اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسلام است. اسلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسلام در لغت - اسلام در قرآن - اسلام در نهج البلاغه - اسلام در کلام اسلامی - اسلام در فقه اسلامی - اسلام در معارف مهدویت - اسلام در فقه سیاسی - اسلام در معارف دعا و زیارات - اسلام در معارف و سیره سجادی - اسلام در معارف و سیره رضوی - اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اسلام دین توحید و معنای آن تسلیم شدن در برابر خداوند متعال است. این دین کاملترین دین بوده و تا قیامت پابرجاست. اسلام ناب همیشه از ظهور تاکنون در تقابل با دیگر اسلام‌هاست. منافقین و عالمانی که تفسیر درستی از دین ندارند، از مصادیق اسلام امریکایی هستند. وحدت اسلامی، پیشرفت، تمدن اسلامی و بیداری اسلامی از راهبردهای کلان اسلام و مبدا الهی، منطق محکم اسلام و خاتمیت، از عوامل پذیرش اسلام است.

مقدمه

«اسلام» به معنای تسلیم شدن و فرمانبرداری است. چنان که امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند: «الْإِسْلَامُ هُوَ التَّسْلِيمُ». این معنای لغوی اسلام است و در عرف قرآن هم اسلام به این معنی آمده است: بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ «آری، هرکس که صورت خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست».

پس اسلام یعنی دین توحید که دین همه پیامبران الهی است و آن تسلیم شدن در برابر خداوند سبحان و محو شدن در اوامر اوست. به این معنی همه ادیان آسمانی دین اسلام هستند. اسلام در تعریف اصطلاحی، نظامی به هم پیوسته از اعتقادات و رفتار و کردار است که خداوند متعال به وسیله آخرین پیامبر خود حضرت محمد(ص) برای بشریت نازل کرده تا بشریت تسلیم محض خدا شود و تنها او را پرستش و فرمانبرداری کند.

بنابراین، اسلام، مجموعه‌ای وحیانی شامل معارف، احکام و اخلاق است که لازمه زیست انسانی است. اگر بشر زیست انسانی نداشت و فقط محدود به حیات حیوانی بود، نیازی به دین نداشت. از سوی دیگر دین لازمه زیست فردی و اجتماعی اوست و تنها امری فردی نیست، بلکه جنبه دیگر آن بنای زندگی اجتماعی و عمومی انسان است که پایه‌های سعادت دنیا و آخرت بشریت را تأمین می‌کند و همه شئون زندگی اجتماعی بشر را که برایش در اجتماع لازم و ضروری است، همانند عدالت، علم، پیشرفت، صنعت، ثروت، رفاه، عزت و جز آنها را فراهم می‌کند. این دین تا «قیامت» پابرجاست. همیشگی بودن شریعت اسلامی یکی از تفاوت‌های کلیدی آن با شرایع دیگر است. شریعت پیامبران پیشین تا مقطع زمانی خاص ادامه داشت و با آمدن شریعت دیگر نسخ می‌شد، تنها شریعت اسلام است که به کمال نهایی رسیده و نسخ پذیر نیست و تا قیامت پابرجاست.

نکته کلیدی در دین و اسلام آنکه مبنا و رکن اساسی اسلام و محور تعالیم اسلامی، خدا و تسلیم شدن در برابر او و فرمانبرداری از خدای یگانه است. بنابراین اسلام و توحید اسلامی فقط امر ذهنی نیستند؛ بلکه امری واقعی و مبنای نظام اسلامی و دستورالعمل زندگی است.

معناشناسی

«اسلام» به معنای فرمان‌پذیری و گردن‌نهادن به حکم و دخول در سلامت است.

در اصطلاح، اسلام به دو معنای عام و خاص به‌کار رفته است. به معنای عام سیره همه پیامبران الهی(ع) و دین خداوند است و در معنای خاص به آخرین شریعت آسمانی گفته می‌شود که حضرت محمد(ص) برای هدایت همه جهانیان به سوی توحید و سعادت دنیا و آخرت از سوی خداوند حکیم آورده و بر پایه فطرت استوار است. امام‌ خمینی نیز اسلام را دینی می‌داند که پیامبر خاتم(ص) برای سعادت و تربیت بشر در تمام ابعاد مادی، عقلی، روحی و مافوق اینها آورده است.

از واژگان مرتبط با اسلام، دین و ملت و شریعت و مذهب است. «دین» دستورهای الهی برای صاحبان عقول است تا با انجام‌دادن آنها به صلاح در دنیا و فلاح در آخرت برسند. به دین از آن جهت که پیروی می‌شود، «شریعت»؛ از آن جهت که پیروان آن مجموعه واحدی را تشکیل می‌دهند، «ملت» و از آن جهت که به آن رجوع می‌شود، «مذهب» گفته می‌شود.

پیشینه

اسلام آخرین دین توحیدی است که در سال ۶۱۰ میلادی با بعثت پیامبر اکرم حضرت محمد بن‌ عبدالله(ص) در مکه ظهور یافت. قرآن کریم یادآور شده است کتاب‌های ادیان دیگر به آمدن پیامبر خاتم(ص) و ابلاغ دین اسلام بشارت داده‌اند.وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

واژه اسلام در قرآن کریم افزون بر معنای لغوی به دو معنای دیگر دانسته شده است؛ یکی خصوص شریعت پیامبر خاتم(ص)و دیگری دین و سیره همه انبیای الهی(ع) یعنی دین خداوند؛ چنان‌که قرآن از این معنا با عنوان دین مشترک توحیدی یاد می‌کند.إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ، قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ در این دین، میان پیامبران الهی(ع) هیچ‌گونه جدایی نیست،قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ بلکه همه آنان مبلّغ یک آیین‌اند که حقیقت واحدی دارد و در زمان‌های مختلف به صورت‌های گوناگون ظهور پیدا کرده است و آموزه مشترک آنها توحید و معاد، پرستش و بیان مکارم اخلاق بوده است.

آیین اسلام نخستین محرک تمدن و یکی از عوامل اصلی تمدن اسلامی است. جامعه پیش از اسلام جامعه بدوی بود و زندگی ساده و قبیله‌ای داشت و از فرهنگ و تمدن بیگانه بود. اسلام جامعه را به‌سوی رشد، فرهنگ و تمدن سوق داد. پیامبر اسلام(ص) در آغاز بعثت، مأمور به تبلیغ اسلام به صورت پنهانی شد که به دنبال آن افراد کمی به اسلام گرویدند. نخستین کسانی که ایمان آوردند، علی‌ بن‌ ابیطالب(ع)، پسر عموی ایشان و خدیجه(س)، همسر ایشان بودند. این دعوت سه سال ادامه داشت و سپس پیامبر(ص) مأمور به تبلیغ علنی اسلام شد. این امر ده سال در مکه ادامه داشت تا اینکه پیامبر اکرم(ص) درپی فشارهای زیاد مشرکان از مکه به مدینه هجرت کرد و به تشکیل حکومت اسلامی و فراهم‌کردن سپاه و اداره امور جامعه مبادرت ورزید. از آنجایی‌که رسالت پیامبر(ص) نجات همه مردم جهان بود، آن حضرت از سال ششم هجرت با فرستادن نامه به حاکمان اقوام و ملل مختلف از جمله روم، ایران، اسکندریه، مصر و حبشه، آنان را به اسلام دعوت کرد.

اسلام در فاصله چند سال با سرعتی چشمگیر در شبه جزیره و بخش وسیعی از آسیا، آفریقا و اروپا گسترش یافت. روش پیامبر(ص) در دعوت به اسلام، بنابر آیات قرآن رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ، وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ با حکمت و موعظه حسنه و مجادله احسن بود. اگرچه در همان قرون اولیه اختلاف میان مسلمانان در مسئله خلافت و همچنین بعضی از برداشت‌ها از قرآن، در مسائل اعتقادی سبب شد مسلمانان به فرقه‌های مختلف تقسیم شوند و اغراض سیاسی نیز در این میان به این اختلافات دامن می‌زد.

امام‌ خمینی خاطرنشان کرده است رسول اکرم(ص) در ترویج اسلام رنج‌های فراوانی کشید تا اسلام را به مردم ابلاغ و مردم را به توحید دعوت کند. مسلمانان نیز تا حدودی به وظیفه خود عمل کردند و اسلام را تقویت کرده، گسترش دادند تا مملکت بزرگ اسلامی تشکیل شد و از کشورهای آن زمان پیشی گرفت ؛ هرچند حکومت‌ها در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس سعی کردند اهداف اسلام را تبدیل و تعصب عربیت جاهلی را زنده و حکومت اسلامی را به صورت حکومت عربی مطرح کنند. ایشان یکی از عوامل گسترشِ سریع اسلام در مقایسه با ادیان تحریف‌شده را مبارزه با ظلم‌کردن و ظلم‌پذیرفتن می‌داند و معتقد است اسلام ناب، اسلام مدافع و حامی پابرهنگان و رنج‌دیدگان است؛ البته ایشان یادآور شده که اصل مبارزه با ظلم در برنامه دیگر انبیای الهی(ع)؛ چون ابراهیم(ع) و موسی(ع) و عیسی(ع) نیز بوده است.

امام‌ خمینی در آثار خود به مباحثی چون فرق اسلام با ایمان، حقیقت اسلام و مرز آن با کفر، اهمیت شناخت اسلام، ویژگی‌ها و اهداف آن پرداخته و با بیان جامعیت اسلام، به مقابله با اسلام‌زدایی از فرهنگ و تمدن ایرانی برخاسته است. ایشان در نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود سعی کرده است اسلام راستین را معرفی کند و تحریف‌ها و کج‌فهمی‌ها را از اسلام بزداید. ایشان در سال‌های پایانی زندگی خود، در بیان پدیده انحراف از اسلام، ادبیات تازه‌ای را رواج داد و به واژگانی چون «اسلام ناب محمدی» و «اسلام آمریکایی» اشاره کرد و بعضی از ویژگی‌های آنها را برشمرد و کج‌روی‌های به‌وجودآمده در جامعه را به جریان اسلام آمریکایی نسبت داد. ایشان همواره مدافع اسلام ناب محمدی بود و اسلام پابرهنگان و رنج‌دیدگان و اسلام عارفان مبارزه‌جو را اسلام ناب محمدی می‌دانست و در مقابل، اسلام سرمایه‌داران، متکبران، مرفهان بی‌درد، منافقان، راحت‌طلبان و فرصت‌طلبان را مظهر اسلام آمریکایی معرفی می‌کرد.

حقیقت اسلام

قرآن کریم حقیقت دین را در ادیان الهی امر واحدی می‌داند شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ که همان حقیقت اسلام است إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ؛ بنابراین اختلاف شرایع به جهت تکامل و ترقی در قوانین و معارف آن است که به استعداد امت هر پیامبر(ع) بر می‌گردد.

حقیقت اسلام به معنای انقیاد و گردن‌نهادن در برابر خداوند به عنوان حقیقتی مستمر در طول تاریخ شرایع همواره وجود داشته است و پیامبران الهی(ع) همگی دارای دین واحدی به نام اسلام بوده‌اند. این حقیقت به صورت یک اصل حاکم در تعالیم همه رسولان الهی(ع) وجود داشته و به شریعت خاصی اختصاص ندارد و بلکه اسلام به منزله رکن اساسی همه آنها بوده است. اسلام به این معنا بخش وسیعی از عقاید، احکام و اخلاق را شامل می‌گردد که مصداق آن به اقتضای هر مرحله زمانی، ویژگی‌های خاص همان مرحله را دارد. اسلام به معنای انقیاد و تسلیم و فروتنی صفت کلی شرایع است که در هر مرحله به شکلی خاص و به تناسب همان دوره تجلی یافته است. پس دین، همان اسلام و ثابت است که از دگرگونی و زوال مصون است ولی شریعت، فروع و جزئیاتی که برای هر پیامبر(ع) به‌طور مشخص بیان شده و نسبت به امت‌های مختلف، متفاوت است.

