است، زیرا با زندگی فطری انسان سازگارتر است، و در موقعیت صلح، رشد و تعالی انسان‌ها و تفاهم برای رسیدن به توافق‌ها، بیشتر و یگانگی آیین بشری و گرایش به حق امکان‌پذیرتر می‌گردد.

آیات قرآنی مرتبط

1. امنیت از جمله انعام‌های ویژه و سزاوار قدردانی و سپاس خداوندی: ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ﴾.
2. استقرار امنیت از جمله ویژگی‌های جامعه آرمانی موعود اسلام: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا...﴾.
3. ایمان و اعتقاد ناب دینی، زمینه‌ساز نیل به امنیت روانی کامل: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾.
4. هدایت‌یابی مؤمنانه زمینه‌ساز تأمین امنیت روانی: ﴿فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.
5. لزوم تأمین همه وسایل و امکانات قدرتمندی و اقتدار برای ایجاد امنیت همه جانبه: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ...﴾.
6. لزوم مبارزه قهرآمیز با عوامل مخل امنیت اجتماعی: ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ﴾. در آیاتی نیز بر ذکر مستمر خداوند به عنوان راهی منحصربه‌فرد برای حصول اطمینان و آرامش روانی مؤمنان؛ بر فلسفه آفرینش شب به عنوان مأمنی برای حصول آرامش و سکونت بر ازدواج به عنوان طریقی فطری و طبیعی برای حصول آرامش متقابل زوجین و بر لزوم پرهیز همگان از دست‌یازیدن به فساد کاری و امنیت‌زدایی تأکید شده است. برخی آیات نیز مؤمنان را به نزول فرشتگان در بحران‌ها و حوادث سخت برای آرامش‌بخشی و تأمین امنیت روانی ایشان بشارت داده است.
7. دعوت عموم مؤمنان به صلح‌جویی و سازش: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً...﴾.
8. توصیه به پذیرش پیشنهاد صلح دشمنان: ﴿وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.
9. توصیه مؤمنان به برقراری صلح میان متخاصمان: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا... إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ...﴾.
10. تأکید بر مطلوبیت همواره صلح: ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ...﴾.

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم