اسلام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ایمان است. اسلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسلام در لغت - اسلام در قرآن - اسلام در نهج البلاغه - اسلام در کلام اسلامی - اسلام در فقه اسلامی - اسلام در معارف مهدویت - اسلام در فقه سیاسی - اسلام در معارف دعا و زیارات - اسلام در معارف و سیره سجادی - اسلام در معارف و سیره رضوی - اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: اسلام در لغت

اسلام در معانی داخل شدن در آشتی، تسلیم شدن یا تسلیم نمودن چیزی به کسی، خالص نمودن عبادت و دین برای خدا به کار رفته است. مشتقات اسلام نیز به معنی صلح، آشتی، مسالمت، تسلیم شدن و خضوع به کار رفته است. اسلام در بابِ افعال دارای معانی زیر است: انقیاد، امتثال امر و نهی بدون هیچ‌گونه اعتراض، اطاعت کلی و بی قید و شرط و تسلیم محض بودن، اذعان به حکم الهی، اخلاص در عبادت و ادای طاعات به دور از هرگونه فریب.

معنای اصطلاحی

اسلام به معنای تسلیم

همچنین ببینید: تسلیم

از نگاه اسلام یکی از ارکان اصلی اخلاق اسلامی، تسلیم شدن در برابر اوامر و نواهی خداوند است، چنانکه خداوند پیامبر اکرم (ص) را به داشتن این وصف امر می‌‌کند: ﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾.

اسلام یعنی تسلیم حقیقت بودن، «الْإِسْلَامُ‏ هُوَ التَّسْلِيمُ‏». در جایی که منافع شخص، تعصّب شخص، عادت شخص در مقابل حقیقت قرار می‌گیرد، آدمی خود را تسلیم حقیقت کند و از هرچه جز حقیقت است صرف‌نظر کند.

اسلام به‌معنای دین الهی

همچنین ببینید: دین الهی

یکی از کاربری‌های اسلام، استفاده برای دین الهی از آدم تا پیامبر خاتم است. در قرآن کریم تصریح شده است که اسلام، دین همه پیامبران بوده است. مهم‌ترین ویژگی‌های دین الهی عبارت است از:

1. حقانیت: حقانیت یکی از ویژگی‌هایی است که سبب شد اسلام به عنوان دین الهی معرفی شود: ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾..
2. توحید: اسلام بر اساس توحید پایه گذاری شده است، بر همین اساس، قرآن دین مورد قبول خداوند و دین همه پیامبران را که در بسیاری از فروع مانند نماز، روزه، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن مشترک‌اند، اسلام و همه انبیای الهی و پیروان آنها را مُسلم می‌‌داند: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾.
3. انطباق با فطرت: قانونگذاری اسلام با فطرت و آفرینش انسان هماهنگ است: ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
4. اعتدال: ویژگی دیگری که اسلام را در جهت الهی بودن آن سوق می‌‌دهد اعتدال است، چنانکه آیۀ ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، دین ابراهیم را حنیف و دین حق می‌‌داند. "حنیف" به معنای دور شدن از گمراهی و سوق به هدایت است و لازمۀ چنین امری ایجاد و حفظ اعتدال است.

اسلام به معنای دین خاتم

همچنین ببینید: دین خاتم

سومین کاربست از کاربری‌های این واژه، اسلام به معنای خصوص دین پیامبر خاتم است که آخرین و کامل‌ترین دین آسمانی است و در سال ۶۱۰ میلادی با بعثت پیامبر خدا (ص) در مکه آغاز شد و پس از هجرت پیامبر و مسلمانان به مدینه، به سرعت گسترش یافت. پایه‌های اساسی تشکیل این دین براساس توحید، نبوّت و معاد استوار است و کسی که با صدق و راستی به یکتایی خداوند و نبوت پیامبر معترف باشد مسلمان محسوب می‌‌شود.