اسلام به معنای خاص، مکتبی جامع و واقع‌گراست که در آن به همه جوانب نیازهای انسانی توجه شده است. دربارهٔ حقیقت اسلام به معنای خاص آن آراء گوناگونی ارائه شده است. برخی با استناد به آیات الهی،قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ حقیقت اسلام را اظهار شهادتین و امری صوری می‌دانند. برخی دیگر آن را امری فراتر از الفاظ و امور ظاهری دانسته و آن را عبارت از اذعان عملی به شریعت پیامبر(ص) می‌دانند و گروهی حقیقت اسلام را دارای مراتب می‌دانند که پایین‌ترین مرتبه آن، اظهار شهادتین و بالاترین مرتبه آن را تسلیم محض در برابر خداوند متعال است.

امام‌ خمینی ماهیت و حقیقت اسلام به معنای عام را انقیاد و تسلیم و خضوع می‌داند و اسلام به معنای خاص را مکتب جامع و کاملی می‌داند که تمام جوانب نیاز بشری را در نظر گرفته است؛ چنان‌که با اشاره به روایتی اسلام را اظهار شهادتین می‌داند که در قلب جلوه می‌کند. از دیدگاه ایشان آنچه در حقیقت اسلام معتبر است، اعتقاد به اصول سه‌گانه توحید، نبوت و معاد (بنابر احتمالی در اخیر) است و دیگر عقاید و احکام، نقشی در حقیقت اسلام ندارند؛ بنابراین اگر کسی تنها به همین سه اصل معتقد باشد، با گفتن شهادتین در جرگه مسلمانان قرار می‌گیرد.

امام‌ خمینی مجموعه آموزه‌های اسلام را همانند دیگر اندیشمندان به سه بخش تقسیم می‌کند:

1. عقاید حقه و معارف الهیه و وصف و تنزیه حق و معاد و کیفیت آن و علم به ملائکه و ارسال رسول؛
2. اخلاق و اصلاح نفس و اخلاق فاضله و حمیده؛
3. احکام؛ یعنی اعمال قالبی فردی اجتماعی، سیاسی مدنی.

ایشان افزوده است اسلام در این سه مقام که اساس شرایع و مدار تشریع است کامل‌تر از شریعت یهود و نصارا است؛ زیرا برای تمام دوره زندگی بشر قانون داشته و در تمام مراحل دنیایی و آخرتی، کامل و تام می‌باشد و این خود دلیل بر حقانیت اسلام است. بنابر نظر ایشان حقانیت دین اسلام احتیاج به هیچ مقدمه ندارد جز نظر کردن به اسلام و مقایسه آن با سایر ادیان و شرایع، که در تمام مراحل از معارف و ملکات نفسانی تا وظایف شخصی و نوعی و تکالیف فردی و اجتماعی، اسلام بالاتر است.

رابطه اسلام و ایمان

اسلام و ایمان در معنای لغوی با هم یکسان نیستند. ایمان به معنای تصدیق و اسلام به معنای انقیاد و خشوع است. اسلام در قرآن به معانی گوناگون به‌کار رفته است. گاه به معنای شریعت و گاه به معنای تسلیم شدن در برابر اراده و دستورات الهی است که در این صورت از مراتب ایمان است.

اندیشمندان اسلامی آرای چندی دربارهٔ رابطه اسلام با ایمان بیان کرده‌اند؛ از جمله:

1. بسیاری از مفسران و متکلمان با استناد به آیه الهی،قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ مفهوم اسلام را با مفهوم ایمان مغایر دانسته و اسلام را نسبت به ایمان عام می‌دانند؛ زیرا اسلام در مرحله ابتدایی و ظاهری در پذیرش شریعت، با اظهار شهادتین است اما ایمان علاوه بر این، اعتقاد باطنی را نیز به دنبال دارد؛
2. بعضی از متکلمان مانند گروهی از معتزله بر این باورند که فرقی میان اسلام و ایمان نیست.

امام‌ خمینی نیز قائل به مغایرت میان ایمان و اسلام است و با استناد به روایتی معتقد است که اسلام، شهادت به وحدانیت خدا و اعتقاد به رسالت نبی اکرم(ص) است، ولی ایمان نور هدایتی است که در قلب جلوه می‌کند، بر این اساس اگر اسلام در قلب ثابت شد و به قلب رسید، آن ایمان است. ایشان باور کسانی که اختلاف ایمان و اسلام را امری نوظهور و در زمان ائمه(ع) می‌دانند، باطل دانسته و معتقد است این اختلاف از همان زمان نزول قرآن کریم بوده است؛ زیرا ائمه(ع) سخنی غیر از آنچه خدا و رسول(ص) به آن معتقد هستند، نمی‌گویند. ایمان پیش از نصب امیرالمؤمنین علی(ع) همان تصدیق به خداوند و رسول(ص) بوده است، اما پس از نصب آن حضرت، ولایت و امامت از ارکان ایمان قرار گرفت. ایشان عمل به ارکان اسلام را لازمه ایمان می‌داند، نه جزو معنای ایمان. بر این اساس روایاتی که عمل به ارکان اسلام را از ارکان ایمان می‌شمارند، بر همین معنا حمل می‌کند. به باور ایشان بنابر ظاهر روایات، اظهار اسلام در جاری شدن احکام اسلام کافی است، اگر چه شخص در باطن نفاق داشته باشد و معتقد نباشد و این همان اسلام در نگاه فقهی است؛ البته لفظ ایمان در اصطلاح فقهی گاهی به معنای اعتقاد به مذهب تشیع می‌آید که در این صورت ایمان اخص از معنای فوق خواهد بود.

شناخت اسلام

قرآن کریم بر این نکته تأکید دارد که گروهی از مؤمنان برای تفقه و شناخت دین کوچ کرده و قوم خود را انذار کنند.وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ در برخی از روایات نیز بر شناخت دین و تفقه در آن تأکید شده است. برخی از اندیشمندان اسلامی شناخت دین و اسلام را تنها از راه روشنگری صاحب شریعت و ارشاد و دستور رهبر امت می‌دانند. منابعی که اسلام‌شناس در استنباط احکام و قوانین از آن استفاده می‌کند، منابع شناخت اسلام است که از جمله آنها قرآن، سنت، عقل و سیره اولیا و پیشوایان(ع) است.

امام‌ خمینی علاوه بر اینکه منابع اسلام را قرآن، سنت، عقل و اجماع می‌داند، بر این باور است بعضی از احکام و حقایق در اسلام فطری است؛ به همین دلیل فطرت‌اللهفَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ در بعضی روایات به اسلام یا توحید تفسیر شده است. ایشان کسی را اسلام‌شناس می‌داند که تمام ابعاد اسلام را بشناسد؛ بنابراین کسی که تنها تاریخ یا فلسفه یا عرفان اسلامی را شناخته، اسلام‌شناس نخواهد بود؛ چنان‌که متکلمان، فلاسفه، عرفا و فقها، اسلام را بر اساس رویکرد خود تفسیر کرده‌اند؛ در حالی‌که اسلام دارای ابعادی جامع است؛ بنابراین اسلام‌شناس کسی است که هم جهات معنوی و هم جهات ظاهری اسلام را بشناسد؛ زیرا هر یک از این علوم، یک بُعد از اسلام است و بُعد دنیایی و حکومتی اسلام و چگونگی تعامل در جامعه اسلامی، بُعد دیگری است که از آن غفلت شده است؛ در حالی‌که اسلام برای رساندن انسان به کمال خود در تمام ابعاد انسانی است. به همین سبب برای شناخت اسلام، آشنایی با همه ابعاد انسانی ضروری است و کسی که می‌خواهد به همه ابعاد اسلام آگاهی یابد، باید به قرآن مراجعه کند.

امام‌ خمینی شناخت اسلام واقعی را به همراه تهذیب نفس، اخلاص و تحقیقات وسیع و دامنه‌دار می‌داند و معتقد است هدایت مردم باید به دست افراد اسلام‌شناس باشد. ایشان دربارهٔ روشنفکرانی که از اسلام واقعی اطلاع ندارند و با آن مخالف‌اند، هشدار می‌داد؛ بر همین اساس ایشان برداشت‌های یک‌بعدی و یک‌جانبه برخی از اسلام را که یا به جهت معنوی اسلام توجه می‌کنند و جهات مادی و اجتماعی آن را به تاویل می‌برند یا تنها به جهات مادی توجه می‌کنند، برداشت انحرافی از اسلام می‌شمارد.

اصول اعتقادی اسلام

مهم‌ترین اصول اعتقادی اسلام که به اصول دین معروف است عبارتند از:

1. توحید: اعتقاد به یگانگی خداوند از اصول دعوت پیامبران الهی(ع) بوده و تمام آنان در طول تاریخ به توحید و نفی شرک و بت‌پرستی دعوت می‌کردند. در اسلام توحید، مهم‌ترین اصل دین به‌شمار می‌رود که شامل سه قسم توحید ذاتی، صفاتی و افعالی می‌باشد و توحیدی که مورد اتفاق همه مذاهب است، توحید ذاتی است؛ اما اشاعره توحید صفاتی را انکار می‌کنند و به توحید افعالی اهتمام دارند و معتزله توحید افعالی را انکار می‌کنند و به توحید صفاتی اهتمام دارند. بنابر نظر امام‌ خمینی علت انحراف و تحریف برخی ادیان الهی، انکار توحید می‌باشد، مانند مسیحیت که به اقانیم ثلاثه یعنی اب، ابن و روح‌القدس قائل شدند یا زرتشت که به ثنویت گرویدند و دو مبدأ ظلمت و نور در جهان هستی قائل شدند.
2. نبوت: بدون اعتقاد به نبوت، اسلام محقق نمی‌شود. برخی اصل نبوت را اعتقاد به نبوت همه انبیای الهی(ع) می‌دانند. در قرآن کریم نبوت انبیای گذشته(ع) تأیید و تصدیق شده تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ، نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ، وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلًا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ و پیامبر اسلام(ص) به عنوان خاتم انبیا(ع) معرفی شده است.مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا برخی بر این عقیده‌اند که در ملت‌های گذشته، بشر به این حد نرسیده بود که نقشه کلی راه را برای سعادت خود دریافت کند و در دوره اسلام این امر محقق شد؛ از این‌رو پیامبر اسلام(ص) که در نظام خلقت کامل‌ترین موجود است در این زمان ظهور پیدا کرد و نبوت با او خاتمه پیدا کرد.
3. معاد: باور به معاد در تمام ادیان الهی مشترک است.‌اندیشمندان اسلامی معاد را یکی از اصول دین معرفی کرده‌اند. معتزله معاد را جزو اصول دین نشمرده و اصول دین را توحید، عدل، وعد و وعید و منزلة بین المنزلین (نفی ایمان از گنهکاران مؤمنان) و امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند.. امام‌ خمینی در اینکه معاد جزء اصول این باشد تردید کرده و آن را بنابر احتمالی داخل در اصول دین شمرده است. آنچه که از اصول دین شمرده می‌شود اصل اعتقاد به برانگیخته‌شدن پس از مرگ است، اما غالب فقها اعتقاد به جسمانی بودن معاد را داخل اصول دین می‌دانند و قول به معاد روحانی را انکار معاد می‌شمارند.
4. عدل: صفت عدالت در خداوند به معنای تنزیه حق‌تعالی از فعل قبیح و اخلال به واجب و جزای عمل از اصول پنج‌گانه اسلام است و از طرفی معرّف مکتب است که اختصاص به مکتب تشیع دارد و این صفت اگرچه با صفات دیگر خداوند؛ مانند علم، حیات و قدرت فرقی ندارد، ولی جزو اصولی است که دیدگاه خاص تشیع را نسبت به اسلام نشان می‌دهد. برخی مسلمانان مانند برخی از اشاعره آزادی و اختیارات انسان را انکار کرده‌اند.
5. امامت: امامت نزد شیعه از اصول دین یا مذهب به‌شمار می‌رود و معرف مذهب تشیع است و اهل سنت آن را از فروع دین می‌دانند و تفسیر دیگری از امامت و پیشوایی دارند و آن را مقامی برای برپایی سنت و قوانین شرع و استیفای حقوق و حفظ و حراست حوزه اسلام می‌دانند. امامت از دیدگاه شیعه ریاستی از ناحیه خداوند است که افزون بر امور دنیایی در امور دینی نیز جاری است. امامت چنان‌که امام‌ خمینی نیز تأکید کرده است، منصبی حقیقی و الهی است که دارای دو جنبه ظاهری و باطنی است و جنبه ظاهری آن حکومت و زعامت دنیایی است و جنبه باطنی آن ولایت و خلافت است که امری تکوینی است و به موجب آن همه ذرات عالم در برابر آن خاضع هستند.

