زیارت در معارف و سیره حسینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
==[[زیارت پیامبر]] [[خدا]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}}== | ==[[زیارت پیامبر]] [[خدا]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}}== | ||
از آنجا که پیوند با [[پیامبر خدا]]{{صل}} و [[خاندان]] [[پاک]] او، بیشترین نقش را در [[سعادت]] و [[خوش بختی]] [[دنیا]] و [[آخرت]] انسان دارد، زیارت آنان، در [[حیات]] و ممات، بیش از دیگران توصیه شده است. از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده که فرمود: {{متن حدیث|مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا}}<ref>المزار الکبیر، ص۴۱، ح۲۳؛ بحار الأنوار، ج۱۰۰، ص۱۲۴، ح۳۴.</ref>. هر کس ما را پس از درگذشتمان زیارت کند، گویی در [[زمان]] زنده بودن، زیارتمان کرده است.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امام حسین (کتاب)|گزیده دانشنامه امام حسین]] ص ۸۳۵.</ref> | از آنجا که پیوند با [[پیامبر خدا]]{{صل}} و [[خاندان]] [[پاک]] او، بیشترین نقش را در [[سعادت]] و [[خوش بختی]] [[دنیا]] و [[آخرت]] انسان دارد، زیارت آنان، در [[حیات]] و ممات، بیش از دیگران توصیه شده است. از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده که فرمود: {{متن حدیث|مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا}}<ref>المزار الکبیر، ص۴۱، ح۲۳؛ بحار الأنوار، ج۱۰۰، ص۱۲۴، ح۳۴.</ref>. هر کس ما را پس از درگذشتمان زیارت کند، گویی در [[زمان]] زنده بودن، زیارتمان کرده است.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امام حسین (کتاب)|گزیده دانشنامه امام حسین]] ص ۸۳۵.</ref> | ||
==عرض ارادت از دور یا حضور در [[مرقد]] شخصیت‌های برجسته [[دینی]] همراه به جا آوردن برخی [[آیین]] خاص== | |||
«[[زیارت]]» در لغت به معنای [[ملاقات]] کردن و در اصطلاح یکی از عناصر مهم و مؤثر [[فرهنگ شیعی]] است که به عنوان کنشی دیندارانه از سال‌های اولیه پیدایش [[تشیع]] تا امروز در بین [[شیعیان]] متداول بوده است. به فرد زیارت کننده «[[زائر]]»، به محل‌های مورد زیارت «[[زیارتگاه]]»، به متن‌های [[مأثور]] و غیرمأثور در [[مدح]] و رثای [[معصومین]] و دیگر بزرگان دینی «[[زیارت‌نامه]]» و به محل‌های اختصاصی اسکان [[زائران]] «[[زائرسرا]]» گفته می‌شود. در زیارت، شیعیان از راه‌های دور و نزدیک خود را به [[زیارتگاه‌ها]] می‌رسانند و [[اعمال عبادی]] متعددی را در آن مکان‌ها انجام می‌دهند. در خلال قرن‌ها، آیین‌های متعددی برای زیارت سامان یافته و توسط شیعیان [[اجرا]] شده است. زیارت [[شیعی]]، به دو گونه انجام می‌شود: در گونه نخست - که زیارت از نزدیک است شیعیان بعد از طی مسافتی کوتاه یا بلند، بر [[مدفن]] بزرگان دینی خود حاضر می‌شوند و عباداتی را انجام می‌دهند. در گونه دوم - که زیارت از بعید نام دارد به شیعیان بدون اینکه [[محل زندگی]] خود را ترک کنند، با قرائت عباراتی که عمدتاً مأخوذ از منقولات [[امامان]] است، [[نیت]] زیارت می‌کنند. هر یک از این گونه‌های زیارت می‌تواند مستقیماً از سوی هر [[شیعه]] یا به [[نیابت]] از او توسط فردی دیگر انجام شود. | |||
در طول [[تاریخ]]، زیارت از جمله [[مباحث اعتقادی]] [[کلامی]] مورد [[اختلاف]] بین [[اهل سنت]] و شیعه بوده است. برخی علمای اهل سنت، زیارت شیعی را عملی شرک‌آمیز و [[حرام]] دانسته‌اند. در مقابل، برخی دیگر مانند [[مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی]] در المغانم المطابه از [[مشروعیت زیارت]] [[دفاع]] کرده‌اند. کتاب‌هایی نیز در رد زیارت نگاشته شده که [[خرافات]] وفور در [[زیارت قبور]] اثر [[سیدابوالفضل برقعی]] [[قمی]] (۱۲۸۷-۱۳۷۰) از مشهورترین آنها است. | |||
مبنای [[اعتقادی]] زیارت در شیعه، [[باور]] به زنده بودن و فعالیت [[امامان معصوم]] و در درجه بعد امامزادگان و [[صالحان]] و [[علما]] پس از فوتشان است. در برخی [[زیارت‌نامه‌ها]] به این [[باور]] تصریح شده است؛ از جمله در [[اذن دخول]] عمومی [[مشاهده]] متبرکه در مفاتیح‌الجنان آمده است: «خدایا! من [[حرمت]] صاحب این [[زیارتگاه]] [[شریف]] را در غیابش باور دارم؛ چنان که در حضورش. و می‌دانم که رسولت و جانشینانت همواره زنده‌اند و نزد تو روزی داده می‌شوند. محل ایستادنم را می‌بینند و سخنم را می‌شنوند و به سلامم پاسخ می‌دهند. ولی تو گوشم را از شنیدن کلامشان محجوب کرده‌ای». معنای لغوی [[زیارت]] هم به این باور اشاره دارد. همچنین از برخی [[روایات]] چنین برداشت می‌شود که زیارت [[معصومین]] [[حکم]] [[ملاقات]] آنها در حیاتشان را دارد. از جمله در روایتی از [[پیامبر]]{{صل}} خطاب به [[امام حسن]]{{ع}} نقل شده است: «کسی که مرا در [[زمان]] [[حیات]] یا پس از مرگم، یا پدرت را زیارت کند، بر من لازم است که [[روز قیامت]] به دیدارش [[روم]] و او را از گناهانش [[رهایی]] بخشم». | |||
در [[منابع حدیثی شیعه]]، از جمله کامل الزیارات، روایات بسیاری با مضمون [[تشویق]] و تأکید بر زیارت [[معصومان]] و [[ثواب]] و [[ارزش]] این عمل آمده است. در روایتی به نقل از [[امام رضا]]{{ع}} آمده است: «هر امامی در [[حق]] [[دوستان]] و [[شیعیان]] عهدی دارد و زیارت قبورشان از مصادیق [[وفای به عهد]] و [[حسن]] ادای [[وظیفه]] است». این میان، بیشترین روایات، مربوط به [[زیارت امام حسین]]{{ع}} است که در سخن [[امامان شیعه]] بر آن تأکید بسیاری شده است. در این روایات، زیارت امام حسین{{ع}} سبب وسعت [[رزق]]، [[طول عمر]]، رفع [[اندوه]]، برآورده شدن [[حاجات]] و برکت‌های بسیار و دارای ثواب چندین [[حج]] و [[عمره]] دانسته شده است. همچنین با تعابیری برجسته نظیر دیدارکننده [[خدا]] در [[عرش]]، [[همسایه]] پیامبر{{صل}}، [[امام علی]]{{ع}} و [[حضرت زهرا]]{{س}} و کسی که پیش از همه وارد [[بهشت]] می‌شود، از [[زائر]] [[امام حسین]]{{ع}} [[تجلیل]] شده است. | |||
بر همین اساس یکی از مهم‌ترین زیارتگاههای [[شیعی]]، [[مرقد]] [[امام حسین]]{{ع}} و شهدای [[نبرد]] [[کربلا]] در [[عراق]] بوده است. [[زیارت امام حسین]]{{ع}} که از همان سال‌های اولیه بعد از [[واقعه عاشورا]] انجام می‌شده، در برخی مقاطع [[تاریخی]]، از جمله در [[حکومت‌های اموی]] و [[عباسی]]، به جهت ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های [[حکومتی]] امری بسیار دشوار و خطرناک بوده است و در طول [[تاریخ]] عده‌ای از [[شیعیان]] در جریان این [[زیارت]] کشته و زخمی شده‌اند. | |||
گرچه شیعیان همانند عموم [[اهل سنت]] به زیارت [[مزار]] [[پیامبر]]{{صل}} نیز می‌روند، اما زیارتگاههای [[شیعی]] اغلب [[مدفن]] [[امامان]]، [[فرزندان]] امامان و [[عالمان]] برجسته [[شیعه]] است. اکثر این [[زیارتگاه‌ها]] در خاورمیانه پراکنده‌اند. در این میان کشورهای عراق، [[ایران]]، [[عربستان سعودی]] و [[سوریه]] بیشترین سهم را دارند. از [[دوازده امام]] شیعه، شش امام حسین{{ع}}، کاظم{{ع}}، جواد{{ع}} و [[عسکری]]{{ع}} در عراق، چهار [[امام]] ([[حسن]]{{ع}}، [[سجاد]]{{ع}}، [[باقر]]{{ع}} و صادق{{ع}}) در عربستان سعودی و یک [[امام رضا]]{{ع}} در ایران [[دفن]] شده‌اند که همه آنها توسط شیعیان زیارت می‌شوند. مزار این امامان در خلال قرون، با [[سرمایه]] خصوصی شیعیان (از طریق سنت‌های [[نذر]] و [[وقف]]) و نیز [[حمایت]] شاهان و امرای حکومت‌های شیعه ([[آل بویه]]، تیموریان، [[صفویه]]، افشاریه، قاجار، پهلوی و [[جمهوری اسلامی]]) نگهداری، [[تجهیز]] و بازسازی شده و توسعه یافته است. همچنین در قرون مختلف، برخی [[جریان‌ها]] و حکومت‌های مخالف شیعه، از حکومت‌های اموی و عباسی تا [[وهابیون]] برای [[تخریب]] و هدم این اماکن تلاش‌هایی داشته‌اند. | |||
علاوه بر امامان، شمار زیادی از [[امامزادگان]] نیز توسط شیعیان زیارت می‌شوند. این امامزادگان از ساداتی که اطلاع زیادی از احوالشان نیست و اغلب در روستاها مدفون‌اند تا فرزندان نامدار امامان را شامل می‌شوند. از میان مشهورترین امامزادگان که شیعیان توجه زیادی به زیارت آنان دارند، می‌توان به [[حضرت عباس]]{{ع}} و [[حضرت علی اکبر]] در کربلا، [[حضرت]] [[عبدالعظیم حسنی]] در [[ری]]، حضرت [[احمد بن موسی]] (شاهچراغ) در [[شیراز]]، حضرت سلطانعلی در [[مشهد]] اردهال، حضرت [[سید محمد]] در دجیل، [[حضرت معصومه]]{{س}} در [[قم]] و [[حضرت زینب]]{{س}} و حضرت [[رقیه]] در [[دمشق]] اشاره کرد. | |||
[[شیعیان]] گاه به صورت فردی و گاه به صورت گروهی [[اقدام]] به [[سفر]] زیارتی می‌کنند. از گروه‌های زیارتی که سازوکاری منسجم‌تر در [[برنامه‌ریزی]] و اجرای برنامه زیارتی دارند، به «کاروان‌های زیارتی» تعبیر می‌شود. [[زائران]] در بازگشت از سفر زیارتی مورد استقبال [[دوستان]] و آشنایان خود قرار می‌گیرند. آیین‌های استقبال از زائران متنوع است و از اشکال سنتی مانند قرائت اشعاری در خوشامدگویی به [[زائر]] که «چاووشی» نام دارد و رسم [[قربانی کردن]] و به [[ملاقات]] زائر رفتن در خانه‌اش گرفته تا اشکال جدیدتر مانند [[نصب]] پلاکاردهایی در [[محل زندگی]] زائر و ارسال پیام‌های تبریک به وسیله ابزارهای دیجیتالی را شامل می‌گردد. برخی از زائران [[شیعه]] بر اساس [[روایات]] [[دینی]] تحسین‌گر [[زیارت]] پیاده، تعمداً تمام یا بخشی از مسیر میان محل اقامت خود و برخی زیارتگاههای [[شیعی]] را به صورت پیاده طی می‌کنند. مشهورترین نمونه اینگونه از زیارت، پیاده‌روی چندروزه [[اربعین]] است. | |||
از گذشته، [[حمایت]] از زیارت، [[زیارتگاه‌ها]] و زائران از جمله در قالب ساخت محل‌هایی برای اسکان زائران موسوم به «[[زائرسرا]]» در اطراف اماکن زیارتی یا در مسیرهای زیارتی، یکی از کاربری‌های اصلی [[وقف]] بوده است. شماری از [[زمین‌ها]] و عرصه‌های اعیانی مناطق شیعه‌نشین نیز وقف هزینه‌های نگهداری اماکن زیارتی شده‌اند. همچنین علاقه شیعیان برای زیارت مکرر اماکن زیارتی، باعث پدید آمدن سکونت‌گاه‌هایی در اطراف برخی زیارتگاههای مهم شده است. به گونه‌ای که در حال حاضر زیارتگاههای شیعی حتی در کشورهایی با [[اکثریت]] غیرشیعی، اغلب با محلات شیعه‌نشین احاطه گردیده است. زیارتگاههای واقع شده در کشورهایی با اکثریت شیعی نیز معمولاً در مرکز شهرهای بزرگ واقع شده‌اند و در محلات اطراف آنها، هتل‌ها و زائرسراها، [[حوزه‌های علمیه]] و بازارهای مختلف [[احداث]] شده است. به این ترتیب در کنار مفهوم «زائر»، به عنوان کسی که از محل سکونت خود راهی دراز را برای زیارت می‌پیماید، مفهوم «مجاور» به معنای کسی که در نزدیکی [[زیارتگاه]] اقامت می‌کند، نیز پدید آمده است. | |||
در گذشته - مشخصاً در دوره قاجار - از [[زیارتگاه‌ها]] به عنوان محل‌هایی برای «بست‌نشینی» (نوعی تحصن دارای [[مصونیت]] به جهت [[حرمت]] محل تحصن) استفاده میشد. بست‌نشینی فضل‌الله نوری - [[روحانی]] مشهور دوره [[مشروطه]] در [[حرم]] [[حضرت]] [[عبدالعظیم]] از نمونه‌های مشهور این رسم است. زیارتگاه‌ها، همچنین [[محل دفن]] [[علما]]، شاهان و [[رجال]] مشهور بوده‌اند. به عنوان مثال به [[دفن]] شماری از علما و [[مراجع تقلید]] معاصر در حرم [[حضرت معصومه]]{{س}} و حرم حضرت عبدالعظیم می‌توان اشاره کرد. زیارتگاه‌ها به سبب انتسابشان به بزرگان [[دینی]]، از مکان‌های مورد [[احترام]] [[شیعیان]] محسوب می‌شوند و [[زائران]] [[شیعه]] در حین [[زیارت]] به گونه‌های مختلف از جمله مسح‌کردن و بوسیدن اجزای بنا و اشیای [[زیارتگاه]] [[تبرک]] می‌جویند. این تبرک‌جویی‌ها خصوصاً به اشیای نزدیک‌تر به پیکر مدفونین، مانند «[[ضریح]]» و صندوق [[گور]] بیشتر است. همچنین برخی زائران اشیایی (معمولاً نوارهای پارچه‌ای، نخ و قفل‌های فلزی) را برای توسل‌جویی و به نشانه [[نذر]] یا [[حاجت]] خود، در قسمت‌های خاصی از زیارتگاه‌ها (به خصوص ضریح) الصاق می‌کنند. این اشیا که از آنها به «دخیل» تعبیر می‌شود، بعد از به نتیجه رسیدن نذر، توسط نذرکننده جدا می‌شود. گاهی نیز نذورات زیارتگاهی با تعریف زیارتگاه ارتباطی تام دارد؛ به عنوان نمونه برخی زائران حرم حضرت [[رقیه]] - که مشهور است در [[کودکی]] از [[دنیا]] رفته است- اسباب‌بازی و عروسک به آن زیارتگاه [[هدیه]] می‌دهند. | |||
مرسوم است که زائران در جریان زیارت، برخی اشیای عمومی مذهبی (نظیر مهر و [[تسبیح]]) را تهیه کرده و به عنوان «یادگار» به [[محل زندگی]] خود می‌برند. همچنین برخی اشیا نیز برای [[دوستان]] و آشنایان خود به عنوان «سوغات» خریداری می‌کنند. در [[فرهنگ]] [[عامه]] [[شیعی]]، هم یادگارها و هم سوغات‌ها دارای [[برکت]] محسوب می‌شوند. | |||
زیارتگاههای شیعی همچنین به طور سنتی محل برگزاری [[آیین‌ها]] و مجالس مذهبی به ویژه عزاداری‌ها بوده و نقش مهمی در ساماندهی دسته‌ها و برگزاری آیین‌های [[عزاداری]] برعهده داشته‌اند. معمولاً زیارتگاههای مهم در [[شهر]] یا روستای خود، نقطه آغاز و پایان [[مراسم عزاداری]] و دسته‌روی‌ها محسوب می‌شوند. بخش‌هایی از آیین‌های [[عزاداری]] نیز [[ارتباط]] مستقیمی با فرد مدفون در [[زیارتگاه]] دارد. به عنوان نمونه در [[آیین]] علامت‌گردانی و نیز توغ‌گردانی، دسته‌های [[عزادار]]، نوک علامت یا [[توغ]] را به سمت زیارتگاه [[خم]] می‌کنند و به این ترتیب به فرد مدفون در زیارتگاه «[[سلام]]» می‌دهند. | |||
معمولاً در جریان برگزاری [[زیارت]] نیز آیین‌های [[سوگواری]] برگزار می‌شود. در ترکیب کاروان‌های زیارتی عموماً یک [[مداح]] جهت اجرای برنامه‌های آیینی مانند زیارت‌خوانی و روضه‌خوانی حضور دارد که علاوه بر خواندن [[دعاها]] و [[زیارت‌نامه‌ها]] در هنگام زیارت اعضای کاروان، در فواصل مختلف [[سفر]] نیز برای آنها روضه‌خوانی کرده و عزاداری برگزار می‌کند. چون اغلب کسانی که [[شیعیان]] به زیارت آنها می‌روند، به [[شهادت]] رسیده‌اند، طرح مسائل منجر به شهادت آنها توسط مداحان، امر زیارتی را به طور ویژه با امر سوگوارانه [[درهم]] می‌آمیزد. | |||
زیارت از راه دور به شیوه [[قرائت]] زیارت‌نامه‌ها نیز [[پیوستگی]] مهمی با [[آیین‌ها]] و مجالس [[شیعی]] دارد. معمولاً زیارت‌نامه‌ها به صورت دسته‌جمعی قرائت می‌شود. بدین صورت که در زمانی مشخص و معمولاً در [[اماکن مذهبی]] (مانند [[مسجد]] و [[حسینیه]]) عده‌ای گرد هم می‌آیند و به تناسب تقویم شیعی در آن [[روز]]، زیارت‌نامه‌ای را با هم قرائت می‌کنند. این جلسات به صورت آیینی برگزار می‌گردد و برای قرائت [[زیارت‌نامه]] معمولاً از یک مداح و روضه‌خوان [[دعوت]] می‌شود. | |||
قرائت زیارت‌نامه‌ها همچنین گاه بخشی از مجالس و آیین‌های عزاداری به شمار می‌رود و قبل یا بعد از [[سخنرانی]] و روضه‌خوانی یا در بخشی از یک آیین عزاداری سوگواری (مثلاً پیش از قمه‌زنی) صورت می‌گیرد. در مجالس و آیین‌های عزاداری [[عاشورا]]، به تناسب، زیارت‌نامه‌های مخصوص به [[امام حسین]]{{ع}} مانند «[[زیارت وارث]]»، «[[زیارت ناحیه مقدسه]]» و متداول‌تر از همه «[[زیارت عاشورا]]» خوانده می‌شود. معمولاً زیارت‌خوان در فواصلی از زیارت، اصطلاحاً «[[گریز]]» ی به [[واقعه عاشورا]] می‌زند و [[روضه]] می‌خواند. در غیر مناسبت‌های عزاداری نیز در مواردی مجالس اختصاصی برای قرائت برخی [[زیارت‌نامه‌ها]] مانند «[[زیارت جامعه کبیره]]» و «[[زیارت آل یاسین]]» برگزار می‌شود.<ref>[[پیمان اسحاقی|اسحاقی، پیمان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «زیارت»، فرهنگ سوگ شیعی]] ص ۲۶۳.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۳۸: | خط ۶۶: | ||
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | # [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | ||
# [[پرونده:13681353.jpg|22px]] [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امام حسین (کتاب)|'''گزیده دانشنامه امام حسین''']] | # [[پرونده:13681353.jpg|22px]] [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امام حسین (کتاب)|'''گزیده دانشنامه امام حسین''']] | ||
# [[پرونده:1100827.jpg|22px]] [[پیمان اسحاقی|اسحاقی، پیمان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|'''مقاله «زیارت»، فرهنگ سوگ شیعی''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ ۹ اکتبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۲۰
- این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون زیارت است. "زیارت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
زیارت دیدار، بر سر تربت یک شهید یا امام و امامزاده حضور یافتن، دیدار از حرم‌های مطهّر و بقاع متبرّک.
مقدمه
زیارت پیامبر و ائمّه(ع) هم در حال حیاتشان ارزشمند و تأثیرگذار است، هم پس از رحلت یا شهادتشان سازنده و الهام بخش است و تأکید زیارت، نسبت به حضرت رسول(ص)، حضرت زهرا، امامان معصوم، شهدای آل محمّد، علما و صلحاست. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا»[۱]. هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند، گویا در حال حیات، زیارتمان کرده است.
زیارت ائمّه، نشانه احترام به مقامشان، پیروی از راهشان، تبعیّت از مواضعشان، استمرار خطّشان، تجدید عهد با امامتشان، وفاداری به ولایتشان و زنده نگاهداشتن نام و یاد و خاطره و فرهنگ و تعالیم آنان است. حضرت رضا(ع) فرمود: «إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ...»[۲]. برای هر امامی در گردن و بر عهده هواداران و پیروانش عهد و پیمانی است و از جمله نشانه‌های وفای کامل به این پیمان، زیارت قبور امامان است.
اینگونه زیارت‌ها، علاوه بر آنکه برای خود زائر، اثر تربیتی و تزکیه روح دارد و دلیل حق‌شناسی او نسبت به اولیاء خدا و پیشوایان دین است، در زمینه احیاء امر امامان و ترویج مکتب انسانی و تربیتی آن اسوه‌ها در جوامع بشری و توجّه دادن به خط صحیح رهبری و ولایت در جامعه مؤثّر است؛ به‌ویژه وقتی حکّام مستبدّ و منحرف، با برنامه در جهت محو آثار و یاد ائمّه میکوشیدند، "زیارت" به عنوان یک عمل مثبت و انقلابی محسوب میشد و نوعی مبارزه با دستگاه‌های ستمگر.
در احادیث متعدّد، تأکید شده که زیارت ائمّه در غربتشان و همراه با خوف و خطر، پاداش بیشتری دارد، و اگر راه زائر دور باشد، و زیارت، پیاده و همراه با مشقّت‌ها باشد، اجر و قرب بیشتری خواهد داشت[۳]. فضایل زیارت، درباره دیدار و زیارت خانه خدا، مرقد مطهّر نبوی، قبور مؤمنان و صالحان بسیار فراوان است و حضور پیروان حق، پیرامون مرقد پاکشان، کانونی از ایمان و جذبه و پیوستگی و همبستگی به وجود می‌آورد و به زائران هم، "دعوت به خیر"، "دفاع از حق" و "شهادت در راه خدا" را الهام میدهد و زیارت، "وسیله" قرب به پروردگار است[۴]. زیارت، قلمرو "دل" و وادی محبّت و شوق است، نمودی از احساس متعالی و زبان علاقه و ترجمان پیوند قلبی است. فیض "حضور" در کنار اولیاء خدا، زائر را از کیمیای "نظر" برخوردار می‌سازد. زیارت، الهام گرفتن از اسوه‌ها و تعظیم شعائر و تقدیر از فداکاری‌ها و تجلیل از پاکی‌هاست و زائر در برابر آیینه تمام قدّ فضیلت‌ها می‌ایستد، تا عیار خود را در آن بسنجد و خود را در برابر "میزان" قرار میدهد تا کم وکاستی خود را جبران کند. زائر، مهمان مائده معنوی اولیاء الله است و زیارت، تجدید پیمان و میثاق "ولایت" با رهبری است. زیارت، سفر با کاروان اشک و بر محمل شوق و سوار شدن بر موج عرفان و براق عشق است[۵].
ریشه‌یابی زیارت در فطرت
انسان، ذاتا موجودی اجتماعی است که با همنوع خود، اُنس می‌گیرد و پیوند برقرار می‌نماید. از این‌رو، دیدار همراه با میل و محبّت انسان‌ها با یکدیگر، ریشه در فطرت آنها دارد و زیارت، در واقع، تأمین کننده بخشی از نیازهای فطری انسان است. این نیاز فطری، پس از مرگ محبوب انسان نیز ادامه دارد، هر چند از شدّت آن، کاسته می‌گردد. به دلیل همین نیاز فطری، در میان همه اقوام و ملل جهان، کمابیش زیارت قبور نزدیکان و دوستان، مرسوم است.[۶]
زیارت از نگاه اسلام
اسلام - که آیین فطرت است -، به موضوع زیارت، توجّه ویژه‌ای دارد. نکته قابل توجّه این که با تأمّل در احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، معلوم می‌شود که معیار توصیه و تشویق آنان به زیارت، میزان تأثیر و نقش آن در سازندگی فردی و اجتماعی است و بدین‌سان، هر چه زیارت برای ساختن جامعه توحیدی سودمندتر باشد، انجام دادن آن، بیشتر مورد تأکید است و بر این اساس، زیارتِ: خویشاوندان، اهل ایمان، دانشمندان، اولیای الهی و به‌ویژه خاندان خاتم انبیا(ص)، در زمان حیاتشان و پس از آن، توصیه شده است.[۷]
زیارت اَحیا (زندگان)
زیارت اهل ایمان، به قدری در سازندگی فردی و اجتماعی انسان، مؤثّر است که در برخی از روایات، هم‌سنگ زیارت خداوند متعال و یا زیارت پیامبر خدا(ص) شمرده شده است. در حدیث نبوی آمده: «مَنْ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ إِلَى مَنْزِلِهِ لَا لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَيْهِ كُتِبَ مِنْ زُوَّارِ اللَّهِ وَ كَانَ حَقِيقاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُكْرِمَ زَائِرَهُ»[۸]. هر کس از برادر مؤمنش در خانه او، بدون نیاز بردن به نزد وی، دیدار کند، از زائران خدا شمرده می‌شود و بر خداوند است که زائرش را احترام کند.[۹]
زیارت اموات (مردگان)
از نظر اسلام، انسان، پس از مرگ نیز دارای حیات برزخی است. از این‌رو، زیارت اموات، دیدار با بدن‌های پوسیده و بی‌جان نیست؛ بلکه زیارت ارواحی است که در عالم برزخ، زندگی می‌کنند و از دیدار با آنها، شاد می‌گردند و ارتباط با آنان، عبرت‌آموز، و در زندگی مادّی و معنوی انسان، مؤثّر است. برترین شاگرد مکتب خاتم الأنبیا، امام علی(ع)، درباره برخی از آثار و برکات زیارت اموات، چنین می‌فرماید: «زُورُوا مَوْتَاكُمْ فَإِنَّهُمْ يَفْرَحُونَ بِزِيَارَتِكُمْ وَ لْيَطْلُبْ أَحَدُكُمْ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِيهِ وَ عِنْدَ قَبْرِ أُمِّهِ بِمَا يَدْعُو لَهُمَا»[۱۰]. «به زیارت مردگانتان بروید، که آنها با زیارت شما خوش حال می‌شوند. انسان، در نزد قبر پدر و مادرش، پس از آنکه برایشان دعا کرد، حاجتش را بخواهد».[۱۱]
زیارت پیامبر خدا(ص) و اهل بیت(ع)
از آنجا که پیوند با پیامبر خدا(ص) و خاندان پاک او، بیشترین نقش را در سعادت و خوش بختی دنیا و آخرت انسان دارد، زیارت آنان، در حیات و ممات، بیش از دیگران توصیه شده است. از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: «مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا»[۱۲]. هر کس ما را پس از درگذشتمان زیارت کند، گویی در زمان زنده بودن، زیارتمان کرده است.[۱۳]
عرض ارادت از دور یا حضور در مرقد شخصیت‌های برجسته دینی همراه به جا آوردن برخی آیین خاص
«زیارت» در لغت به معنای ملاقات کردن و در اصطلاح یکی از عناصر مهم و مؤثر فرهنگ شیعی است که به عنوان کنشی دیندارانه از سال‌های اولیه پیدایش تشیع تا امروز در بین شیعیان متداول بوده است. به فرد زیارت کننده «زائر»، به محل‌های مورد زیارت «زیارتگاه»، به متن‌های مأثور و غیرمأثور در مدح و رثای معصومین و دیگر بزرگان دینی «زیارت‌نامه» و به محل‌های اختصاصی اسکان زائران «زائرسرا» گفته می‌شود. در زیارت، شیعیان از راه‌های دور و نزدیک خود را به زیارتگاه‌ها می‌رسانند و اعمال عبادی متعددی را در آن مکان‌ها انجام می‌دهند. در خلال قرن‌ها، آیین‌های متعددی برای زیارت سامان یافته و توسط شیعیان اجرا شده است. زیارت شیعی، به دو گونه انجام می‌شود: در گونه نخست - که زیارت از نزدیک است شیعیان بعد از طی مسافتی کوتاه یا بلند، بر مدفن بزرگان دینی خود حاضر می‌شوند و عباداتی را انجام می‌دهند. در گونه دوم - که زیارت از بعید نام دارد به شیعیان بدون اینکه محل زندگی خود را ترک کنند، با قرائت عباراتی که عمدتاً مأخوذ از منقولات امامان است، نیت زیارت می‌کنند. هر یک از این گونه‌های زیارت می‌تواند مستقیماً از سوی هر شیعه یا به نیابت از او توسط فردی دیگر انجام شود.
در طول تاریخ، زیارت از جمله مباحث اعتقادی کلامی مورد اختلاف بین اهل سنت و شیعه بوده است. برخی علمای اهل سنت، زیارت شیعی را عملی شرک‌آمیز و حرام دانسته‌اند. در مقابل، برخی دیگر مانند مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی در المغانم المطابه از مشروعیت زیارت دفاع کرده‌اند. کتاب‌هایی نیز در رد زیارت نگاشته شده که خرافات وفور در زیارت قبور اثر سیدابوالفضل برقعی قمی (۱۲۸۷-۱۳۷۰) از مشهورترین آنها است.
مبنای اعتقادی زیارت در شیعه، باور به زنده بودن و فعالیت امامان معصوم و در درجه بعد امامزادگان و صالحان و علما پس از فوتشان است. در برخی زیارت‌نامه‌ها به این باور تصریح شده است؛ از جمله در اذن دخول عمومی مشاهده متبرکه در مفاتیح‌الجنان آمده است: «خدایا! من حرمت صاحب این زیارتگاه شریف را در غیابش باور دارم؛ چنان که در حضورش. و می‌دانم که رسولت و جانشینانت همواره زنده‌اند و نزد تو روزی داده می‌شوند. محل ایستادنم را می‌بینند و سخنم را می‌شنوند و به سلامم پاسخ می‌دهند. ولی تو گوشم را از شنیدن کلامشان محجوب کرده‌ای». معنای لغوی زیارت هم به این باور اشاره دارد. همچنین از برخی روایات چنین برداشت می‌شود که زیارت معصومین حکم ملاقات آنها در حیاتشان را دارد. از جمله در روایتی از پیامبر(ص) خطاب به امام حسن(ع) نقل شده است: «کسی که مرا در زمان حیات یا پس از مرگم، یا پدرت را زیارت کند، بر من لازم است که روز قیامت به دیدارش روم و او را از گناهانش رهایی بخشم».
در منابع حدیثی شیعه، از جمله کامل الزیارات، روایات بسیاری با مضمون تشویق و تأکید بر زیارت معصومان و ثواب و ارزش این عمل آمده است. در روایتی به نقل از امام رضا(ع) آمده است: «هر امامی در حق دوستان و شیعیان عهدی دارد و زیارت قبورشان از مصادیق وفای به عهد و حسن ادای وظیفه است». این میان، بیشترین روایات، مربوط به زیارت امام حسین(ع) است که در سخن امامان شیعه بر آن تأکید بسیاری شده است. در این روایات، زیارت امام حسین(ع) سبب وسعت رزق، طول عمر، رفع اندوه، برآورده شدن حاجات و برکت‌های بسیار و دارای ثواب چندین حج و عمره دانسته شده است. همچنین با تعابیری برجسته نظیر دیدارکننده خدا در عرش، همسایه پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) و کسی که پیش از همه وارد بهشت می‌شود، از زائر امام حسین(ع) تجلیل شده است.
بر همین اساس یکی از مهم‌ترین زیارتگاههای شیعی، مرقد امام حسین(ع) و شهدای نبرد کربلا در عراق بوده است. زیارت امام حسین(ع) که از همان سال‌های اولیه بعد از واقعه عاشورا انجام می‌شده، در برخی مقاطع تاریخی، از جمله در حکومت‌های اموی و عباسی، به جهت ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های حکومتی امری بسیار دشوار و خطرناک بوده است و در طول تاریخ عده‌ای از شیعیان در جریان این زیارت کشته و زخمی شده‌اند. گرچه شیعیان همانند عموم اهل سنت به زیارت مزار پیامبر(ص) نیز می‌روند، اما زیارتگاههای شیعی اغلب مدفن امامان، فرزندان امامان و عالمان برجسته شیعه است. اکثر این زیارتگاه‌ها در خاورمیانه پراکنده‌اند. در این میان کشورهای عراق، ایران، عربستان سعودی و سوریه بیشترین سهم را دارند. از دوازده امام شیعه، شش امام حسین(ع)، کاظم(ع)، جواد(ع) و عسکری(ع) در عراق، چهار امام (حسن(ع)، سجاد(ع)، باقر(ع) و صادق(ع)) در عربستان سعودی و یک امام رضا(ع) در ایران دفن شده‌اند که همه آنها توسط شیعیان زیارت می‌شوند. مزار این امامان در خلال قرون، با سرمایه خصوصی شیعیان (از طریق سنت‌های نذر و وقف) و نیز حمایت شاهان و امرای حکومت‌های شیعه (آل بویه، تیموریان، صفویه، افشاریه، قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی) نگهداری، تجهیز و بازسازی شده و توسعه یافته است. همچنین در قرون مختلف، برخی جریان‌ها و حکومت‌های مخالف شیعه، از حکومت‌های اموی و عباسی تا وهابیون برای تخریب و هدم این اماکن تلاش‌هایی داشته‌اند.
علاوه بر امامان، شمار زیادی از امامزادگان نیز توسط شیعیان زیارت می‌شوند. این امامزادگان از ساداتی که اطلاع زیادی از احوالشان نیست و اغلب در روستاها مدفون‌اند تا فرزندان نامدار امامان را شامل می‌شوند. از میان مشهورترین امامزادگان که شیعیان توجه زیادی به زیارت آنان دارند، می‌توان به حضرت عباس(ع) و حضرت علی اکبر در کربلا، حضرت عبدالعظیم حسنی در ری، حضرت احمد بن موسی (شاهچراغ) در شیراز، حضرت سلطانعلی در مشهد اردهال، حضرت سید محمد در دجیل، حضرت معصومه(س) در قم و حضرت زینب(س) و حضرت رقیه در دمشق اشاره کرد.
شیعیان گاه به صورت فردی و گاه به صورت گروهی اقدام به سفر زیارتی می‌کنند. از گروه‌های زیارتی که سازوکاری منسجم‌تر در برنامه‌ریزی و اجرای برنامه زیارتی دارند، به «کاروان‌های زیارتی» تعبیر می‌شود. زائران در بازگشت از سفر زیارتی مورد استقبال دوستان و آشنایان خود قرار می‌گیرند. آیین‌های استقبال از زائران متنوع است و از اشکال سنتی مانند قرائت اشعاری در خوشامدگویی به زائر که «چاووشی» نام دارد و رسم قربانی کردن و به ملاقات زائر رفتن در خانه‌اش گرفته تا اشکال جدیدتر مانند نصب پلاکاردهایی در محل زندگی زائر و ارسال پیام‌های تبریک به وسیله ابزارهای دیجیتالی را شامل می‌گردد. برخی از زائران شیعه بر اساس روایات دینی تحسین‌گر زیارت پیاده، تعمداً تمام یا بخشی از مسیر میان محل اقامت خود و برخی زیارتگاههای شیعی را به صورت پیاده طی می‌کنند. مشهورترین نمونه اینگونه از زیارت، پیاده‌روی چندروزه اربعین است.
از گذشته، حمایت از زیارت، زیارتگاه‌ها و زائران از جمله در قالب ساخت محل‌هایی برای اسکان زائران موسوم به «زائرسرا» در اطراف اماکن زیارتی یا در مسیرهای زیارتی، یکی از کاربری‌های اصلی وقف بوده است. شماری از زمین‌ها و عرصه‌های اعیانی مناطق شیعه‌نشین نیز وقف هزینه‌های نگهداری اماکن زیارتی شده‌اند. همچنین علاقه شیعیان برای زیارت مکرر اماکن زیارتی، باعث پدید آمدن سکونت‌گاه‌هایی در اطراف برخی زیارتگاههای مهم شده است. به گونه‌ای که در حال حاضر زیارتگاههای شیعی حتی در کشورهایی با اکثریت غیرشیعی، اغلب با محلات شیعه‌نشین احاطه گردیده است. زیارتگاههای واقع شده در کشورهایی با اکثریت شیعی نیز معمولاً در مرکز شهرهای بزرگ واقع شده‌اند و در محلات اطراف آنها، هتل‌ها و زائرسراها، حوزه‌های علمیه و بازارهای مختلف احداث شده است. به این ترتیب در کنار مفهوم «زائر»، به عنوان کسی که از محل سکونت خود راهی دراز را برای زیارت می‌پیماید، مفهوم «مجاور» به معنای کسی که در نزدیکی زیارتگاه اقامت می‌کند، نیز پدید آمده است. در گذشته - مشخصاً در دوره قاجار - از زیارتگاه‌ها به عنوان محل‌هایی برای «بست‌نشینی» (نوعی تحصن دارای مصونیت به جهت حرمت محل تحصن) استفاده میشد. بست‌نشینی فضل‌الله نوری - روحانی مشهور دوره مشروطه در حرم حضرت عبدالعظیم از نمونه‌های مشهور این رسم است. زیارتگاه‌ها، همچنین محل دفن علما، شاهان و رجال مشهور بوده‌اند. به عنوان مثال به دفن شماری از علما و مراجع تقلید معاصر در حرم حضرت معصومه(س) و حرم حضرت عبدالعظیم می‌توان اشاره کرد. زیارتگاه‌ها به سبب انتسابشان به بزرگان دینی، از مکان‌های مورد احترام شیعیان محسوب می‌شوند و زائران شیعه در حین زیارت به گونه‌های مختلف از جمله مسح‌کردن و بوسیدن اجزای بنا و اشیای زیارتگاه تبرک می‌جویند. این تبرک‌جویی‌ها خصوصاً به اشیای نزدیک‌تر به پیکر مدفونین، مانند «ضریح» و صندوق گور بیشتر است. همچنین برخی زائران اشیایی (معمولاً نوارهای پارچه‌ای، نخ و قفل‌های فلزی) را برای توسل‌جویی و به نشانه نذر یا حاجت خود، در قسمت‌های خاصی از زیارتگاه‌ها (به خصوص ضریح) الصاق می‌کنند. این اشیا که از آنها به «دخیل» تعبیر می‌شود، بعد از به نتیجه رسیدن نذر، توسط نذرکننده جدا می‌شود. گاهی نیز نذورات زیارتگاهی با تعریف زیارتگاه ارتباطی تام دارد؛ به عنوان نمونه برخی زائران حرم حضرت رقیه - که مشهور است در کودکی از دنیا رفته است- اسباب‌بازی و عروسک به آن زیارتگاه هدیه می‌دهند.
مرسوم است که زائران در جریان زیارت، برخی اشیای عمومی مذهبی (نظیر مهر و تسبیح) را تهیه کرده و به عنوان «یادگار» به محل زندگی خود می‌برند. همچنین برخی اشیا نیز برای دوستان و آشنایان خود به عنوان «سوغات» خریداری می‌کنند. در فرهنگ عامه شیعی، هم یادگارها و هم سوغات‌ها دارای برکت محسوب می‌شوند.
زیارتگاههای شیعی همچنین به طور سنتی محل برگزاری آیین‌ها و مجالس مذهبی به ویژه عزاداری‌ها بوده و نقش مهمی در ساماندهی دسته‌ها و برگزاری آیین‌های عزاداری برعهده داشته‌اند. معمولاً زیارتگاههای مهم در شهر یا روستای خود، نقطه آغاز و پایان مراسم عزاداری و دسته‌روی‌ها محسوب می‌شوند. بخش‌هایی از آیین‌های عزاداری نیز ارتباط مستقیمی با فرد مدفون در زیارتگاه دارد. به عنوان نمونه در آیین علامت‌گردانی و نیز توغ‌گردانی، دسته‌های عزادار، نوک علامت یا توغ را به سمت زیارتگاه خم می‌کنند و به این ترتیب به فرد مدفون در زیارتگاه «سلام» می‌دهند. معمولاً در جریان برگزاری زیارت نیز آیین‌های سوگواری برگزار می‌شود. در ترکیب کاروان‌های زیارتی عموماً یک مداح جهت اجرای برنامه‌های آیینی مانند زیارت‌خوانی و روضه‌خوانی حضور دارد که علاوه بر خواندن دعاها و زیارت‌نامه‌ها در هنگام زیارت اعضای کاروان، در فواصل مختلف سفر نیز برای آنها روضه‌خوانی کرده و عزاداری برگزار می‌کند. چون اغلب کسانی که شیعیان به زیارت آنها می‌روند، به شهادت رسیده‌اند، طرح مسائل منجر به شهادت آنها توسط مداحان، امر زیارتی را به طور ویژه با امر سوگوارانه درهم می‌آمیزد.
زیارت از راه دور به شیوه قرائت زیارت‌نامه‌ها نیز پیوستگی مهمی با آیین‌ها و مجالس شیعی دارد. معمولاً زیارت‌نامه‌ها به صورت دسته‌جمعی قرائت می‌شود. بدین صورت که در زمانی مشخص و معمولاً در اماکن مذهبی (مانند مسجد و حسینیه) عده‌ای گرد هم می‌آیند و به تناسب تقویم شیعی در آن روز، زیارت‌نامه‌ای را با هم قرائت می‌کنند. این جلسات به صورت آیینی برگزار می‌گردد و برای قرائت زیارت‌نامه معمولاً از یک مداح و روضه‌خوان دعوت می‌شود.
قرائت زیارت‌نامه‌ها همچنین گاه بخشی از مجالس و آیین‌های عزاداری به شمار می‌رود و قبل یا بعد از سخنرانی و روضه‌خوانی یا در بخشی از یک آیین عزاداری سوگواری (مثلاً پیش از قمه‌زنی) صورت می‌گیرد. در مجالس و آیین‌های عزاداری عاشورا، به تناسب، زیارت‌نامه‌های مخصوص به امام حسین(ع) مانند «زیارت وارث»، «زیارت ناحیه مقدسه» و متداول‌تر از همه «زیارت عاشورا» خوانده می‌شود. معمولاً زیارت‌خوان در فواصلی از زیارت، اصطلاحاً «گریز» ی به واقعه عاشورا می‌زند و روضه می‌خواند. در غیر مناسبت‌های عزاداری نیز در مواردی مجالس اختصاصی برای قرائت برخی زیارت‌نامه‌ها مانند «زیارت جامعه کبیره» و «زیارت آل یاسین» برگزار می‌شود.[۱۴].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ بحار الأنوار، ج۹۷، ص۱۲۴.
- ↑ بحار الأنوار، ج۹۷، ص۱۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۴۶.
- ↑ برای مطالعه بیشتر پیرامون احادیث زیارت، از جمله ر.ک: بحار الأنوار، ج۹۷، ۹۸ و ۹۹؛ من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج۲؛ کامل الزیارات؛ عیون اخبار الرضا؛ المزار شیخ مفید؛ الغدیر، ج۵؛ وسائل الشیعه، ج۱۰؛ میزان الحکمه، ج۴؛ مصباح الزائر؛ مصباح المتهجّد و کتب دیگر.
- ↑ درباره سازندگی‌های زیارت، ر.ک: زیارت به قلم نویسنده، ناشر: سازمان حج و زیارت. نیز: سلسله مقالات زیارت در مجله پیام انقلاب، سال ۱۳۶۳ از شماره ۱۱۵ به بعد، که بیش از پنجاه شماره طول کشید، و کتاب شوق دیدار از: دکتر محمد مهدی رکنی، انتشارات آستان قدس رضوی.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۲۱۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۳۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۳۳.
- ↑ رسائل الشهید الثانی، ص۳۳۱؛ بحار الأنوار، ج۷۷، ص۱۹۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۳۴.
- ↑ الخصال، ص۶۱۸، ح۱۰؛ الکافی، ج۳، ص۲۳۰، ح۱۰؛ بحار الأنوار، ج۱۰، ص۹۷، ح۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۳۴.
- ↑ المزار الکبیر، ص۴۱، ح۲۳؛ بحار الأنوار، ج۱۰۰، ص۱۲۴، ح۳۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۳۵.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «زیارت»، فرهنگ سوگ شیعی ص ۲۶۳.