روابط مفهومی اسلام با واژگان همسو

رابطه با ایمان

همچنین ببینید: ایمان

مهم‌ترین تقسیمی که برای اسلام مطرح شده، اسلام تقلیدی و اجتهادی است. اسلام اجتهادی با ایمان قرین است. میان اسلام و ایمان تفاوت‌هایی وجود دارد مانند:

1. شرط ایمان، اسلام است و اسلام و ایمان دارای رابطۀ طولی‌اند بدین معنا که ایمان پس از اسلام جای دارد، لذا هر چند اسلام و ایمان، عبارت‌اند از اعتقاد به شریعت محمدی (ص)، اما اسلام، اعتقاد غیر راسخ است و ایمان، اعتقاد راسخ.
2. اسلام تنها اعتقاد به توحید و نبوت و معاد است؛ ولی ایمان افزون بر این، پایبندی عملی است و ولایت را نیز در خود دارد.
3. اسلام، التزام به اموری است که موجب جاری شدن احکام ظاهری‌اند: از قبیل طهارت بدن؛ حلال گشتن ذبیحه؛ حمل فعل بر صحت؛ تجهیز و تغسیل و تدفین و نماز جنازه؛ جواز نکاح و حق ارث؛ ولی ایمان مایۀ نجات و سعادت اخروی است.

رابطه با دین و شریعت

همچنین ببینید: دین و شریعت

اسلام، آیین الهی همه پیامبران آسمانی است. همۀ پیامبران در پی یک هدف بوده‌اند و یکدیگر را تصدیق کرده‌اند و در امتی واحد جای داشته‌اند با این حال، شریعت آنان هر یک ویژگی‌هایی داشته است. تفاوت دین و شریعت در این است که نسخ به دین راه ندارد؛ اما شریعت با ابلاغ شریعت بعدی منسوخ می‌گردد، شریعت نو برخی احکام شریعت پیشین را تأیید و برخی را منسوخ می‌کند. آخرین شریعت، که دارای کمال نهایی است، شریعت حضرت محمد (ص) است که به صورت مطلق، «اسلام» نام دارد.

اسلام در قرآن کریم

مقالهٔ اصلی: اسلام در قرآن

کلمۀ اسلام هشت بار و مشتقات آن ۱۳۴ مرتبه در قرآن به کار رفته است. واژه اسلام در قرآن کریم افزون بر معنای لغوی به دو معنای دیگر دانسته شده است: یکی خصوص شریعت پیامبر خاتم (ص) و دیگری دین و سیره همه انبیای الهی و به عبارت دیگر "دین‌ الله".

برخی از آیاتی که در آنها اسلام به‌معنای آخرین شریعت آمده عبارت است از:

1. ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾؛
2. ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ﴾؛
3. ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾؛
4. ﴿وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ﴾.

تاریخچه اسلام

در میان شرایع بزرگ، تنها اسلام است که تاریخ پیدایی، کتاب آسمانی، احکام، عبادات و سیره و احوال پیامبر آن روشن و بی‌ابهام است. اسلام میان مردمی ظهور یافت که از فضایل انسانی دور بودند، تمدن و فرهنگی نداشتند، بت می‌پرستیدند، مردار می‌خوردند، دختران خویش را زنده به گور می‌کردند و کودکان خویش را از ترس فقر می‌کشتند. تمدن‌های بزرگ آن روزگار نیز رو به افول نهاده بودند. مردم ایران و روم از فساد حکمرانان رنج می‌بردند و در پی چاره می‌گشتند.

اسلام در مقایسه با یهودیت و مسیحیت آموزه‌هایی گسترده‌تر و متنوع‌تر دارد، آموزه‌های وحیانی اسلام در طول ۲۳ سال و به تدریج بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و گسترش یافت. آن حضرت در ابتدا فرمان یافت تا دعوت خود را از نزدیکانش آغاز کند: ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ و در مرحلۀ دوم مردم مکه و مناطق پیرامون را به دین اسلام فراخواند: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا﴾ و در نهایت، دعوت خویش را متوجه همگان کرد: ﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ﴾

آیین اسلام از آن رو که توانمندی شگفتی در جذب ملل به خویش داشت، پس از مدتی کوتاه سراسر دنیای متمدن آن روزگار را به تسخیر خویش درآورد. ویژگی‌های بی‌همتای این آیین آسمانی از قبیل هماهنگی با فطرت انسان و تحمل نکردن بی‌عدالتی‌های اجتماعی و طبقه‌بندی‌های ناروای اشرافی، ملت‌های ستمدیده و به ستوه آمده را به سوی خود کشاند پس از اینکه اسلام تقریباً همۀ مناطق شبه جزیره عرب را فرا گرفت، پیامبر اکرم (ص) مردمان کشورهای دیگر، چون ایران، مصر، روم و حبشه را نیز به پذیرش آن فراخواند. بخشی از این سرزمین‌ها در زمان حیات و بخشی دیگر پس از رحلت آن حضرت به سرزمین اسلامی ملحق شده و بسیاری از ساکنان آن مسلمان شدند. به این ترتیب، دین اسلام به قارۀ آسیا، سواحل دریای روم و هندوستان تا سواحل اقیانوس اطلس راه یافت.

حقیقت اسلام

مقالهٔ اصلی: حقیقت اسلام

اسلام مکتبی جامع و واقع‌گراست که در آن به همه جوانب نیازهای انسانی توجه شده است. مجموعه تعلیمات اسلام از یک لحاظ به سه بخش تقسیم می‌گردد:

1. اصول عقاید؛ یعنی چیزهایی که هر مسلمان باید بدان‌ها معتقد شود. کاری که در این زمینه بر عهده انسان است از نوع کار تحقیقی و از اعمال جوانحی و قلبی است.
2. اخلاقیات؛ یعنی خصلت‌هایی که هر مسلمان باید خود را به آنها بیاراید و خویشتن را از اضداد آنها دور نگه دارد.
3. احکام؛ یعنی دستورهایی که به فعالیت‌های خارجی و عینی انسان، اعم از معاش و معاد و امور فردی و اجتماعی وی مربوط است.

این سه‌ بخش خود نیز با یکدیگر مرتبط است؛ به این معنا که اعتقادات مناسب زمینه ساز پیدایش اخلاق فاضله و اخلاق فاضله نیز با احکام و تکالیف شرعی مسانخ است و این رابطه از طرف مقابل نیز وجود دارد؛ یعنی عمل به تکالیف شرعی زمینه را برای دستیابی به مراحل برتر اخلاق و به تبع آن مرتبه بالاتری از اعتقاد فراهم می‌کند.

ویژگی‌های اسلام

آیین مقدس اسلام بر اصول مترقی و متکاملی استوار است که موجب شده این آیین، دین جهانی و عقلانی و جاودانی گردد که در ذیل به موارد مهم آن اشاره می‌شود:

1. هماهنگی با فطرت انسانی: طبیعت و به تعبیر قرآنی، فطرت انسان به گونه‌ای آفریده شده است که ذاتاً طالب حقیقت، کمال و رستگاری و بقاست. انسان وجود خود را ناقص و نیازمند می‌بیند و در صدد وصل به قدرت و غنی مطلق است. آیین مقدس اسلام آیین جاودانگی است که به این نیازهای فطری انسان توجه داشته و آنها را به شایستگی برطرف می‌کند. اسلام با معرفی خداوند متعال به عنوان یگانه آفریدگار و هستی بخش جهان و انسان، حس پرستش و سپاس انسان را به سوی حق راهنمایی می‌کند.
2. هماهنگی با عقل: انسانیت انسان با قوه عقلانی آن پا برجاست. عقل نعمت الهی در حق انسان است که با اتکا به آن انسان به شناخت جهان هستی، آفریدگار و همچنین اداره زندگانی دنیوی خویش می‌پردازد. آیینی که مدعی جاودانگی است می‌بایست با عقلانیت، انطباق و هماهنگی داشته باشد. آیین مقدس اسلام مخصوصاً آخرین کتاب آسمانی که از آفت تحریف مصون مانده، نه تنها تعارض و ستیزی با عقل ندارد، بلکه همیار و مشوق آن است. آیات متعددی وجود دارد که مسلمانان را به فراگیری و استفاده از قوه عاقله دعوت و عدم تعقل انسان‌ها را نکوهش می‌کند ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾.
3. تشویق به علم در همه زمینه‌ها: اسلام بشر را به شناخت انسان و جهان تشویق کرده و در آیات و روایات بسیاری از او خواسته است که به مطالعه آیات آفاقی و انفسی خداوند بپردازد و از این رهگذر به حق رهنمون شود: ﴿وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ﴾. پیامبر (ص) در روایت معروف: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ» یادگیری علم را یک واجب برشمرده است.
4. سهولت و سادگی: یکی دیگر از ویژگی‌های آیین جاوید که مدعی فراگیری و جریان در حق همه انسان‌ها در همه اعصار است، قابل فهم بودن و سادگی آن در عرصه اعتقادات و آموزه‌های دینی و سهولت و دوری از تکالیف طاقت‌فرسا و زیان‌آور در عرصه عبادات و احکام فردی و اجتماعی است.
5. انسجام و استحکام درونی: از ویژگی‌های دین حق و جاوید آن است که آموزه‌های آن متقن و با یکدیگر هماهنگ باشد؛ به گونه‌ای که اولاً، با یکدیگر تعارض و ناهمخوانی نداشته و از ضدیت به دور باشد. ثانیاً، آموزه‌های مختلف آن در عرصه‌های مختلف، مانند اعتقادی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همگی مانند اجزای یک ماشین و دستگاه، نقش خود را برای تحقق یک هدف از پیش تعیین شده، ایفا کنند.
6. پاسخگویی به نیازهای معرفتی و فقهی زمان (اجتهاد): آیین مقدس اسلام در عرصه معرفت و اندیشه با اتکا به عقل و فطرت و همچنین قابل دسترس بودن متن دینی، یعنی قرآن مجید و روایات به تفسیر و تبیین جهان هستی و مسائل آن از قبیل اصل مبدأ و معاد پرداخته است. راهکار دیگر اسلام برای پاسخگویی به نیازهای جدید، توجه به تربیت و رشد عالمان و متخصصان دین و به رسمیت شناختن تفاسیر آنان است که به اصل اجتهاد معروف است.
7. سازگاری دین و دنیا: با نگاهی به آیین مقدس اسلام درمی‌یابیم که اسلام نه تنها به ترک دنیا و زندگانی رهبانی توصیه نمی‌کند، بلکه ضمن نهی از آن به استفاده بهینه از نعمت‌های دنیوی سفارش می‌کند ﴿وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا﴾.
8. اشتمال بر اصول مترقی سیاسی و اقتصادی: اسلام در عرصه سیاست و اقتصاد نیز بر اصول مترقی و عقلانی مشتمل است که موجب تمایز این دین و برجستگی خاص آن شده است.
9. خاتمیت: اسلام آخرین و کامل‌ترین دین آسمانی است که پیامبر آن، حضرت محمد بن عبدالله (ص) است و مخاطب پیامبر اسلام (ص) و آیین او، همۀ جهانیان‌اند و خطاب قرآن به صراحت همۀ انسان‌ها را شامل می‌شود. قرآن کریم تأکید می‌کند رسالت محمد (ص) عمومی و همگانی است. بنابر آیات قرآن، اسلام سرانجام بر همۀ ادیان غالب می‌آید و لازمۀ خاتمیت دین، جاودانگی آن است

ابعاد اسلام

اصول دین

آن دسته از دستورهای اسلامی مرتبط با باورهای انسان اصول دین نام دارد که عبارت‌اند از:

1. توحید؛ یعنی اعتقاد به یگانگی خداوند در ذات، صفات، افعال و عبادت. بر این اساس توحید دارای مراتب و اقسامی است مانند: توحید ذاتی؛ توحید صفاتی؛ توحید افعالی و توحید عبادی.
2. عدل؛ شیعه و معتزله معتقدند عدالت معنا و مفهوم عقلی دارد و صفات کمالی الهی مقتضی است که خداوند به عدالت رفتار کند.
3. نبوت؛ اعتقاد به نبوت پیامبران پیشین (نبوت عامه) و نبوت حضرت محمد (نبوت خاصه) از اصول عقاید اسلامی است. بر این اساس حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر الهی و قرآن مجید نیز آخرین کتاب آسمانی و شریعت اسلام، آخرین شریعت الهی است.
4. امامت؛ اهل سنت امامت را از فروع دین و از تکالیف مردم دانسته‌اند، ولی شیعه امامیه آن را از اصول اعتقادی و نصب امام را فعل خدا می‌داند.

فروع دین

آن دسته از دستورهای اسلام که مربوط به عمل انسان است فروع دین نامیده می‌شود. نماز، روزه، زکات و حج از مهم‌ترین فروع دین اسلام به شمار می‌روند.