ارکان عملی اسلام

قرآن کریم بارها به پایه‌های عملی اسلام فراخوانده و بر آنها تأکید کرده است؛ ارکانی مانند نماز، زکات، جهاد، روزه، و حج چنان‌که بخشی از جزئیات احکام آنها را نیز بیان کرده است. از مجموع روایاتی که به بیان ارکان عملی اسلام پرداخته‌اند به دست می‌آید که نماز، زکات، روزه، حج، جهاد، ولایت، امر به معروف و نهی از منکر مهم‌ترین یا از مهم‌ترین ارکان عملی هستند. در این میان ولایت از نظر روایات دارای اهمیت بیشتری نسبت به موارد دیگر است و بر اساس برخی از روایات، ولایت برخلاف موارد دیگر، در هیچ حالی از انسان برداشته نمی‌شود. برخی از فقها ذکر ولایت به معنای امامت ائمه(ع) را در ارکان اسلام به جهت توجه دادن به این دانسته‌اند که موارد دیگر مشروط به ولایت هستند یا به دلیل همراهی و مماشات با اهل سنت در میان ارکان ذکر شده است. این احتمال نیز هست که مراد از ولایت در این روایات محبت ائمه(ع) بیشتر از آنچه در امامت شرط شده است باشد. برخی نیز مراد از ولایت در این احادیث را حکومت و لزوم تحقق آن دانسته‌اند که ضامن اجرای ارکان دیگر اسلام است. افزون بر وظایف یادشده، بخش‌های دیگری نیز وجود دارد که در کتب فقهی ازجمله تحریر الوسیله امام‌ خمینی آمده است؛ همانند احکام خرید و فروش، نکاح، طلاق، قرض، وکالت، غصب، وقف و ارث.

ویژگی‌های اسلام

اسلام به‌عنوان آخرین دین الهی دارای ویژگی‌هایی است که آن را از ادیان موجود تحریف شده متمایز می‌کند؛ از جمله:

جامعیت اسلام

دین اسلام به جهت توجه به همه ابعاد وجودی انسان و برآورده‌ کردن نیازهای فطری و طبیعی و آوردن دستورهای جامع و کامل در هدایت بشر و بیان سعادت دنیوی و اخروی، در مقایسه با ادیان دیگر دارای جامعیت است.

امام‌ خمینی نیز یکی از ویژگی‌های اسلام را جامع‌بودن قوانین و معارف اسلامی و رساندن مردم به سعادت دنیا و آخرت می‌داند. ایشان تأکید کرده است که اسلام تنها عبادت و تعلیم و تعلّم عبادی نیست، بلکه منشأ بسیاری از احکام عبادی اسلام، حکمت‌های اجتماعی و سیاسی است؛ چنان‌که اسلام همواره در پی تشکیل حکومت بوده تا با آن عدالت اجتماعی و سعادت انسان‌ها را تحقق بخشد. امام‌ خمینی یادآورشده است که طبق بعضی روایات،رهبانیت در اسلام ممنوع است؛ بنابراین اسلام مانند مسیحیت تحریف‌ شده نیست که تنها به معنویت توجه کند و مانند یهودیت هم نیست که بیشتر توجه‌اش به مادیات باشد، بلکه اسلام مکتبی است که در تمام شئون فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، فرهنگی و اقتصادی، سیاسی و نظامی، دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته‌ای هرچند بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی او نقش داشته باشد، فروگذار نکرده است و تمامی موانع تکامل اجتماع و فرد را بیان کرده و در مسیر برطرف‌ کردن آنها گام برداشته است.

امام‌ خمینی با تأکید بر بُعد تربیتی اسلام معتقد است اسلام مکتب انسان‌ساز است و برای تمام مرحله‌های تکاملی انسان از همان دوران جنینی و دوران کودکی تا مراحل تهذیب نفس و سیر و سلوک برنامه دارد؛ از این‌رو علاوه بر جنبه‌های فردی، به روابط اجتماعی انسان در جامعه و همچنین ارتباط جامعه اسلامی با سایر جوامع و سیاست اداره کشور و حکومت اسلامی توجه کرده است. ایشان تأکید کرده است که قرآن کریم و سنت، شامل همه دستورها و احکامی است که برای سعادت بشر نیاز است و بر همین اساس است که قرآن خود را تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ معرفی کرده است. این کتاب آسمانی کامل‌ترین و جامع‌ترین کتاب و شریعت است.

جاودانگی و پویایی اسلام

قرآن کریم پیامبر اسلام(ص) را خاتم پیامبران(ع) معرفی می‌کند.مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا در روایات نیز رسول خدا(ص)، خاتم پیامبران(ع) معرفی شده که پس از او پیامبری نمی‌آید.‌اندیشمندان اسلامی جاودانگی اسلام را از ناحیه جامعیت قوانین، معارف و گوهر دین در بیان تمام آنچه برای سعادت بشر لازم است، دانسته‌اند و معتقدند احکام اسلام برای تمام افراد تا روز قیامت استمرار دارد.

امام‌ خمینی قوانین اسلام را قوانینی جامع و همیشگی می‌داند که قوانین مخالف آن را باطل کرده است و همیشه با شرایط زمان و مکان قابل تطبیق بوده، این‌گونه نیست که قانونی در زمانی مفید باشد و در برهه‌ای از زمان مفید نباشد؛ البته ایشان زمان و مکان را دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهاد می‌شمارد و قوانین اسلام را قوانینی پویا می‌داند؛ زیرا روابط حاکم بر سیاست، اجتماع و اقتصاد در یک نظام، ممکن است سبب تغییر در بعضی از موضوعات و قوانین گردد و با توجه به نقش زمان و مکان است که می‌توان با فقه اسلامی هر حکومتی را در هر عصری اداره کرد. امام‌ خمینی با اشاره به توطئه دشمن در القای عدم توانایی اسلام در اداره جامعه، تأکید می‌کند اسلامدین قوی و توانمندی در اداره جامعه است و قوانین اسلام با هیچ‌یک از پیشرفت‌های سیاسی و اجتماعی مخالف نیست.

برقراری عدالت

یکی از اهداف مهم اسلام برقراری و بسط عدالت اجتماعی و رفع ظلم است و تمام انبیا(ع) و اولیای الهی(ع) در تحقق و گسترش عدالت و قسط در جامعه کوشیده‌اند تا انسان‌ها به منزلت واقعی خود که مقتضای فطرت و خلقت آنهاست، برسند و همه افراد در جامعه ازحق حیات و اراده نیکو و عمل صالح برخوردار شوند. امام‌ خمینی نیز به این هدف اشاره کرده و یادآور شده جلوگیری از ظلم و حکومت ظالمان از اموری است که با گذشت زمان تغییر نمی‌کند و تحقق کامل آن جز با مبارزه و تشکیل حکومت اسلامی امکان‌پذیر نیست. انبیای الهی(ع) نیز برای برقراری آن در جامعه مبارزه کردند و فداکاری سیدالشهدا(ع) و اصحاب ایشان نیز در راستای تحقق عدالت و قسط در جامعه بوده است.

اعتدال و میانه‌روی

قرآن کریم امت اسلام را امت وسط معرفی می‌کندوَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ که همان راه مستقیم است و انحراف در آن راه ندارد، به خلاف اهل کتاب که به جانب تقویت جهات روحی و رهبانیت منحرف شده‌اند و به خلاف مشرکان که به جانب تقویت جهات مادی و طبیعی و انکار جهات روحانی و معاد و قیامت منحرف شدند؛ زیرا چنان‌که امام‌ خمینی خاطرنشان کرده اسلام و صراط مستقیم، نزدیک‌ترین راه وصول الی‌الله است و آن راه رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) است و رسول مکرم اسلام(ص) نیز خود دارای اعتدال حقیقی و استقامت مطلقه است و مظهر همه اسما و صفات الهی می‌باشد، به گونه‌ای که مظهریت اسمی در او بر اسم دیگر غلبه ندارد. از این‌رو افراط و تفریط در دین جای ندارد، چه در ناحیه عمل و چه در ناحیه اعتقاد. اما در ناحیه عمل، افراط در ریاضت نفس و عباداتی که بر نفس شاق است، سبب سرکشی و طغیان نفس می‌گردد و زمام آن از دست انسان خارج شده و به هلاکت می‌افتد. در مقابل رهاکردن نفس و غفلت از آن، انسان را به دام شیطان و نفس اماره می‌اندازد. در ناحیه اعتقاد نیز اعتدال در آن حفظ ظاهر و باطن شریعت است و افرادی که به ظواهر اکتفا کرده و از باطن آن غفلت می‌کنند یا آن را انکار می‌کنند و همچنین کسانی که تنها به باطن توجه دارند و ظاهر شریعت را انکار می‌کنند از صراط مستقیم به دور افتاده‌اند.

مطابقت با فطرت

اسلام دینی است که معارف و حقایق آن منطبق بر فطرت الهی است و در واقع تمام دستورهای آن برای مراقبت و کمک‌کردن به انسان است که از مسیر فطرت و طبیعت خود خارج نشود. از این جهت در بعضی روایات «فطرة الله» فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ به اسلام تفسیر شده است. امام‌ خمینی معتقد است فطرتی که خداوند انسان را بر آن سرشته است، عشق به کمال مطلق است که همه افراد بشر در این فطرت مشترکند، اگرچه در مراتب و درجات آن با یکدیگر اختلاف دارند و به واسطه حجاب‌های طبیعت و اشتغال به کثرات و اختلاف محیط و عادات و مذاهب افراد در تشخیص احکام فطرت اختلاف پیدا می‌کنند.

سهل و آسان‌ بودن

شریعت اسلام بر اساس روایات شریعتی سهل و آسان است. از این‌رو بعضی قواعد و اصول در شریعت، مانند برائت و عدم احتیاط در بعضی شبهات و قاعده لاحرج در همین راستا وضع شده است؛ زیرا خداوند در دین اسلام عسر و حرج قرار نداده است.

دعوت به وحدت و برادری

قرآن کریم مسلمانان را به وحدت و عدم تفرقه و اخوت دعوت می‌کند وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ، إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ و چنان‌که امام‌ خمینی تأکید کرده است این سفارش رسول خدا(ص) و ائمه(ع) و علمای اسلام است که مسلمانان با یکدیگر مجتمع باشند و زیر پرچم اسلام گرد آیند. به اعتقاد ایشان نتیجه وحدت کلمه و اتحاد مسلمانان این است که گرفتاری‌های آنها برطرف شده و بر ظالمان و قدرت‌های بیگانه پیروز می‌شوند و موجب آسیب‌ناپذیری ملت‌ها می‌شود. در مقابل تفرقه و جدایی میان مسلمانان سبب شکست و سلطه اجانب بر مقدرات و مقدسات کشورهای اسلامی می‌شود و این سیاست استعمار است که با تفرقه‌انداختن میان مسلمانان مانع قدرت‌ گرفتن مسلمانان و سلطه بیشتر بر آنان می‌شود.

لغو امتیازها و تعصب‌های قومی

در اسلام چنان‌که امام‌ خمینی تأکید کرده است، تنها معبود خداوند است و همه انسان‌ها مخلوق او هستند. از این‌رو انسان‌ها در جامعه نسبت به یکدیگر امتیازی ندارند و همه با هم برابر هستند و تنها امتیاز افراد، تقوا و پاکی از انحراف و خطا است؛ همچنین در اسلام تعصباب نژادی و قومی راه ندارد و همه یک ملت هستند؛ زیرا کسی که حقایق و معارف در قلب او وارد شود مقاصد و اهداف خود را فانی در ولی نعمت خود می‌کند و قوم، گروه و تعلقات و ارتباطات خویشاوندی، او را از اظهار حقیقت بازندارد.

اهداف اسلام

اندیشمندان اسلامی هدف اسلام را رساندن انسان به سعادت حقیقی در دنیا و آخرت، کسب معارف حقه، اخلاق پسندیده و برقراری عدالت در جامعه برشمرده‌اند. نتیجه پیروی از دستورهای اسلام، رشد و تکامل جامعه و استقلال و پیشرفت آن است و به همین دلیل است که اسلام توانست در همان آغاز، تمدن‌های وسیعی را در خود جمع کند و تمدن عظیم‌تری به‌وجود آورد.

امام‌ خمینی اسلام را آیینی می‌داند که به هدف تربیت تمام ابعاد وجودی انسان آمده و علاوه بر امور طبیعی و دنیوی، جهات معنوی را تأمین می‌کند و ابعاد برزخی، روحانی، عقلانی و الهی انسان را شکوفا می‌کند. به اعتقاد ایشان قرآن و قوانین اسلام قادر است در ابعاد روحی، اجتماعی، شخصی و سیاسی انسان تحول ایجاد کند و آنها را غنی سازد و نیازهای انسان را برطرف کند؛ همچنان‌که چگونگی عبادت و رابطه با خداوند را به انسان می‌آموزد و دربارهٔ روابط انسان‌ها با یکدیگر و با سایر جوامع، احکام خاصی دارد. در واقع هیچ حرکت و عملی از فرد یا جامعه نیست، مگر اینکه اسلام برای آن حکمی مقرر کرده است؛ همچنین هدف اسلام و همه انبیا(ع)، تهذیب انسان‌ها بوده تا انسان واقعی و الهی بسازند و از آنجاکه ابعاد وجودی انسان غیر متناهی است، هر شخص به اندازه استعداد وجودی‌اش از این حقایق استفاده می‌کند. به باور ایشان نتیجه پیروی از تعالیم بلند اسلام، قطع وابستگی به دولت‌های استعمارگر، استقلال ملت‌ها، توسعه و پیشرفت، برقراری عدالت و گسترش آن است.

تعامل اسلام با ادیان و جوامع بشری

در اسلام، قرآن تصدیق‌کننده ادیان سابق الهی يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا و حاکم میان آنها وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ معرفی شده است. اصل احترام به ادیان گذشته و پیروان آنها، سیره پیشوایان دین(ع) بوده است؛ زیرا اسلام با ادیان دیگر در اعتقاد به خداوند، نبوت انبیا(ع) و معاد مشترک است؛ اگرچه در چگونگی بعضی از اصول اعتقادی؛ مانند توحید اختلاف دارد؛ زیرا اسلام بر پایه توحید واقع شده و معتقد است معبودی جز خداوند نیست؛ اما مسیحیت تحریف‌ شده، قائل به الوهیت حضرت مسیح(ع) است. در بعضی از فروع نیز مانند چگونگی عبادت، میان ادیان اختلاف است.

امام‌ خمینی ادیان الهی را با دیده احترام و تکریم می‌نگریست و به دین مسیحیت و پیروان آن احترام می‌گذاشت، به گونه‌ای که مسیحیان می‌توانستند آزادانه در کشور اسلامی زندگی کنند. ایشان بر این باور بود که هر کس در مملکت اسلامی زندگی می‌کند، حقوقی دارد و اسلام می‌خواهد حقوق همه آنان با هم برابر باشد. ایشان می‌گفت اقلیت‌های دینی در حکومت اسلامی از تمامی حقوق شهروندی بهره‌مند خواهند بود و آزادند به فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی بپردازند و آزادانه امور مذهبی خود را انجام دهند. از نگاه اصل سیزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز اقلیت‌های دینی همچون زرتشتی، کلیمی و مسیحی آزادند در حدود قانون، مراسم دینی‌شان را انجام دهند و در احوال شخصی و تعلیمات دینی، طبق آیین خود عمل کنند.

امام‌ خمینی معتقد است هیچ سازمان و حکومتی به اندازه اسلام ملاحظه حقوق بشر را نکرده است و آزادی و دموکراسی به تمام معنا در حکومت اسلامی هست. تمام انسان‌ها در اسلام محترم‌اند و این کرامت ذاتی آدمیان است که خداوند به آنان داده است. در دین اسلام، افزون بر این کرامت، انسان‌ها مراتب دیگری از کرامت را به دست می‌آورند که ملاک برتری در آن، درجات تقواست..

اسلام از نگاه نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی

اسلام از نگاه حضرت امام خمینی، برای صعود انسان از عالم طبیعت به عوالم بالاست. به همین دلیل، ایشان بعثت رسول الله (ص) را بزرگترین و شریف‌ترین حادثه از ازل تا ابد می‌داند. چنین باوری ضرورت شناخت اسلام را روشن می‌سازد. اسلام از نگاه ایشان، برنامه‌ای برای رشد فرد و جامعه انسانی است. احکام، مبارزه، سیاست و... اینها جزء اسلام هستند؛ ولی به تنهایی اسلام نیستند. این تعریف، نشانگرِ نگاه فراگیر و گسترده امام به اسلام است.

اسلام، تنها دغدغه امام بوده است از این‌رو، شناخت او از اسلام نقش اساسی در منظومه فکری و اجتماعی ایشان دارد. اسلام‌شناسی امام، یکی از برجستگی‌های ایشان نسبت به سایر علما و فقهاست. ایشان، اسلام را دارای ابعاد مادی، معنوی، عبادی و سیاسی می‌داند و این گستره وسیع را به زمان حضور امام معصوم (ع) محدود و محصور نمی‌کند. از سوی دیگر، ایشان علی‌رغم اینکه خود فیلسوف و فلاسفه و عارف است، اما اسلام را در حصار نحله‌های فکری گوناگون نظیر فلاسفه و عارفان، محصور نمی‌کند و اسلامی جامع برای همه سطوح مختلف بیان می‌کند.

جریان‌شناسی شناخت اسلام

تقابل دو اسلام

مقاله‌های اصلی: اسلام ناب و اسلام آمریکایی

«اسلام ناب» و «اسلام آمریکایی»، از جمله واژه‌هایی است که امام خمینی آنها را وارد عرصه دین و سیاست کرد و همه اندیشمندانِ در دین را به تأمل و دقت در دین‌شناسی را داشت. حضرت امام برای معرفی اسلام ناب علامت‌ها و نشانه‌های بسیاری بیان فرمود. در ذیل تلاش می‌کنیم این علائم را بر شماریم:

اسلام ناب

«اسلام ناب» گاه با سران و پرچمدارانِ آن معرفی می‌شود. پرچمداران اسلام ناب پابرهنگان، مظلومین و فقرای جهان‌اند. رنج‌دیدگان تاریخ، عارفان مبارزه‌جو و پاک‌طینتان در رأسِ اسلام ناب قرار می‌گیرند. در مقابل آن، اسلام سرمایه‌داری، مرفهین بی‌درد، راحت‌طلبان و اسلام مستکبرین و منافقین، در زیر یک کلمه به نام اسلام آمریکایی جمع می‌شود.

از نگاه حضرت امام، راحت‌طلبی و دوری از خطر کردن از شاخص‌های اصلی است که از صدر اسلام تاکنون بخش قابل توجهی از مسلمانان را در فعالیت‌های محدود عبادی، حصر کرده است. اسلامِ این گروه با طبع راحت‌طلبی اینها عجین شده و مولودی به دست می‌دهد که با اسلام رسول الله و ائمه معصومین (ع) فاصله می‌گیرد؛ چراکه زندگی معصومین (ع) سرتاسر تلاش و فعالیت بوده است. قیام و مبارزه از ارکان اسلام ناب است. ؛ چراکه اسلام مکتبی است که اجازه تسلیم در برابر غیر خداوند را نمی‌دهد. اسلام، مانع هر نوع زور و دیکتاتوری است.

یکی از مشخصه‌های اسلام از نظر امام، سیاسی دانستنِ اسلام است. ایشان تصریح می‌کند که احکام سیاسی اسلام بیشتر از احکام عبادی آن است و از پنجاه و چند باب فقهی تنها هفت، هشت باب مربوط به عبادت است و بقیه مربوط به مسائلِ اجتماعی، سیاسی و مانندِ آن است. از این‌رو، کسانی که اسلام را از سیاست جدا می‌انگارند، در واقع اسلام را نشناخته‌اند. ایشان برای بیان روشن‌تر این نکته که ما چقدر از اسلام واقعی فاصله گرفتیم، رساله‌های عملیه را با قرآن و کتب حدیث مقایسه می‌کند. رساله‌ها بیشتر صبغه عبادی دارند در حالی که امور اجتماعی در قرآن نسبت به امور عبادی از نسبت صد به یک هم بیشتر است، حتی آنچه در اسلام در ظاهر به عنوان وظائف شخصی بیان شده و رابطه بین شخص و خداوند را ترسیم می‌کند، باز هم جنبه سیاسی و اجتماعی دارد همچنین آنچه ظاهرش یک مسأله اخلاقی است در واقع مسأله سیاسی نیز هست مثلاً در قرآن آمده مؤمنین با هم برادرندإِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. این آموزه اسلام همان‌طور که یک آموزه اخلاقی است، آموزه سیاسی و اجتماعی نیز هست و نتایج و فوائد اجتماعی و سیاسی بسیاری دارد.

ایشان علاوه بر قرآن و حدیث، به سیره انبیاء و اولیاء پرداخته و یادآور می‌شود که هیچ یک از انبیاء نه تنها فارغ از کارهای اجتماعی و سیاسی نبوده‌اند؛ بلکه سیاست در رأس تعلیمات آنان قرار داشته است. اینکه ابراهیم (ع) تبر برداشت و بت‌ها را شکست و اینکه موسی (ع) به سوی فرعون رفت تا او را هدایت کند و مانع ظلم‌هایش بشود؛ اینکه رسول الله (ص) حکومت تشکیل داد و با شرک و ظلم به مبارزه پرداخت و اینکه امامان معصوم (ع) به عبادت بسنده نکردند و تا جایی که توانستند در امور سیاسی و اجتماعی وارد شدند، اینها همه منطق انبیاء و اولیاء را به ما نشان می‌دهد.

یکی از ویژگی‌های اسلام ناب، نگاه خاص به فریضه حج است. در نگاه امام، جوامع اسلامی فلسفه واقعی بسیاری از احکام الهی از جمله حج را درک نکرده‌اند. حج همچون قرآن مهجور مانده است. حج اتصال انسان به خداست و این مهم با حرکات، اعمال، و الفاظِ تنها حاصل نمی‌شود. حج واقعی، وحدت آفرین، منسجم کننده مسلمین، کفر و شرک شکن است. لبیک حج هجرت به سوی خدا و نه گفتن به همه بت‌ها و طاغوت‌هاست و در زمان ما طاغوتی بزرگ‌تر از آمریکا وجود ندارد. طواف کعبه نشانه عشق به خداست تا به موازاتِ آن عشق، از بت‌های بزرگ و کوچک دوری جوییم. لمس حجرالاسود بیعت با خداست تا با دشمنان خدا و رسولان خدا دشمن باشیم. در صفا و مروه، سعی در یافتن محبوب می‌کنیم تا از اسارت شیطان و طاغوت رها شویم و در مشعر و عرفات، با معرفت به دست آمده، اطمینان قلبی بر وعده‌های خداوند پیدا می‌کنیم که از جمله وعده‌های خداوند حکومت مستضعفان است. در حجِ اسلام ناب، برائت از مشرکین از ارکان توحید و از واجبات سیاسی است.

در اسلام ناب، مسجد و منبر، نماز جمعه و جماعت، نقش اساسی ایفا می‌کنند. مسجد در صدر اسلام مرکز فعالیت‌های سیاسی بوده است، بسیاری از جنگ‌ها در مسجد برنامه‌ریزی شده است. منبر هم جایی بوده برای ایراد خطبه‌های سازنده. از نگاه امام خمینی باید مساجد به همان نقش اولیه خود در صدر اسلام باز گردند.

از نگاه امام خمینی محرم، کربلا و عزاداری برای امام حسین (ع) کاملاً رنگ سیاسی دارد. این گریه‌ها صرفاً برای ثواب بردن نیست؛ بلکه در کنارِ آن وسیله‌ای است برای از بین بردنِ مستکبران و یزیدهای زمان.

حضرت امام شرط برقراری اسلام ناب را تشکیل حکومت می‌داند. ایشان ارزش غدیر را در این می‌داند که اگر توصیة رسول الله (ص) در آن روز عملی می‌شد و حکومت اسلامی به دست امیرالمؤمنین (ع) تداوم می‌یافت، در آن صورت اسلام از انواع انحرافات مصون می‌ماند.

«معنویت»، «عدالت» و «عقلانیت» سه شاخصه و مؤلفه اسلام ناب و اصیل است. معنویت، روح اسلام ناب، و عقلانیت ابزار کارآمد فهم اهداف و راه‌کارهاست. اسلام ناب محمدی دعوت کننده به گونه‌ای متفاوت از زندگی است که در خدمت اربابان قدرت قرار نمی‌گیرد. اسلام ناب از آن رو که ظلم‌ستیز، عدالت‌خواه، مدافع حقوق رنج‌دیدگان و پابرهنگان است، امیدبخش مظلومان و مستضعفان و مایه ترس و نگرانی ابوجهل‌ها و ابوسفیان‌هاست. در واقع آن دینی که نتواند آرزوهای فروخفته اقشار مظلوم را در سطح دنیا احیا کند، اسلام ناب نیست بلکه اسلام آمریکایی است که در برابر ظلم، زیاده‌خواهی و دست‌اندازی به حقوق مظلومان بی‌تفاوت می‌ماند، به زورگویان کمک می‌رساند و تهدیدی برای قدرت‌های سلطه‌جو به شمار نمی‌رود.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، اهمیت تشکیل و حفظ نظام اسلامی را در اندیشه امام خمینی، چنین توضیح می‌دهد: «اسلام ناب محمدی برای مبارزه با قدرت‌های سلطه‌جو نیازمند اقتدار سیاسی است. بدون حاکمیت اسلام و تشکیل نظام اسلامی تحقق اسلام ناب میسر نیست. اگر نظام سیاسی مبتنی بر شریعت اسلام، بر جامعه حاکم نباشد، نمی‌تواند با زورگویان و سلطه‌گران داخلی و خارجی به شکل مؤثری مبارزه کند، ضرورت و اولویت تشکیل و حفظ نظام سیاسی اسلام برخاسته از همین تفکر است؛ زیرا صیانت از اسلام ناب در گرو حفظ نظام حکومتی اسلامی است».

از دیگر مؤلفه‌ها و شاخصه‌های اسلام ناب، پیوستگی وثیق آن با منافع و سرنوشت توده مردم است. مکتب اسلام ناب از مردم جدایی‌پذیر نیست؛ زیرا در پی رهایی توده‌های مردم و تأمین سعادت ایشان است. آن مکتبی که از صلاح خیل مردم منصرف باشد، اسلام تحریف شده است. انحرافی که متحجران بدان دچارند آن است که به گمان حفظ اسلام، به سرنوشت مردم بی‌توجه‌اند و دیگران را نیز از دخالت در این امور باز می‌دارند.

اسلام آمریکایی

«اسلام آمریکایی» در نقطه مقابل اسلام ناب قرار دارد. از نظر امام، این نوع نگاه پدیداری تازه نبوده بلکه از همان دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس طراحی و شکل گرفته است. در سده‌های اخیر با بیشتر شدن ارتباط شرق و غرب با کشورهای اسلامی، این تفکر در اوج خود قرار گرفته است. شاه بیت اسلام آمریکایی در آثار امام خمینی، شخصی‌سازی دین و جدانگاری آن از سیاست است. این نوع اسلام با انواعِ حکومت‌ها همچون رژیم شاهنشاهی منافاتی پیدا نمی‌کند. امام، بنی‌امیه را نکته آغازینِ این نوع نگاه می‌داند و با تأسف، باورِ بعضی از متدینین و روحانیون را گوشزد می‌کند. ایشان ضمن اینکه نیت خیر این افراد را یادآور می‌شود، تبلیغات فراگیرِ دشمن را علتِ اشتباهِ آنان می‌داند. سازش یا سکوت در برابر دشمنانِ اسلام، و راحت‌طلبی از دیگر ویژگی‌های اسلام آمریکایی است.

آنچه به عنوان اسلام در خدمت حاکمان قلدر برخی کشورهای اسلامی قرار گرفته، دکانی برای قدرت‌طلبی ایشان شده است. اسلام قرآنی نمی‌تواند تسلط مستکبران بین‌المللی بر منافع کشورهای اسلامی را تأیید کند یا در برابر آن سکوت نماید. این اسلام آمریکایی است که با هرگونه فساد و انحطاط و عیش و طرب سازگار است و در خدمت قدرت‌های شرق و غرب قرار می‌گیرد و مطابق میل دشمنان اسلام بر مسلمانان فشار وارد می‌کند. اگرچه به برکت انقلاب اسلامی تحولی در روحانیت پدید آمد که اندیشه جدایی دین از سیاست را در حوزه‌ها کم‌رنگ کرد، اما خطر بازگشت تحجر به حوزه‌ها همچنان باقی است. هنوز هم در حوزه و در کسوت روحانیت کسانی هستند که به جای دشمنی با ابرقدرت‌ها، کینه مجاهدان فی سبیل الله را در دل دارند. این جماعت مخاطبان اعتراض‌های امام خمینی در دوران نهضت و پس از پیروزی انقلاب بودند.

در برداشت اول ممکن است این‌گونه به ذهن مبتادر شود که اسلام آمریکایی گونه خاصی از فهم ناصواب آموزه‌های اسلام، هم‌نوا با اندیشه‌های سرمایه‌داری است. اما هرگونه انحراف از فهم اسلام ناب محمدی، گونه‌ای از اسلام آمریکایی محسوب می‌شود. بر این اساس، اسلام تحجر، اسلام سلطنتی، اسلام سوسیالیستی و اسلام سرمایه‌داری گونه‌های مختلف اسلام آمریکایی‌اند که در مقابل نظام اسلامی صف‌آرایی می‌کنند.

جریان‌های هم‌سو با اسلام آمریکایی

امام خمینی در کنار طرحِ ایده اسلام آمریکایی، جریان‌های هم‌سو با این تفکر را در دوره معاصر تبیین می‌کند. حاکمان کشورهای اسلامی که طرفدار آمریکا هستند و در ظاهر تظاهر به اسلام می‌کنند و خود را به عنوان اسلام‌شناس معرفی می‌کنند. این گروه از مروجین اسلام آمریکایی هستند.

منافقین از دیگر گروه‌های به ظاهر اسلامی هستند که هم‌سو با اسلام آمریکایی عمل می‌کنند. اینان تاریخی به درازای تاریخ اسلام دارند و قرآن با آیات بسیاری از جمله سوره‌ای به همین نام درون آنها را بر ملا می‌سازد. در سخنان‌شان از قرآن و نهج البلاغه صحبت می‌کنند؛ ولی در عمل با همین اسم اسلام می‌خواهند خود اسلام را از ریشه قطع کنند. تحریف و تفسیر نادرست از اسلام، و برخورد گزینشی با آموزه‌های اسلام از خصوصیات این گروه است. اینان اسلام بدونِ حدود و قصاص را قبول دارند.

ملی‌گرایان و لیبرال‌ها از دیگر جریان‌هایی هستند که در تعارض با اسلام ناب قرار گرفته‌اند. اینان در اموری همچون جنگ، شعار «مرگ بر آمریکا» و «نه شرقی نه غربی»، اجرای برخی احکام اسلامی مانندِ حدود و قصاص، تسخیر لانه جاسوسی، دفاع از مصالح مسلمین جهان، از اسلامِ ترسیم شده از سوی امام خمینی، فاصله گرفتند و امام سرانجامِ مسیر آنان را آمریکا می‌داند.

امام خمینی، انجمن حجتیه و ولایتی‌ها را از جمله جریان‌هایی معرفی می‌کند که در تعارض کامل با اسلام ناب محمدی (ص) است. از جمله ویژگی‌های این گروه در کلام حضرت امام، تغییر موضعِ آنان در قبل و بعد از انقلاب است. اینان، قبل از انقلاب دین را از سیاست جدا می‌دانستند و رواجِ فساد و فحشا را برای ظهور امام زمان (ع) راهگشا قلمداد می‌کردند؛ اما بعد از انقلاب خلاف شرع در گوشه‌ای از کشور را بر نمی‌تابند و فریاد وا اسلاما می‌دهند. ولایتی‌های دیروز که عنوان ولایت بر ایشان جز تکسب و تعیش نبوده است، امروز خود را بانی و وارث ولایت معرفی می‌کنند.

اسلام متحجرانه از دیگر جریان‌هایی است که هم‌زمان با انقلاب اسلامی، در مقابل اسلام ناب قد علم می‌کند و حضرت امام با بیان و بنان خویش سعی می‌کند تا مسلمانان را از ماهیت و خطراتِ این گروه آگاه سازد. امام تحریم نبرد با دشمنان اسلام، و مسخره کردنِ فرهنگ شهادت و طعنه زدن به نظام جمهوری اسلامی را از کارهای این گروه می‌شمارد. در کلام حضرت امام، ریشه متحجرین در برخی از حوزه‌ها نمایان شده است. امام، کوتاه فکری، ساده لوحی، مقدس مآبی و تفسیرهای سطحی و بی‌خطر نسبت به منافع دنیوی از اسلام را از علائم این گروه، شماره می‌کند. تقدّس نمایی و حرام دانستن همه چیز از علائم دیگر این گروه در بیان امام است.

ایشان، ضمن اعلام خون دل خوردن از گروه متحجران، این طایفه را به دو دسته ناآگاه و آگاهِ وابسته تقسیم می‌کند. این گروه، همان کسانی هستند که در زمان رسول الله (ص) به بهانه‌هایی مختلف از شرکت در جنگ امتناع می‌کردند و در زمان امیرالمؤمنین (ع) با پیشانی‌های پینه‌بسته ظاهر گشتند و حَکمیت را بر امیرالمؤمنین (ع) تحمیل کردند و سپس او را تکفیر کردند و همین نوع آدم‌ها در زمان ظهور حضرت ولی عصر (ع) طبق روایات در مقابل آن حضرت می‌ایستند و تکفیرش می‌کنند. ایشان برای جدا کردن این گروه، از روحانیانِ متعهد، علائمی نظیرِ ایستادگی در برابر ظلم و کفر و شرک و در معرض تیرهای دشمنان بودن را بیان می‌کنند.

گروه دیگر از جریان‌های انحرافی که به نام اسلام، فعالیت می‌کنند؛ برخی از عالمان دیگر کشورهای اسلامی هستند که با تفسیر ناروا از اسلام و قرآن به تکفیر شیعیان و عالمانِ آنها و به تحریف حقایقِ حج پرداخته و در برابر استکبار و اسرائیل سکوت می‌کنند.

حقانیت اسلام

از نظر حضرت امام بعد از اثبات نبوت عامه، برای اثباتِ حقانیت اسلام نیاز به هیچ مقدمه دیگر نداریم؛ زیرا نگاهی به اساس شرایع (اعتقادات، اخلاق و تکالیف) کافی است تا ما با علمِ ضروری و آشکار به حق بودنِ اسلام پی ببریم. آموزه‌های اسلام در بخش باورها، اخلاق و اعمال و تکالیفِ فردی و اجتماعی، قابل مقایسه با دیگر ادیان نیست. و این معنا از حدیث «الإسلامُ یَعْلوا و لایُعْلی عَلَیه» نیز قابل برداشت است. امام خمینی، وحدت حقیقی همه شرایع الهی را می‌پذیرد و آنها را نتیجه تجلیات مختلف الهی به قلوب انبیاء می‌داند. تجلیات نازل شده بر پیامبران اگرچه به اشکال متفاوت و به صورت ادیان و شرایع مختلف بوده، اما چون همه آنها از مبدأ واحدی نشأت گرفته‌اند، هیچ تعارضی در میان آنها نیست. و اینک به صورت امروزی، ادیان موجود مانند یهودیت و مسیحیت، دستخوش تحریف واقع شده‌اند.

ایشان در مورد تحریف لفظی قرآن بر این باور است که از صدر اسلام تا به امروز، قرآن یک کلمه و حتی یک حرف، کم یا زیاد نشده است. اما در مورد تحریف معنوی، امام بر آن است که در طول تاریخ، بسیاری از آموزه‌های اسلام به فراموشی سپرده شده، یا کم رنگ شده، و یا به گونه‌ای دیگر معنا و تفسیر شده است.

منطق فهم اسلام

منطق فهم اسلام از دیدگاه امام به تفصیل بحث شد؛ لکن برای یادآوری لازم است اشاره کنیم که حضرت امام در کنار دیگر حکیمان الهی، معرفت را امری دست یافتنی می‌داند. ایشان به عنوان فیلسوف تلاش دارد تا از نظریات به بدیهیات برسد و با رسیدن به بدیهیات، خود را در ساحلِ أمنِ یقین بیابد. ایشان از یک سو علم را درجه‌بندی کرده و علم به خدا را با فضیلت‌تر دانسته است و از سوی دیگر، همین علم به خدا را از دو طریقِ برهانی و عرفانی ممکن می‌داند. انسان از نگاه امام، همچون عالَمِ هستی دارای سه مرتبه وجودی است، جسم و ماده، مثال و برزخ، و عقل و تجرد. انسان توسطِ هر کدام از این سه لایه وجودی می‌تواند با سه مرتبه مناسبِ آن در عالمِ هستی مرتبط شده و به شناختِ آن مرتبه نائل شود.

عقل، قرآن، احادیث و سنت معصومین (ع)، گاه به عنوانِ منبع و گاه به عنوان ابزاری برای فهم دین مورد استفاده قرار می‌گیرند، عقل ضمن اینکه خود احکامی مستقل صادر می‌کند، در فهم و درک قرآن و حدیث نیز نقش اساسی دارد. فطرت در نگاه امام نقش مهم در فهم دین دارد. از نظر ایشان همه فطریات به دو فطرت اصلی و تبعی برمی‌گردد، فطرت عشق به کمال و فطرتِ نفرت از عیب و نقص. از اینرو باورهایی مانند اصل وجود خداوند، یگانگی و صفات خداوند و معاد، از فطریات انسان شمرده می‌شود.

همچنین آیاتِ قرآن و احادیث ضمن اینکه خود منبعی برای فهمِ معرفتِ دینی هستند، گاه در فهم دیگر احادیث و آیات به عنوان ابزار استفاده می‌شوند و به اصطلاح عام‌ها با خاص‌ها و مطلق‌ها با مقیدها و متشابه‌ها با محکمات، معنا و تفسیر می‌شوند. در نگاه حضرت امام، اسلام نباید در بُعد و جهتِ خاصی خلاصه شود ایشان، ضمن اینکه ارزش بالایی برای علومی نظیرِ فقه، فلسفه و عرفان قایل است؛ در عین حال معتقد است که متخصصین این رشته‌ها، نباید خود را اسلام‌شناسِ کامل بدانند. ایشان، غربت اسلام را در گذشته و حال ناشی از آن می‌داند که اسلام آن‌طور که باید، شناخته نشده است.

اهداف و مقاصد اسلام

مقالهٔ اصلی: اهداف اسلام

حضرت امام، دو فطرت را برای انسان ترسیم می‌کند؛ فطرت عشق به کمال و فطرت تنفر از نقص. ایشان در عین حال اشتباه کردن فطرت را امری ممکن می‌داند به این معنا که ممکن است فطرت انسان در تعیین مصداقِ کمال و مصداق نقص اشتباه بکند؛ از این‌رو، یکی از اهداف ادیان الهی جلوگیری از منحرف شدن فطرت انسان است.

اصلاح بیماری‌های نفس از اهداف شریعت است که در نگاه امام جز از طریق وحی امکان‌پذیر نیست،؛ چراکه رابطه عالمِ ملک با ملکوت و نیز تأثیرگذاری صورت‌های مُلکی در باطن نفسِ انسان، خارج از توانِ درک انسان‌هاست و دین در این مورد نقش منحصر به فرد دارد. توضیح اینکه از نگاه امام، نفس انسان در عینِ وحدتش دارای مراتب سه‌گانه است، مرتبه مُلک و دنیا، مرتبه خیال و مثال، و مرتبه عقل و تجرد. این سه مرتبه همچون ظاهر و باطن هستند و آثار، خواص و فعل و انفعالات، یکی در دیگری تأثیر می‌گذارد. مثلاً اگر چشمِ مُلکی منظره‌ای را ببیند، چشم برزخی نیز از آن متأثر خواهد شد. نتیجه اینکه دین از طریق تبیین رابطه تأثیر و تأثر در مراتب انسان، به اصلاح نفس انسان می‌پردازد. گرچه انسان به واسطه عقل از توان ادراکی بالایی برخوردار است، اما از نگاه امام، قوه ادراکی عقل با میل هرچه بیشتر به طبیعت، ضعیف می‌شود و یکی از اهدافِ دین، جلوگیری از میلِ بیشترِ عقل به طبیعت است.

راه رسیدن به کمالات عالیه، بندگی و عبودیت است. خداوند با فرستادن دین خود، راهی از غیب گشود تا بدین‌وسیله راه عروج بندگان به سوی کمال مطلق باز باشد. تزکیه انسان از آلودگی‌ها، تعلیم انسان به اینکه چه بوده، چه هست، چه خواهد بود و نسبتش با خدا چگونه است، تشکیل حکومت مبارزه با ظلم، از اهداف دین به شمار می‌آید. ایشان با تکیه بر آیه لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ قیام به قسط و عدالت اجتماعی را هدف دین معرفی می‌کند.

با مراجعه به آثار امام متوجه می‌شویم که بسیاری از اهداف پیش گفته، اهداف متوسط بوده و صرفاً مقدمه‌ای برای رسیدن به مقصد اصلی هستند. از این‌رو ایشان تصریح می‌کند که تشکیل حکومت، عمل صالح و حتی تهذیب نفس همه مقدمه است برای رسیدن به معرفت الهی. ایشان در جایی دیگر با بیان حدیث «كُنْتُ كَنْزًا مَخْفِيًّا فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الخَلْقَ لِأُعْرَف» و با استناد به حدیث «أَوَّلُ اَلدِّينِ مَعْرِفَتُهُ» کمال حقیقت معرفت را تبدیل انسان مادی به انسان لاهوتی دانسته و با تعابیری نظیر اتصالِ «افق کثرت به افق وحدت» و پیوند آخر و اول، مقصد نهایی را ترسیم می‌کند.

اهداف و مقاصد اسلام، مربوط به کدام‌یک از دو مرحله زندگی انسان‌هاست؟ دنیا، آخرت و یا هر دو مقصود پیامبران بوده است. با نگاهی به آرای اندیشمندان، سه نظرِ عمده به دست می‌آید. گروهی که تنها امورِ مربوط به دنیا را هدفِ انبیاء قلمداد کرده‌اند. گروه دوم، آخرت را تنها مقصد دین می‌دانند. این گروه حتی فعالیت‌های صورت گرفته نبی خاتم (ص) در امور دنیوی را خارج از دین و وظائف پیامبری او می‌دانند. گروه سوم: کسانی هستند که دنیا و آخرت را جزء اهداف پیامبران می‌دانند. برخی از تعابیر امام خمینی بر اخروی بودن هدف انبیاء دلالت دارند و تخطئه می‌کند کسانی را که دنیا و آخرت را جزءِ اهداف دین قلمداد می‌کند و آنها را بی‌خبر از دیانت دانسته و تصریح می‌کند که دعوت به دنیا از مقصد انبیاء عظام به کلی خارج است؛ زیرا که حس شهوت و غضب و شیطان باطن و ظاهر برای دعوت به دنیا کفایت می‌کند و نیازی به فرستادن نبی برای دعوت به دنیا نیست و انبیاء برای باز داشتن مردم از دنیا و برای کنترل کردن شهوت و غضب مبعوث شده‌اند.

برخی دیگر از عبارت‌های حضرت امام نیز تصریح دارد که دنیا، منظور و مقصود پیامبران نیز بوده است. وی با این نگرش، اسلام را به عنوان مکتبی که در تمام شئون فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد، معرفی می‌کند. وی، محدود کردن اسلام به اداره دنیا و نیز محدود کردن آن به آخرت را نادرست می‌خواند و با استشهاد به محتوای قرآن همه چیز اعم از عالم طبیعت، غیب و عالم تجرد را در محدوده دین می‌داند. شاید وجه جمع این دو تعبیر این باشد که باید بین بحث قلمرو دین و هدف دین تفکیک کرد. امام، امور دنیوی همچون حکومت، سیاست، اقتصاد و... را داخل قلمرو دین می‌داند. و البته هدف اصلی دین اسلام را سعادت آخرت معرفی می‌کند. پس می‌توان رسیدگی به امور دنیوی را از اهداف متوسط دین برشمرد. امام خمینی، نفس انسان را دارای سه مرتبه طبیعت، مثال و تجرد می‌داند و نیز برای جهان هستی همین سه مرتبه را قائل است و رابطه بین آن مراتب را رابطه ظاهریت و باطنیت، و جلوه و متجلی می‌داند به نحوی که آثار و فعل و انفعالات یک مرتبه به دیگری منتقل می‌شود.

قلمرو و جامعیت اسلام

مقالهٔ اصلی: جامعیت اسلام

قوانین دین اسلام از پیش از تولد انسان تا مردن و دفن شدن در قبر را شامل است. برای امور اجتماعی و حکومتی همانندِ امور عبادی قانون اسلامی وجود دارد و هیچ امرِ مهم و حیاتی نیست که اسلام درباره آن تکلیفی و حُکمی نداده باشد. اسلام هم به معنویت و تربیت نفس انسان می‌پردازد و هم به امور مادی و دنیوی انسان‌ها توجه دارد. اسلام بدون آنکه بخواهد مادیات را حذف کند، با تعدیل آن، انسان را به اهداف متعالی می‌رساند.

یکی از راه‌های اثبات جامعیت اسلام در پاسخ‌گویی به نیازهای متنوع بشر، خداشناسی است. توجه به علم و قدرت خداوند، روشن خواهد ساخت که او بر همه نیازهای بشر احاطه دارد و قوانینی که از طرف او آمده پاسخگوی همه خواهد بود.

امام به استناد اینکه قرآن خودش را تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ معرفی نموده و نیز به استناد احادیثی همچون حدیث‌های وارد شده در کافی بر این باور است که اسلام، شامل همه آنچه است که بشر برای سعادت و کمال خود نیاز دارد.

حضرت امام در کتاب کشف الأسرار، این شبهه در موضوع جامعیت را مطرح می‌کند که بشرِ امروز نیازمند قوانین بسیاری است که در شریعت از آن قوانین خبری نیست مانند قوانین مربوط به بانک، آیین دادرسی، گمرک و... با استناد به آیه «آمادگی در برابر دشمن» وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ درباره قوانین مورد نیاز در دوران معاصر راه حلی ارایه می‌کند به این بیان که این قوانین اگر مخالف شریعت نباشد، می‌توان با توجه به مصالح کشور آنها را به جریان انداخت؛ هر چند اسمی از آنها در میان قوانین اسلام نباشد.

حضرت امام در تفسیر حدیث معروفی که علم را در سه بخش ترسیم می‌کند « إِنَّمَا اَلْعِلْمُ ثَلاَثَةٌ آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِيضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلاَهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ»؛ قلمرو شریعت اسلام را ترسیم می‌نماید. ایشان، انسان را دارای سه مرتبه عقل و روح، برزخ و مثال، و دنیا و ملک، معرفی می‌کند و آنگاه سه علم مذکور در حدیث شریف را منطبق بر سه مرتبه انسان می‌داند. مبدأ و معاد مربوط به قسم اول علم و مرتبه عقل انسان است و علوم مربوط به قلب و اعمال قلبی و ریاضت‌های مربوط به آن، قسمِ دوم علم و مرتبه دوم وجود انسان است، و فقه و آداب معاشرت و تدبیر منزل و جوامع، علم قسم سوم و مربوط به پایین‌ترین نشئه وجودی انسان است. ایشان قلمرو علوم شریعت را منحصر به این سه دانسته‌اند.

برخی دانشمندان علوم انسانی، کارکردهای گوناگونی را برای دین بیان کرده‌اند. اسلام نزد امام خمینی، دغدغه هر دو بُعدِ زندگی بشر را دارد. تقوا و باور به توحید منجر به تکامل روح انسان می‌شود و نتیجه آن کمال و عظمتِ زندگی اجتماعی و سیاسی جامعه خواهد بود. از سوی دیگر قوانین مالی طوری تنظیم شده است که در زندگی معنوی انسان نیز کارایی داشته باشد. این دو وجهی بودن کم و بیش در ادیان آسمانی پیشین بوده است اما اسلام به‌واسطه کامل بودنش، کامل‌ترین ویژگی را در این زمینه دارد.

جاودانگی و جهانی بودن اسلام

مقاله‌های اصلی: جاودانگی اسلام و جهانی بودن اسلام

امام با توجه به ادله درون دینی، به صراحت از جاودانگی و جهانی بودن اسلام یاد می‌کند و این مسأله را با طرح ثابتات و متغیرات اسلام، به گونه‌ای مطرح می‌کند که انعطاف‌پذیری اسلام با مقتضیات زمان روشن گردد و همراهی اسلام با پیشرفت و تمدن، دموکراسی و فراگیری زمانی و مکانی همه ابعاد اسلام را نتیجه بدهد.

جاودانگی اسلام

امام با استفاده از آیات قرآن به اثبات جاودانگی اسلام می‌پردازد. وی در ترجمه آیه لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ می‌فرماید: «همانا قرآن کتابی است که نه در زمان خود و نه پس از خود خط باطل بر آن کشیده نمی‌شود و قانونی آن را باطل نمی‌کند. چطور چنین نباشد در حالی که این قانون را خدای حکیم فرو فرستاده است». همچنین آیات إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ، وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ، وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ بیان می‌دارد که هیچ کس حق ندارد به غیر از احکام نازل شده از سوی خداوند حکمی بکند. آیه وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ بیان می‌دارد که هر کس دینی غیر از اسلام اختیار کند هرگز از وی پذیرفته نمی‌شود. توجه به این آیات، مستلزم پذیرش جاودانگی اسلام است. ایشان از آیه وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا استفاده کرده و هر گونه تبدیل و تغییر سنت و دستور الهی را منتفی می‌داند. آیه اول از سوره فرقان، رسول الله (ص) را نذیر عالمیان می‌خواند و آیه وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ، ایشان را رحمت بر جهانیان معرفی می‌کند و آیه أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ قرآن را تذکر بر عالمیان اعلام می‌دارد و این همه بیانگر جاودانگی اسلام است. ایشان با بیان آیه ختم نبوت مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا و با ضمیمه نمودن این نکته که قانونی به جز قانون الهی مشروعیت ندارد، نتیجه می‌گیرند که قوانین اسلام همیشگی است.

یکی از رموز جاودانگی قوانین اسلام، تنظیم قانون‌هایی است که ناظر بر دیگر قانون‌ها هستند. مانند قانونِ حرج، ضرر، اضطرار، اکراه و امثال آن. به وسیله این قوانین می‌توان با اقتضائات زمانی، مکانی و اشخاص، تغییراتی در قوانین اولیه داد. حضرت امام در نزاع بین دو رویکردِ پویا و سنتی به فقه، ضمن تأکید بر فقه سنتی، زمان و مکان را به عنوان دو عامل تأثیرگذار در فقع بیان کردند.

یکی دیگر از رموز جاودانگی اسلام از منظر امام خمینی، فطری دانستن آموزه‌ها و احکامِ دین است. در نگاه ایشان همه احکام الهی منطبق بر عمق جان انسان‌هاست. دو فطرت میل به کمال و نفرت از عیب و نقص، مبنای همه احکام دین بوده است. از این رو تا انسان، انسان است و فطرت او پابرجاست سازگاری با احکام دینی نیز وجود خواهد داشت. البته تذکر این نکته بجاست که حضرت امام احکام همه ادیان آسمانی را منطبق بر فطرت دانسته‌اند.

امام در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان ارزش‌های به وجود آمده در صدر اسلام را با جوامع مدرن امروز منطبق کرد، ارزش‌ها را در دو قسم معنوی و مادی ترسیم می‌کند و آنگاه بیان می‌کند که ارزش‌های معنوی همچون توحید، جهاد، عدالت، ارزش‌هایی معنوی و غیر قابل تغییرند به گونه‌ای که با گذر زمان عوض نمی‌شوند، اما قسم دوم که امور مادی است عوض می‌شود و هدف حکومت اسلامی ارزش‌های معنوی است.

جهانی بودن اسلام

تعابیر به کار رفته در قرآن مانند يَا أَيُّهَا النَّاسُ و أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ نشانگرِ این است که اسلام برای یک کشور با نژادِ خاص نیست، بلکه همه انسان‌ها مخاطب اسلام است. در نگاه حضرت امام، اسلام دغدغه همه انسان‌ها را دارد و می‌خواهد که همه آنها را از انحراف و کج‌روی نجات دهد.

دین جاودانه باید سخنی جاودانه داشته باشد که بتواند در همه اعصار، هدایت‌گر انسان به سوی سعادت باشد. حضرت امام قرآن را نه تنها فراتر از زمان و مکان خاص، بلکه از نگاه ایشان قرآن ترجمان تمام دایره وجود است. امام خمینی با تکیه بر آیه اکمال دین و اتمام نعمت، جاودانه بودن و غیر قابل نسخ بودنِ اسلام را ثابت می‌کند.

وقتی اندیشه ختم نبوت، با استناد به آیه مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا به عنوان اصل مسلم پذیرفته شود؛ جاودانگی و فراگیر بودن اسلام نیز نتیجه گرفته می‌شود

اسلام و تعقّل و تعلّم

امام خمینی به عنوان اسلام‌شناس و فقیه و اصولی، عقل را یکی از منابع دین می‌داند همچنین در فهم دین از منابع نقلی، به‌کارگیری عقل را لازم می‌داند. ایشان با قبول حسن و قبح عقلی، بر این باور است که اگر انسان متوجه امر و یا نهی الهی نشود اما با عقل خویش حسن یا قبحِ یک فعل را درک کند، در این صورت اگر با حکمِ عقل موافقت کند مستحق ثواب و اگر مخالفت کند مستحق عقوبت خواهد بود. امام علاوه بر ارج نهادن به حکم عقل، گاه از حکم عقلا نیز در اقامه استدلال استفاده می‌کند. مثلاً ایشان برای اثبات مختار بودن انسان‌ها از عقلای عالم که قوانینی برای مجازاتِ مجرمین و پاداشِ نیکو رفتاران وضع کرده‌اند کمک می‌گیرد. یکی از پایه‌های اصلی اسلام ناب، تعمق و تعقل است. در عرصه شکل‌گیری اسلام در میان جامعه و آحادِ آن نیز از نظر امام خمینی یکی از علت‌های اصلی به وجود آمدن نگرش‌های تک بعدی، انحرافی و خرافی به اسلام، به کار نگرفتن عقل در فهم دین بوده است. به همین دلیل ایشان کارهایی همچون چاپ قرآن توسط رژیم پهلوی و آل‌سعود را فریبکارانه و نیز ادعای کرامت و دیدن امام زمان توسط شاه را به سخره می‌گیرد.

مسلح شدن به سلاح علم، از نیازهای اساسیِ جامعه اسلامی است،؛ چراکه خالی شدن کشور از علم راه را برای ورود دشمنان و تسلط آنان باز می‌کند. ایشان، مخالفت اسلام با علم را به شدت نفی می‌کند و یادآور می‌شود که حکومت اسلامی صرفاً با تعلیم و تربیت‌هایی که جوانان را به فساد بکشد، مخالف است. از نگاه ایشان، اسلام، علم‌آموزی را به زمان و مکان خاصی محدود نکرده است و یادگیری را حتی از کافران توصیه کرده است.

خاتمیت و نقش اهل بیت (ع)

امام خمینی، خاتمیت را از روشن‌ترین باورهای اسلام می‌داند که همه مسلمانان به آن معتقدند و هیچ نیازی به اقامه دلیل ندارد در عین حال برخی از متون دینی را به عنوان دلیل بر خاتمیت مطرح کرده‌اند. از جمله: ایشان با استناد به آیه مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ پیامبر اسلام را ختم پیامبران دانسته است. همچنین با طرح حدیث منزلت « أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِيَّ بَعْدِي». آن را به عنوان حدیثی متواتر در میان شیعه و سنی، از محکم‌ترین ادله بر خاتمیت دانسته‌اند.

امامانِ معصوم (ع) در کلام امام خمینی، بالاترین مقام را دارا هستند. ایشان با نگاهی عرفانی اهل بیت (ع) را با عناوینی چون خلیفه خداوند، انسان کامل، کامل‌ترین مظهر خداوند، ظل الله معرفی می‌کند. آنان بر همه مراتب هستی احاطه دارند و شروع و ختم عالمِ هستی هستند. اما مراد در این نوشتار تبیین جایگاه اهل بیت (ع) در اسلام است. در نگاه امام خمینی، صاحب دین قطعاً استمرار دین را خواهان است و تداوم و استمرار دین بعد از رسول الله (ص)، نیازمند کسانی است که بی‌کم و کاست اسلام را بشناسد و از سهو، خطا، دروغ، ستم، طمع و انواع رذائل به دور باشد. به همین دلیل، امامت برای تداوم دین امری ضروری است و در همه مواردی که پیامبر (ص) مرجعیت داشت، ائمه (ع) نیز مرجعیت دارند. و اطاعت از ائمه همان اطاعت از رسول الله (ص) است. امام معصوم، حافظ نظم جامعه و عامل وحدت در میان مسلمین است همان‌طور که جامعه‌ای بدون ناظم، قانون و رهبر نمی‌تواند به حیات خود ادامه بدهد، همچنین مسلمانان نیز بدون امام با شرایط خاص امامت، متشتت و از هم پاشیده خواهد شد. به همین دلیل همان‌طور که خلافت رسول خدا با ابلاغ حکم از ناحیه خدا بود؛ خلافت علی (ع) نیز با ابلاغ حکم از ناحیه خداوند صورت گرفت. امام خمینی، سر حلقه پاکان را همان کسانی می‌داند که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است، آنان دسترسی به قرآن دارند. تأویل آموزه‌های دین به شکلِ کاملِ آن در اختیار انبیاء (ص) و اولیای معصوم (ع) است. ایشان در مقام تبیین علتِ اختلاف اهل سنت با شیعیان در احکام تأکید می‌کند که اهل بیت (ع) اهتمام خاصی به ضبط احکام و آموزه‌های دین داشتند و به خاطر امتیاز ذاتی که داشته‌اند از هر بابی که پیامبر (ص) برای امّت می‌گشود، هزار باب بر ایشان گشوده می‌شد به همین دلیل حقیقت کتاب خدا و سنت رسول الله (ص) در نزد آنان است. به عبارتی دیگر، منبع أخذ احکام الهی در پیامبر و امام یکی است؛ لکن پیامبر بالاصاله، و امام با وساطت پیامبر از منبع دریافت می‌کنند. ایشان با استناد به آیات و روایات به ویژه روایاتی که از طریق اهل سنت وارد شده است هر کدام از نبوت و امامت را جزء دین می‌شمارد و اشتباه برخی از اهل سنت را در این‌باره گوشزد می‌کند. ایشان، ادله بسیاری را به ویژه در کتاب‌های کشف‌الأسرار و ولایت فقیه درباره امامت ائمه معصومین (ع) بیان داشته‌اند. شخصیت والای امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س)، حماسه کربلا و تحریف در بحث انتظار فرج، از جمله موارد مهمی بوده که امام خمینی بدان پرداخته است.

اسلام و عالمان دین

عالمان دین از زمان صدر اسلام نقش مرزبانی از دین را داشته‌اند و ابعاد مختلف دین را ثبت و ضبط کرده‌اند. ایشان یادآور می‌شود که اگر فقهای عزیز نبودند معلوم نبود امروز چه علومی به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت (ع) به خورد توده‌ها داده بودند. جمع‌آوری و نگهداری علوم قرآن و اسلام و آثار و احادیث پیامبر بزرگوار و سنت و سیره معصومین (ع) و ثبت و تبویب و تنقیح آنان در شرایطی که امکانات بسیار کم بوده و حاکمان ستمگر در محو آثار رسالت همه امکانات خود را به کار می‌گرفتند، کار آسانی نبوده است. امام خمینی تدوین کتبی همچون کتب اربعه و شکل‌گیری علومی نظیرِ فقه، فلسفه اسلامی، ریاضیات، نجوم، کلام، اصول، حدیث، رجال، تفسیر، ادب، عرفان و لغت، را نتیجه تلاش‌های عالمان دین دانسته و این کار آنها را جهاد فی سبیل الله می‌نامد.

حضرت امام خمینی در پیام به روحانیت، مجاهدات علمی و فرهنگی را در جهانی افضل از خون شهیدان می‌شمارد و یادآور می‌شود که نقش روحانیت به همین مقدار محدود نمی‌شود؛ بلکه آنان در هر عصری از اعصار برای دفاع از مقدسات دینی و میهنی خود مرارت‌ها و تلخی‌هایی متحمل شده‌اند و همواره با تحمل اسارت‌ها و تبعیدها، زندان‌ها و اذیت و آزارها و زخم زبان‌ها مواجه بوده‌اند و در این راه شهدای گرانقدری را به پیشگاه مقدس حق تقدیم نموده‌اند. همچنین تبلیغ و انتشار احکام اسلام و تعلیم و تربیت اسلامی، نیازمند انسان‌های عادل و فقیه است؛ چراکه غیر عادل خیانت می‌کند و غیر فقیه نمی‌تواند حکم اسلام را تشخیص دهد. ایشان این خطر را گوشزد می‌کند که گاه به خاطر نبودِ این دو شرط، با دو سه روایت ضعیف، مسلّماتِ قرآن را کنار زده‌اند. بخشی از احیاگران در طول تاریخ، برای احیای دین، یا به فقه بی‌توجه بوده‌اند و یا معتقد به تضعیف آن. به نظر آنان فقه موجب شده است که ابعادی از دین مورد بی‌توجهی قرار گیرد. برخلاف این گروه، امام احیای دین را در توجه به فقه و اقتدار فقیهان می‌دانستند.

امام به برجسته بودن نقش روحانیون در پیروزی انقلاب اسلامی تصریح می‌کند و حفظ اسلام را موقوف به این طبقه می‌داند. ایشان از روحانیون و عالمان دین با عناوینی همچون پشتوانه ملت و پدر ملت یاد کرده و حفظ مردم در مقابل تفرقه‌افکنان را از مسئولیت‌های روحانیون می‌داند.

راهبردهای کلان اسلام

امام خمینی برای تحقق خارجی اسلام، به بیان راهبردهای مهمی پرداخته که به شرح ذیل اشاره می‌شود:

وحدت اسلامی

وحدت اسلامی و وحدت میان مسلمانان، یکی از راهبردهای کلان تحقق اسلام ناب محمدی (ص) است. این نوع وحدت از دیدگاه امام خمینی، فراتر از وحدت‌هایی است که در جوامع بین گروه‌ها، احزاب، اقوام و... مطرح می‌شود. ایشان، وحدت همه انسان‌ها را در زیر سایه برادری، الفت، صداقت و صفای باطنی و ظاهری، از مقاصد شرایع آسمانی دانسته و این امر را تأثیرگذار در تشکیل مدینه فاضله و در دفع فساد می‌داند. امام، کل جامعه را به منزله یک شخص و آحاد جامعه را به منزله اعضای آن می‌داند. اهمیت این نگاه در دوران معاصر که صحبت از جهانی شدن و کم‌رنگ شدن حدود و ثغور جغرافیایی است، بیشتر قابل درک است.

امام خمینی با استناد به حکم لزوم برادری بین مؤمنین إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ، گرفتاری مسلمین را ناشی از بی‌توجهی آنان به این دستور خداوند می‌داند. ایشان، مرکز این وحدت را مراسم سالانه حج می‌داند. با توجه به اینکه امام موضوع وحدت را بر پایه آموزه‌های دینی و یک تکلیف الهی می‌داند؛ از این رو، وحدت حاصل از آن، وحدتی واقعی و دارای تعهدی درونی خواهد بود.

پیشرفت اسلامی

یکی دیگر از راهبردهای تحقق اسلام، مسأله پیشرفت است، پیشرفت و توسعه یافتگی، رسیدن به وضعیت مطلوب است. اما اینکه وضعیت مطلوب چیست و راه رسیدن به آن چگونه است، پرسشی است که نحله‌های گوناگون فکری پاسخ‌های گوناگون به آن داده‌اند. ثروت بیشتر، رفاه بیشتر، قدرت بیشتر و... ، هرکدام مدّ نظرِ گروهی برای رسیدن به پیشرفت و توسعه بوده است. امام خمینی به وسیله انقلاب اسلامی و با طرحِ اسلام ناب، اسلامی جامع را می‌شناساند. در این نگاه از یک سو همه ابعاد انسان اعم از دنیوی و اخروی، مادی و معنوی، شناسایی می‌شوند و از سوی دیگر سیاست و امور اجتماعی بخشِ لاینفک دین محسوب می‌شود. در نتیجه پیشرفت انسان به معنای پرداختن به همه ابعاد انسان و راهنمایی او از این طریق برای رسیدن به بُعدِ متعالی است. در مجموع مؤلفه‌های پیشرفت در نگاه امام را می‌توان در چند مورد خلاصه کرد: رهایی از سلطه بیگانگان و حاکمیت اسلام، برابری همه در برابر قانون، رفع ظلم و نابرابری، رشد علمی فرهنگی، تقوی و جهاد، رفع فقر و توزیع عادلانه ثروت و رشد اقتصادی.

تمدن اسلامی

با ترسیم پیشرفت از نگاه اسلام ناب، تمدنِ مورد نظر اسلام نیز روشن می‌شود. در این نوع تمدن، علاوه بر عظمت و شکوه دنیوی یک امت، ارزش‌های معنوی و انسانی آن، بخش اساسی تمدن را تشکیل خواهد داد. امام، پیشرفت‌های صنعتی و اقتصادی در قالب آبادانی و تأسیس نهادها و ساخت ابزارهای جدید را از مصادیق تمدن به شمار می‌آورد. با مروری اجمالی به بیانات آن حضرت شاخص‌هایی چند برای تمدنِ مطلوب می‌توان یافت: مذهب، قانون، استقلال، آزادی، آزادی مطبوعات و آزادی اظهار عقیده، و آزادی احزاب و گروه‌ها، از جمله شاخص‌های تمدن به حساب می‌آیند. در یک کلمه تفاوت تمدن اسلامی با غیرِ آن این است که تمدن اسلامی در کنار پرداختن به امور دنیوی می‌خواهد انسان را به طرف توحید بکشاند

بیداری اسلامی

بیداری اسلامی یکی دیگر از راهبردهای کلان اسلامی است. نهضت‌های اخیر در کشورهای اسلامی، نشان از یک آگاهی و بیداری فراگیر در میان ملت‌های اسلامی است. امام خمینی در این موج عظیم بیداری، نقش آغازگر را داشته است. سخنان ایشان در مقاطع مختلف تاریخی نشان از آن دارد که بیداری اسلامی جزءِ آرزوهای ایشان بوده است.

منابع

1. سهرابی‌فر، محمد تقی، مقاله «اسلام‌شناسی»، منظومه فکری امام خمینی
2. لواسانی، سید سعید، مقاله «منطق فهم اسلام»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱
3. حاج سید جوادی، سید فرید، مقاله «اسلام‌شناسی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱
4. الله‌بداشتی، علی، مقاله «اسلام»، دانشنامه امام خمینی ج۱