آثار اسلام

مقالهٔ اصلی: اسلام در فقه سیاسی

در شریعت مقدس بر پذیرش اسلام آثاری بار شده است که مهم‌ترین آنها عبارت است از:

1. ساقط شدن حقوق الهی ـ اعم از حقوق مالی، مانند زکات، خمس و کفارات و حقوق غیر مالی، مانند نماز، روزه و حج ـ که قبل از اسلام از کافر فوت شده است. البته حق الناس، از قبیل بدهی ساقط نمی‌شود و باید ادا شود؛
2. پاک گردیدن بدن و رطوبت‌های آن؛
3. محترم بودن خون، مال و فرزندان نابالغ وی. بنا بر این، کشتن مسلمان و گرفتن مال وی به زور و نیز تعرض به فرزندان کوچک او از قبیل به اسیری گرفتن آنان، جایز نیست. البته دارایی‌های غیرمنقول کافر حربی‌ای که در دارالکفر قبل از اسیر شدن، به اسلام گردیده است ـ مانند زمین و باغ و بوستان ـ غنیمت مسلمانان است و اگر پس از اسارت مسلمان شود، همه اموال او غنیمت به شمار می‌رود و تنها خون وی و فرزندان نابالغش محترم است؛
4. جریان احکام اسلام نسبت به فرزندان نابالغ او از جهت تبعیت؛
5. محدود شدن همسران: کافری که بیش از چهار زن دارد، پس از پذیرش اسلام، افزون بر چهارزن را باید رها کند؛
6. وجوب ختنه: بر کافر مسلمان شده، ختنه واجب است؛ هر چند کهنسال باشد.

راهبردهای کلان اسلام

برای تحقق خارجی اسلام، راهبردهای مهمی ارائه شده که به شرح ذیل اشاره می‌شود:

وحدت اسلامی

وحدت اسلامی و وحدت میان مسلمانان، یکی از راهبردهای کلان تحقق اسلام ناب محمدی (ص) است. وحدت همه انسان‌ها در زیر سایه برادری، الفت، صداقت و صفای باطنی و ظاهری، از مقاصد شرایع آسمانی بودهو این امر تأثیرگذار در تشکیل مدینه فاضله و در دفع فساد است. با استناد به حکم لزوم برادری بین مؤمنین، گرفتاری مسلمین ناشی از بی‌توجهی آنان به این دستور خداوند است.

پیشرفت اسلامی

یکی دیگر از راهبردهای تحقق اسلام، مسأله پیشرفت است. پیشرفت انسان به معنای پرداختن به همه ابعاد انسان و راهنمایی او از این طریق برای رسیدن به بُعدِ متعالی است. مؤلفه‌های پیشرفت در چند مورد خلاصه می‌شود: رهایی از سلطه بیگانگان و حاکمیت اسلام، برابری همه در برابر قانون، رفع ظلم و نابرابری، رشد علمی ـ فرهنگی، تقوی و جهاد، رفع فقر و توزیع عادلانه ثروت و رشد اقتصادی.

تمدن اسلامی

با ترسیم پیشرفت از نگاه اسلام ناب، تمدنِ مورد نظر اسلام نیز روشن می‌شود. در این نوع تمدن، علاوه بر عظمت و شکوه دنیوی یک امت، ارزش‌های معنوی و انسانی آن، بخش اساسی تمدن را تشکیل خواهد داد. مذهب، قانون، استقلال، آزادی، آزادی مطبوعات و آزادی اظهار عقیده و آزادی احزاب و گروه‌ها، از جمله شاخص‌های تمدن به حساب می‌آیند.

جستارهای وابسته

• تسلیم
• دین الهی
• دین اسلام
• اسلام فطری
• اسلام ظاهری (اسلام زبانی)
• اسلام واقعی (تسلیم)
• اسلام پدران پیامبر خاتم
• اسلام مادران پیامبر خاتم
• اسلام پدران ائمه
• اسلام مادران ائمه
• دین حق
• دین فطری
• ادیان توحیدی
• دین حضرت آدم (ع)
• دین حضرت نوح (ع)
• دین حضرت هود (ع)
• دین حضرت صالح (ع)
• دین حضرت ابراهیم (ع)
• دین حضرت شعیب (ع)
• دین حضرت موسی (ع)
• دین حضرت عیسی (ع)
• دین منطقه‌ای
• تحریف ادیان الهی
• اشتراک ادیان الهی
• اختلاف ادیان الهی
• ادیان غیر توحیدی
• منشأ دين
• قلمرو دین

منابع

1. دیبا، حسین، اسلام، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
2. کوشا، محمد علی، مقاله «اسلام»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم
5. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
6. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱
7. قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
8. سهرابی‌فر، محمد تقی، مقاله «اسلام‌شناسی»، منظومه فکری امام خمینی
9. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه