عید فطر

عید فطر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عید فطر در معارف دعا و زیارات - عید فطر در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

عید فِطر روز اول ماه شوال از ماه‌های قمری و یکی از بزرگ‌ترین اعیاد اسلامی است. عید فطر، به دنبال یک ماه روزه گرفتن در ماه رمضان است و مسلمانانی که در این مدت، فرمان خدا را اطاعت کرده و روزه گرفته‌اند پایان یافتن ماه روزه را عید می‌گیرند. پرداخت زکات فطره و برپایی نماز عید از اعمال این روز است.

معناشناسی

فِطر در اصل به معنای شکافتن است، افطار روزه‌دار را نیز از آن جهت افطار گفته‌اند که روزه‌دار با خوردن و آشامیدن روزه‌اش را به پایان می‌برد یا می‌شکند. عید فطر نیز روز افطار و روزه گشودن در پایان یک ماه روزه‌داری است.

زمان عید فطر

عید فِطر روز اول ماه شوال از ماه‌های قمری و یکی از بزرگ‌ترین اعیاد اسلامی است. عید فطر، به دنبال یک ماه روزه گرفتن در ماه رمضان است و مسلمانانی که در این مدت، فرمان خدا را اطاعت کرده و روزه گرفته‌اند و بر تمایلات نفسانی خویش مهار زده‌اند، پایان یافتن ماه روزه را عید می‌گیرند.

اعمال عید فطر

از برنامه‌های روز عید فطر، یکی پرداختن "زکاتِ فطره" به نیازمندان است، همچنین برپایی نماز پرشکوه عید.

پرداختِ فطریه به مستمندان، کمک بزرگی به آنان است. در این روز، هم فقرا شادمانند، هم آنان که توفیق یافته‌اند به فرمان خدا روزه بگیرند و یک ماه برنامه تربیتی و عبادی روزه را اجرا کنند.

عید فطر از دیدگاه امام سجاد (ع)

امام سجاد (ع) در یکی از دعاهای خویش از خدای متعال درخواست می‌کند روز عید فطر را برای مسلمانان روز مبارک و مغفرت و توبه قرار دهد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ... وَ بَارِكْ‏ لَنَا فِي‏ يَوْمِ‏ عِيدِنَا وَ فِطْرِنَا...»، «بار خدایا درود بفرست بر محمد و خاندان او... و این روز عید و روزه گشودن را بر ما مبارک گردان، چنان کن که روز عید از شمار بهترین روزهایی باشد که بر ما گذشته و عفو تو را به سوی ما آورده و گناه را از ما زدوده است... ای خداوند، ما در این روز عید فطر، روز عید و شادمانی مؤمنین... توبه می‌کنیم... بار خدایا چنین توبه‌ای را از ما بپذیر و از ما خشنود شو و ما را در آن توبه ثابت قدم گردان».

عید در لغت

این واژه در لغت به معنای: خوی گرفته، هر چه باز آید از اندوه و غم و اندیشه و مانند آن، روز فراهم آمدن قوم، مطلق روز جشن و روز مبارکی که در آن روز مردم شادی کنند و به یکدیگر تبریک گویند، به کار رفته است‌.

برخی برآنند که اصل این لغت از ماده عود - بازگشتن - بوده ولی برخی دیگر بنابر نقل ابن منظور در لسان العرب معتقدند که اصل واژه عید از عادت می‌باشد‌، به دلیل آنکه مردم در روز عید، عادت به جمع شدن کنار یکدیگر نموده‌اند..

عید در اصطلاح

از دیدگاه علامه طباطبایی؛ عید در نزد هر قوم و ملتی، عبارت است از‌: روزی که در آن روز به افتخار موهبتی اختصاصی نائل آمده باشند. بر این اساس اعیاد ملت‌ها نسبت به یکدیگر متفاوت خواهد بود؛ چنان که بسیاری از آنها روز استقلال و رهایی خویش از بند استعمار را به عنوان روز عید ملی تلقی نموده و در آن روز به شادی می‌پردازند. بنابراین باید گفت: عید به معنای اصطلاحی‌اش یک سنت بشری است که جهت بزرگداشت حوادث مهم و سرنوشت ساز، هر سال تکرار می‌گردد..

منشأ عید و معیار ارزش‌گذاری در آن

دقت در معنای اصطلاحی عید، بیانگر آن است که منشأ عید در نزد ملت‌ها‌، پیدایش تحولی مثبت و سازنده در سیر تکاملی آنان می‌باشد؛ از این رو به حوادث ذلت بار یا غم‌انگیز که ایامش هر سال تکرار می‌گردد به دیده «عزا» - در برابر عید - می‌نگرند.

نکته مهم در این زمینه، نحوه نگرش ملت‌ها در معیار ارزش‌گذاری اعیاد می‌باشد؛ بدیهی است اختلاف در نوع نگرش آنها با یکدیگر در این زمینه، تأثیر فراوان در تعیین «عید» خواهد داشت..

عید در اسلام - قرآن و روایات

در اسلام معیار ارزش‌گذاری برخی ایام به عنوان «عید»، از سه جنبه مورد عنایت قرار گرفته است:

1. ولادت رهبری از رهبران الهی - نظیر عید ولادت امامان معصوم(ع).
2. انتصاب رهبری از رهبران الهی به مقامی بزرگ، نظیر عید مبعث و عید غدیر.
3. دگرگونی و تحولی سازنده در افکار و آرمان انسان‌ها؛ نظیر عید فطر.

در قرآن کریم «واژه عید‌» نسبت به روز نزول مائده آسمانی که موهبتی ویژه از ناحیه خداوند متعال به عیسی(ع) و پیروانش بود‌، اطلاق گردیده است: ﴿اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا﴾

خداوندا فرو فرست بر ما خوانی از آسمان تا برای همه ما از اولین و آخرین‌، عیدی باشد.

نکته مهم آنکه در این آیه شریفه، کلمه «عید»، به عنوان فلسفه و علت برای نزول مائده آسمانی آمده است‌. به دیگر سخن چون فلسفه نزول مائده آسمانی، اطمینان قلب و زدودن وساوس نفسانی و تقرب بیشتر به ساحت الهی بود، عید بودن چنین روزی نیز که هر سال تکرار می‌گردد‌، همین ویژگی‌ها را نیز در برخواهد داشت.

در روایات نیز واژه «عید‌» به مواردی اطلاق گردیده است که انسان به مرتبتی از کمال یا تقرب الهی نائل آمده باشد. سخن معروف حضرت امیر(ع) که فرمود‌:«كُلُّ يَوْمٍ لَا يُعْصَى اللَّهُ فِيهِ فَهُوَ يَوْمُ عِيدٍ» باید به همین معنای عام دانست..

واژه فطر

این واژه در لغت به معنای‌: گشایش روزه، روزه گشادن، مقابل صوم‌، به کار رفته است‌.

ضمناً توجه به این نکته لازم است که فطر - به فتح ف - به معنای آفریدن و شکافتن بوده و با فطر از نظر مفهومی متفاوت می‌باشد.

روز اول شوال را نیز بدان سبب عید فطر خوانده‌اند که در این روز، امر امساک از خوردن و آشامیدن از انسان برداشته شده و از مؤمنان خواسته شده است که در آن روز، روزه شان را شکسته‌، افطار کنند‌..

حقیقت عید فطر و گروه‌های مختلف در برابر آن‌

در روایات متعدد از عید فطر به عنوان «یوم الجوائز‌» یاد شده است‌. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «وقتی اول شوال فرا می‌رسد منادی ندا بر می‌آورد، ای مؤمنان، اول صبح به سوی جایزه‌هایتان بشتابید». سپس فرمود: «ای جابر، جوائز خداوند همانند جایزه‌های پادشاهان نیست». آنگاه فرمود: این روز، روز جائزه است.

عالم وارسته، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در این رابطه می‌فرماید: «عید، زمانی است که خداوند متعال برای جایزه دادن و بهره‌مند کردن بندگان از نعمت‌ها، آن را در میان روزها انتخاب می‌کند تا برای گرفتن خلعت‌ها و عطایا، جمع شوند و به همگان اعلام کرده است که به درگاه او روی آورده و با اعتراف به بندگی و آمرزش خواستن از گناهان و عرضه نیازها و آرزوهایشان برای او تواضع نمایند. خداوند نیز در تمام این موارد به آنان وعده اجابت و اعطایی بالاتر از آرزوهایشان بلکه بالاتر از آنچه در دل بشری خطور کرده، داده است. خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه عبادت خود قرار داده و بندگانش را در روز عید فرا خوانده تا برای گرفتن جوایز و هدایا جمع شوند».

طبق این بیان، عید فطر، صرف بزرگداشت یک روز و تکرار یک خاطره نبوده بلکه واقعیتی است که هر سال در اول ماه شوال، عده بسیاری از بندگان خداوند که در مسابقه عبادت ماه رمضان تلاش نمودند، موفق به اخذ جوائز الهی و درجات عالی می‌گردند‌. بنابراین عید فطر، تنها اختصاص به کسانی خواهد داشت که تن به عبودیت الهی داده و خالصانه سر به آستان معبود نهادند و آنان که بی‌تفاوت از کنار این مائده عظیم الهی عبور نموده و یا تنها به ظواهر برخی عبادات بسنده کردند، محروم از حقیقت این عید خواهند بود‌. در کلمات گهربار امیرمؤمنان نیز، «عید فطر» تنها به کسانی اختصاص یافته که موفق به پیمودن مسیر مسابقه عبادت در ماه رمضان گردیده و نشان قبولی را از ناحیه خداوند متعال دریافت نموده‌اند: «إِنَّمَا هُوَ عِيدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِيَامَهُ وَ شَكَرَ قِيَامَهُ». «إِنَّمَا هَذَا عِيدُ مَنْ غُفِرَ لَهُ».

و فرزند بزرگوارشان امام حسن(ع) نیز غافلان از این مائده عظیم الهی را بی‌نصیب از برکات عید فطر می‌داند. آن حضرت در روز عید فطر وقتی عده‌ای را دید که می‌خندیدند و بازی می‌کردند، رو به همرهان خود نموده و فرمود: خدای عزوجل ماه رمضان را آفرید تا میدان مسابقه‌ای برای خلقش باشد که در آن با طاعت و رضایت او با یکدیگر مسابقه بدهند. عده‌ای سبقت گرفته و سعادتمند شدند و عده‌ای عقب افتاده و ناامید شدند. شگفتا از کسی که در این روز می‌خندد و بازی می‌کند. روزی که نیکوکاران در آن پاداش یافته و کوتاهی کنندگان زیان می‌بینند. به خدا سوگند! اگر پرده‌ها فرو افتد نیکوکار می‌اندیشد که چرا بیشتر عمل نیک انجام ندادم و بدکار می‌گوید: چرا بد می‌کردم و از شانه کردن مو و صاف کردن لباس خود باز می‌مانند.

بنابراین عید فطر برخلاف اعیاد دیگر عمومی و همگانی نبوده و تنها مختص عده‌ای خاص خواهد بود.

در این رابطه معلم اخلاق و عرفان، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی نیز گروه‌های مختلف مردم را در برابر این عید به ۵ دسته تقسیم نموده و در مورد دسته اول می‌فرماید‌: عده‌ای روزه را تکلیفی بیش ندانسته و فقط با خود داری از خوردن و نوشیدن و زنان، خود را به ناراحتی می‌اندازند. اما اعضای بدن خود را از گناهان حفظ نکرده و با دروغ و غیبت روزه خود را نقض کرده و با تهمت، افترا، و... روزه خود را از بین می‌برند... چنین کسانی اگر در عید به عنایت خدای متعال خوش‌گمان بوه و در مکان نمازگزاردن خود از پروردگارشان آمرزش بخواهند شاید خداوند متعال هنگام اعطای جوایز آنان را نیز مورد آمرزش خود قرار داده و با فضل خود بعضی از پاداش‌های خود را نصیب آنان نماید‌.

ایشان در مورد دسته دوم که موقعیت برتری نسبت به دسته اول دارند می‌فرماید‌: دسته‌ای نیز می‌دانند که این خداست که برآنان منت داشته، و روزه‌ای کامل است که همراه با بازداشتن اعضای بدن باشد. از این رو مواظب اعضای بدن خود نیز هستند اما گاهی خلافی از آنان سرزده و با بیم و امید مرتکب گناهی می‌گردند... کارهای خوب و بد را با هم مخلوط نموده و با ترس و خجالت، حیا و امیدواری وارد عید می‌شوند. خداوند، آمرزش، پاداش و تبدیل گناهان به کارهای نیک را به آنان وعده داده و با عطایای خود پاداش عبادت‌های آنان را به طور کامل و به گونه‌ای که بالاتر از آرزوی شان باشد به آنان عنایت می‌کند‌.

آنگاه در مورد دسته سوم که فرجام نگران کننده‌ای برای آنان وجود دارد می‌فرماید‌: گروهی از روی عادت و با غفلت روزه گرفته و در ماه رمضان نیز مانند سایر ماه‌ها در غفلت به سر برده، مرتکب گناهان شده و از روی عادت نیز وارد عید می‌شوند‌. سرنوشت این گروه به خواست خداوند بستگی دارد. ممکن است عنایت خدا شامل حال آنان شده و فقط بخاطر فرا رسیدن عید یا به جهت کرامت بعضی از اعمال نیکوکاران، آنان را مورد آمرزش خود قرار دهد یا بدی کردارشان آنان را از رحمت خداوند خارج نموده و به ورشکستگان ملحق شوند.

آنگاه نسبت به مرتبت و جایگاه رفیع گروه چهارم می‌فرماید: دسته‌ای ندای خداوند را در این ماه لبیک گفته و با تمام توان در مراقبت دستورات الهی تلاش کرده و برای به‌دست آوردن رضای خدای متعال در پی به‌دست آوردن تمامی خیرات هستند و عبادات زیادی به جای می‌آوردند در حالی که دل‌های آنان به سبب آگاهی خود به کوتاهی در شکرگزاری نعمت، ترسان بوده و قدر منت خداوند متعال بر آنان بخاطر اجازه نزدیکی به او و خدمت و عبادت او را می‌دانند. خداوند متعال هم خدمت آنان را قبول، از سعی آنان تشکر می‌کند و با کرامت‌ها و انواع عنایات خود، آنان را پاداش می‌دهد؛ با هدایت‌های بیشتر آنان را بزرگ داشته‌، با نور قرب خود آنان را می‌پوشاند و آنان را به دوستان برگزیده‌اش ملحق می‌نماید.

ایشان در پایان این قسمت، مقام رفیع گروه پنجم را که با جدیتِ تمام گوی سبقت را از همگان ربوده و با زدودن حجاب‌های ظلمانی به پروردگارشان متصل گشته‌اند، این چنین بیان می‌کند: گروهی نیز ندای خداوند متعال، سختی گرسنگی و شب‌زنده‌داری را برای آنان از بین برده، با اشتیاق و شکرگزاری، حتی با شادمانی و مستی با آن روبه‌رو شده، برای رفتن و مسابقه، جدیت به خرج داده، با روح و عقل خود، بخوبی خطاب خدای متعال را اجابت می‌کنند؛ برای از بین بردن حجاب با بذل جان، همت کرده و با قرب به او به مراد رسیده و به پروردگارشان متصل شده‌اند. پروردگارشان آنان را به خوبی پذیرفته، نزدیک کرده و در پناه خود، در جایگاه صدق به همراه دوستان و برگزیدگانش می‌نشاند، با جام لبریز خود، آنان را سیراب کرده و به زیبایی‌، نور‌، شادمانی و سروری می‌رسند که کسی توان آنان را نداشته، چشمی آن را ندیده و کسی از آن چیزی نگفته است.

نتیجه آنکه حقیقت عید فطر و جوایز الهی در چنین روزی برای گروه‌های مختلف مردم در یک سطح نبوده بلکه جلوه‌های گوناگون آن، متناسب با ظرفیت‌ها و استعدادهای آنان خواهد بود، به عبارت دیگر: روز عید فطر، زمان آشکار شدن آثار اعمال ماه رمضان و اعطای پاداش آنها نسبت به سالکان کوی دوست می‌باشد..

امتیازات عید فطر نسبت به دیگر اعیاد

اعیاد اسلامی نظیر عید قربان، عید مبعث، عید ولادت امامان(ع) و... بیانگر وقایع و خاطرات مسرت‌بخش و تکاملی برای مسلمانان می‌باشند، اما در بین آنها عید فطر از امتیازات خاصی برخوردار است که در این مقاله به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

تشریع، از ناحیه خداوند متعال

از برخی منابع دینی از جمله دعای قنوت نماز عید فطر چنین بر می‌آید که نامگذاری اول شوال به عنوان «عید» از ناحیه خداوند متعال انجام گرفته است: «أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هَذَا الْيَوْمِ الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِينَ عِيداً» فراز از دعا، بیان می‌دارد که عید فطر همانند ماه رمضان، ضیافتی دیگر از سوی رب العالمین بوده که بندگانش را پس از یک ماه طاعت و اخلاص به سوی خویش فرا خوانده تا مزد فرمانبرداری‌شان را به آنها عنایت نماید.

پیروزی ایمان و عقل دوراندیش بر نفس اماره

شکی نیست که شرط اصلی هر نوع اصلاحات اجتماعی و غلبه بر نیروهای مهاجم خارجی، موفقیت در برابر قوای ویرانگر داخلی است. انسان تا زمانی که از درون ساخته نشود، قدرت پیکار با عوامل بیگانه را نخواهد داشت. عید فطر، نشانه شکست قوای ویرانگر و ضد تکاملی داخلی و غلبه ایمان و عقل می‌باشد.

در روز عید فطر، فردی که موفق به طاعت الهی و تعدیل غرایز سرکش در ماه رمضان گردیده است، پیروزمندانه از خانه بیرون آمده و همچون سربازی که خصم را کوبیده، با چهره‌ای باز دیگر سربازان را به آغوش می‌کشد و بر این پیروزی خدای را سپاس گفته و سجده شکر به جا می‌آورد.

توجه به این نکته مهم در اینجا لازم است‌، که در عید فطر بر خلاف دیگر اعیاد که غالباً اموری غیر اختیاری هستند - هر فرد روزه‌دار می‌تواند در تحقق این عید و پیروزی بزرگ - که مبدأ پیروزی‌های دیگر است سهیم باشد؛ چون رمضان، ماه مبارزه با شیاطین داخلی و قوای سرکشی است که قصد سلطه بر عقل را دارند و عید فطر روز اعلام پیروزی عقل بر شیطان است‌. بنابراین هر فردی که توانست در این عرصه پیکار موفق گردد، در تحقق این عید نقش داشته است؛ در حالی که در دیگر اعیاد، افراد غالباً نقشی در تحقق آنها ندارند‌، بلکه تنها شاهد پیروزی می‌باشند.

وصول، به عالی‌ترین مرتبه کمال

در ماه رمضان‌، دل‌های عارفان به حقایق آن، سرشار از عبادت و اخلاص گردیده «اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيَّاكَ» و برخی از آنان گوی سبقت را از همگان حتی ملائک مقرب الهی را ربوده‌اند: «وَ أَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَيْكَ... حَتَّى لَا يُورِدَ عَلَيْكَ أَحَدٌ مِنْ مَلَائِكَتِكَ»

از این‌رو، عید فطر برای آنان زمان وصول به عالی‌ترین مرتبه کمال می‌باشد. در توضیح بیشتر این نکته باید گفت: قطعاً برترین ایام برای هر انسان، ایامی است که انسان موفق به کسب بیشترین سرمایه‌ها بشود‌. سرمایه‌ای که تضمین کننده نیازهای مادی و معنوی‌اش در طول سال باشد.

با توجه به این نکته می‌بینیم در بین تمام ایام سال، تنها ماه رمضان است که انسان‌ها فرصت کافی برای کسب چنین سرمایه و سود ارزشمندی را می‌یابند. امام سجاد(ع) در این زمینه می‌فرماید: «ماه رمضان برترین سودهای جهانیان را به ما ارزانی داشت‌»

در سیره اولیاء الهی و عالمان وارسته نیز می‌بینیم که نهایت اهتمام را در قدردانی از ایام ماه مبارک مبذول داشته و مراقبت‌های ویژه را از آن به عمل می‌آوردند؛ آیت اللّه جوادی آملی در این رابطه می‌فرماید: از ابن طاوس نقل شده است که فرمود: عده‌ای اول سالشان اول فروردین است. یک نوجوان اول سال او اول فروردین است که تلاش می‌کند لباس نو در بر کند،.. اول سال یک کشاورز‌، اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب می‌کند‌.. اما آنها که اهل سیر و سلوک‌اند، اول سالشان، ماه مبارک رمضان است؛ حساب‌ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی می‌کنند که ماه رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال چه درجه‌ای دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برای آنها حل شده است؟ ماه مبارک رمضان برای سالکان الی اللّه‌، ماه محاسبه است؛ لذا امام سجاد‌(ع) فرمود‌: هیچ کسی در سراسر جهان به اندازه ما دراین ماه استفاده نکرد.

بعد از بیان مطالب فوق می‌گوییم: وقتی ماه رمضان از خاصیتی اینچنین والا برخوردار بود طبعا روز عید فطر‌، که نتیجه و محصول چنین ماهی می‌باشد، مظهر نیل انسان‌های موفق به برترین کمالات خواهد بود.

شادی، در سایه بندگی

بسیاری از شادی‌ها و لذت‌ها‌، مبنای صحیحی نداشته و معلول برخی توهمات ساختگی است. بدیهی است شادی‌هایی که مبتنی بر احساسات زودگذر و هیجانات نفسانی باشد، اثری جز غفلت و مستی به دنبال نخواهد داشت و انسان را به تدریج از حقایق دور خواهد ساخت‌.

عید فطر نیز روز شادی است، اما شادی و سروری که ناشی از پیروزی در مسابقه عبادت و بندگی خداوند ناشی می‌شود. مسلمانی که توانسته است ماه رمضانش را با موفقیت سپری کند، در روز عید فطر با دو عامل خرسند کننده مواجه می‌باشد: یکی انجام واجبات و دیگری انتظار پاداش

چنین شخصی این روز را جشن می‌گیرد، چون از زنجیرهای بردگی خدایان دروغین رهایی یافته و تن به معبود حقیقی سپرده است. در حقیقت جشن او، جشن رهایی، جشن استقلال و جشن بندگی خدا خواهد بود.

اعلان آمادگی

فرد و جامعه‌ای که در ماه رمضان موفق به اصلاحات فردی و درونی گردیده و بر قوای مهاجم داخلی پیروز گشته‌اند، با برگزاری روز عید، آمادگی خویش را برای اصلاحات اجتماعی و مبارزه با دشمنان خارجی آماده می‌کنند‌. آنان خود را آماده پیمودن راه‌های دشوارتر نموده و روز عید را مقدمه این سفر طولانی می‌دانند.

بنابراین روز عید، در حالی که روز شکرگزاری در برابر نعمت عظیم پیوستن انسان به حق در سایه بندگی می‌باشد، سرآغازِ هجرتی از حق به سوی خلق نیز خواهد بود.

کمک اقتصادی

از ویژگی‌های دیگر عید فطر آن است که قبل از برپایی نماز عید و ملاقات با حق تعالی، مسلمانان مکلفند با پرداختن زکات فطرت در رفع نیاز فقیران جامعه اقدام کنند. معنای این دستور آن است که مسلمانان راستین شایسته نیست شادی‌اش را در چنین روزی، با بی‌تفاوتی در برابر محرومان جامعه برگزار کند، توجه به نیازمندان، که از فقیران خویشاوند شروع می‌شود‌، سهیم کردن آنان در شادی عید است. و این کار باید قبل از حضور در مصلی و اقامه نماز، صورت پذیرد.

عید فطر، عید بعد از عید

ماه رمضان، ماهی است که بندگان حق به ضیافت الهی دعوت شده‌اند. از همین رو در زبان پیشوایان الهی با عنوان عید به آن خطاب شده است. امام سجاد(ع) می‌فرماید: سلام بر تو ای بزرگترین ماه خدا و سلام بر تو ای عید اولیاء الهی‌

از طرفی، نخستین روز ماه شوال را نیز عید فطر نامیده‌اند. جمع این دو با هم، مبین آن است که اولا ضیافت الهی در ماه رمضان، لقاء الله را در پایان رمضان، بدنبال دراد. بنابراین:

1. عظمت چنین روزی، به عظمت ماه رمضان بر می‌گردد، نه ماه شوال.
2. از قرار گرفتن این دو عید در کنار یکدیگر می‌توان برتری عید فطر را نسبت به اعیاد دیگر استنباط نمود؛ چون وقتی ماه رمضان برترین ماه سال بود؛ طبعا عید فطر نیز که محصول و نتیجه آن است برترین عید خواهد بود، در نتیجه کسانی که از برکات این دو عید بی‌بهره باشند زیانکارترین انسان‌ها خواهند بود؛ همانگونه که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «انسان شقیّ - و بدبخت - کسی است که از ماه رمضان خارج شود و آمرزیده نشود»

این سخن پیامبر(ص) هر چند نسبت به ماه رمضان وارد گردیده است اما از آنجا که عید فطر، عصاره و نتیجه ماه رمضان است، شامل آن نیز می‌گردد‌. عالم وارسته میرزا جواد آقا تبریزی می‌فرماید: کسی که چنین ضرری کرده است باید از خطر دعای رسول خدا بترسد آنجا که می‌فرمایند‌: خداوند کسی را که از ماه رمضان خارج شود و آمرزیده نشود، نیامرزد...؛ زیرا یکی از سخت‌ترین مصیبت‌ها و بزرگترین بلاها همین است. باید با یاری خدا، پناه‌آوردن به رحمت و رفتن به درگاه او... خود را اصلاح نموده بر گناهان خود گریسته و آثار این اعتراف صادقانه را در خود هویدا سازد و با زبان حال بگوید: هیچ خدایی بجز تو نیست. تنزیه می‌کنم تو را و منم که ستمکارم.

اعمال و آداب عید فطر

اعمال بسیاری برای عید فطر در منابع روایی بیان گردیده که نشانه اهتمام فوق العاده پیشوایان الهی به عظمت آن است‌. از جمله این اعمال، موارد زیر است:

اعمال شب عید فطر‌

در اهمیت شب عید فطر همین بس که در برخی روایات از آن هم تراز با شب قدر یاد شده است! از امام سجاد(ع) روایت شده است که فرمود: این شب کمتر از آن یک شب - یعنی شب قدر - نیست.

این بیان حضرت گویای آن است که بر مؤمنین لازم است در این شب، بیش از شب قدر به عبادت و مناجات خدا روی آورند؟ چون شب فطر علاوه بر دارا بودن شرافت معادل شب قدر بودن، از این امتیاز نیز برخوردار است که وقت پاداش و پایان کار است. از این رو به تلاش بیشتری نیاز دارد.

به همین جهت از ابتدای ورود در این شب، بعد از جستجو در استهلال و دیدن ماه، پیشوایان الهی توصیه‌هایی را به شیعیانشان نموده‌اند:

1. خواندن دعا به هنگام دیدن ماه. نظیر این دعای امام سجاد(ع) در هنگام استهلال: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَى مَنْ طَلَعَ عَلَيْهِ، وَ أَزْكَى مَنْ نَظَرَ إِلَيْهِ، وَ أَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ فِيهِ، وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِلتَّوْبَةِ، وَ اعْصِمْنَا فِيهِ مِنَ الْحَوْبَةِ، وَ احْفَظْنَا فِيهِ مِنْ مُبَاشَرَةِ مَعْصِيَتِكَ وَ أَوْزِعْنَا فِيهِ شُكْرَ نِعْمَتِكَ».
2. توسل به اهل بیت و تضرع‌: فلسفه این دستور، آن است که نواقص اعمال ماه رمضان بدین صورت جبران شده، شفاعت آنان به درگاه باری تعالی موجب امیدواری بیشتر در جلب رحمت الهی گردد. معلم بزرگ اخلاق و عرفان میرزا جواد آقا تبریزی در این باره می‌فرماید‌: مهم‌ترین کارها در این شب‌، بعد از جستجوی ماه و دیدن آن - و خواندن دعای استهلال - و توسل به معصومین جهت جدیت ایشان در صلاح اعمال این ماه او‌. همچنین باید اعمال ماه رمضان و خود، دل، روح، ضمیر‌، ظاهر‌، باطن، تمامی وجود و جزء جزء وجود خود را تسلیم آنان نموده و از آنان بخواهد که واسطه شده و از خدا بخواهند او را تا رمضان آینده و تمامی عمر، موفق بدارد.
3. احیاء شب عید فطر و انجام تمامی اعمال مشترک شب‌های قدر، از جمله زیارت امام حسین‌(ع).
4. خارج نمودن زکات فطره. این عمل طبق روایات‌، موجب تمامیت روزه است و ندادن آن به معنای تضییع اعمال ماه رمضان خواهد بود.

همچنین مقدم داشتن این عمل بر نماز عید و مبتنی نمودن رستگاری بر آن، اهمیت فوق العاده آن را بیان می‌دارد؛ چنانکه در قرآن کریم می‌خوانیم: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾.

برخی اعمال روز عید فطر

۱. توسل و درخواست شفاعت: استاد بزرگ اخلاق میرزا جواد آقا تبریزی در اهمیت این عمل می‌فرماید: بزرگی این روز نیز به اندازه بزرگی تمام اوقات و حالات او در ماه رمضان می‌باشد؛ زیرا این روز، وقت آشکار شدن ثمره، اعطای جوایز و قبول یا ردّ شدن، رضایا خشم، نزدیکی یا دوری و خوشبختی یا بدبختی است. و خلاصه می‌توان با رعایت کامل ادب در یک ساعت، تمام کوتاهی‌های خود در اعمال ماه رمضان را جبران و گناهان را تبدیل به نیکی‌ها نموده و به درجات بلندی برسد.

۲. افطار نمودن قبل از خروج از منزل: مبنای این دستور، سخن امام صادق(ع) که فرمود: «اطْعَمْ يَوْمَ الْفِطْرِ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ إِلَى الْمُصَلَّى‌». و در روایتی دیگر می‌خوانیم که «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع)لَا يَأْكُلُ يَوْمَ الْأَضْحَى شَيْئاً حَتَّى يَأْكُلَ مِنْ أُضْحِيَّتِهِ وَ لَا يَخْرُجُ يَوْمَ الْفِطْرِ حَتَّى يَطْعَمَ وَ يُؤَدِّيَ الْفِطْرَةَ».

۳. رفتن به مصلی: در این مرحله که حساس‌ترین مرحله در بین مراحل قبلی است‌، بنده مطیع الهی، خود را آماده اخذ جایزه که برترین آن لقاء اللّه است می‌نماید. پیامبر(ص) در روز عید فطر خطاب به مؤمنین فرمود: در چنین روزی منادی از آسمان ندا در می‌دهد که‌: «ای مؤمنان، اول صبح به سوی جایزه‌هایتان بشتابید»

دقت در دعاهای وارد شده برای چنین روزی، حاکی از آن است که خروج انسان جهت بر پایی نماز عید، به معنای ورودبه ساحت باری‌تعالی است. از این رو باید مراقبت‌های ویژه از خود داشته و حق ادب را در محضر ربوبی رعایت نماید. عبد در این هنگام خود را آماده با ریابی به مجلسی می‌نماید که حُضارش با نیکوترین صورت و سیرت، در بارگاه ربوبی به او می‌نگرند؛ از این رو اگر بین او و حاضران سنخیتی نباشد، چگونه توان حضور در آن‌ مجلس نورانی را خواهد داشت؟ آیا نشستن در چنین مجلسی، چیزی جز شرمندگی و خارج شدن را بدنبال نخواهد داشت؟

امام علی(ع) نیز در تشبیهی زیبا، از روزه‌داران می‌خواهد که در هنگام خروج از منزل و رفتن به سوی مصلی به یاد قیامت بوده و خود را در برابر دستگاه عدل الهی قرار دهند و آنگاه منتظر نتایج اعمال خویش گردند: ای مردم‌، این روز شما روزی است که نیکوکاران در آن پاداش می‌گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مأیوس و ناامید می‌گردند و این شباهتی زیاد به روز قیامت دارد. پس با خروج از منازل و رهسپاری به سوی جایگاه نماز عید خروجتان از قبر و رفتنتان را به سوی پروردگار به یاد آورید و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را زیاد کنید و با بازگشت به سوی منازل خود، بازگشتتان به سوی منازلتان در بهشت برین را متذکر شوید. ای بندگان خدا کمترین چیزی که به زنان و مردان روزه‌دار داده می‌شود این است که فرشته‌ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می‌دهد می‌گوید: هان بشارتتان باد ای بندگان خدا که گناهان گذشته‌تان آمرزیده شد پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه بقیه ایام را بگذرانید.

و امام صادق(ع) نیز در اهمیت این روز و جایگاهی که نمازگزار در آن قرار گرفته است می‌فرماید: آنگاه که در مصلی قرار گرفتی پس به سمت قبله ایستاده و بعد از تکبیر این چنین با خدای خود سخن بگو‌: «اللّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدَيْكَ، هارِبٌ مِنْكَ إِلَيْكَ، أَتَيْتُكَ وافِداً إِلَيْكَ، تائِباً مِنْ ذُنُوبِي إِلَيْكَ زائِراً، وَ حَقُّ الزَّائِرِ عَلَى الْمَزُورِ التُّحْفَةُ، فَاجْعَلْ تُحْفَتِي مِنْكَ وَ تُحْفَتُكَ لِي رِضاكَ وَ الْجَنَّةَ».

نکته مهم دیگر آنکه تشریع نماز عید جهت بسط رحمت الهی به بندگان است، بنابراین سزاوار است بندگان نیز با حسن ظن بیشتری با خدای خویش مواجه گردند هر چند مرتکب گناهانی نیز گردیده باشند. سید بن طاووس در این زمینه می‌فرماید: ... باید بر روی دل و زیان او - بنده - انوار اعتماد بر آمرزش... نمودار گردد زیرا هرگاه پادشاه بر بردگانش وعده بخشش بدهد و با این حال ببیند که آنها با وجود اطمینان به اینکه پادشاه به وعده‌هایش عمل خواهد کرد باز در حد توان خود به سپاس و ستایش او نمی‌پردازند، قطعا چنین بندگانی‌... خود را به خطر انداخته‌اند... وقتی خدایی که به ایمنی بخشی او اعتماد داری تو را امان داد، ایمن شو اگر چه گناه همه جهانیان را داشته باشی و هرگاه تو را به گمان نیک به بخشش خود و اعتماد بر وفا کردن به وعده‌هایش فراخواند، هر چه بیشتر به او اعتماد کن و در این حال اگر شرافت و وسیله‌ای برای جلب اقبال و توجه خداوند به خود‌... نداشتی‌... بزودی درخت حسن ظن و اعتقاد تو به معاد به بار نشسته و میوه‌های نیکبختی و یاری خدا در دنیا و آخرت را از آن خواهی چید.

۴. خواندن نماز عید در زیر آسمان‌: سید بن طاووس در اقبال الاعمال، فلسفه این حکم را این چنین بیان می‌کند‌: آسمان به منزله کعبه دعاست و این به واسطه ساکنان آن اعم از فرشتگان و ارواح پیامبران(ع) است و نیز آسمان، جایگاه بلند و در گشودن شدن روزی‌ها و آرزوها و محل نزول وحی و تدبیر امور است‌. خداوند - جل جلاله- می‌فرماید: ﴿وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ﴾، بنابراین بیرون آمدن و ایستادن بر درگاه خدا که این ویژگی‌ها را دارد‌، بیشتر موجب اجابت دعا و برآورده شدن حوائج است.

از طرفی دیگر‌، کیفیت خواندن نماز عید و قنوت‌های نُه گانه آن به همراه ده تکبیر، و دقت در محتوای آنها، بیانگر معارف ارزشمندی است که تحلیل آن در این مقاله نمی‌گنجد.

در اینجا تنها به توضیح مختصر یکی از فرازهای آن می‌پردازیم:

در قسمتی از قنوت نماز عید بعد از آنکه نمازگزار خدای متعال را با عالی‌ترین صفات او که متناسب با عظمت این روز و جلب برکات به سوی عبد را دارد، مورد ستایش قرار داد «اللَّهُمَّ أَهْلَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلَ التَّقْوَى وَ الْمَغْفِرَةِ» این چنین خواسته‌اش را از درگاه باری‌تعالی درخواست می‌کند.

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ مَا سَأَلَكَ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ (الْمُخْلَصُونَ)». در این فراز از دعا، گویا عبد خود را عاجز از اظهار خواسته‌های حقیقی‌اش دیده و برای کسب اطمینان کامل از صحت دعواتش، خود را در جمع اولیای صالح و مخلص الهی قرار داده و از زبان آنها از خدایش می‌خواهد که «خدایا از تو همان چیزی را به عنوان پاداش چنین روزی - می‌خواهم که بندگان صالحت همان را از تو در چنین روزی - مسئلت می‌کنند و نیز به تو پناه می‌برم از همه اموری که بندگان صالح و مخلصت، در آنها به تو پناه می‌برند.

۵. دعای ندبه: از جمله اعمال مهم روز عید فطر، خواندن دعای ندبه، بعد از نماز عید می‌باشد. شاید فلسفه تشریع این عمل، آن هم در روز عید، که روزی شادی و سرور است بدان جهت است که نمازگزار، مصیبت غیبت را فراموش نکند و اعلام دارد که: عید من آن روزی است که دیدگانم به جمال مولایم روشن شده و نماز عید را که از حقوق مخصوص آن حضرت است، به امامت او بر پا دارم‌. نمازگزار با خواندن دعای ندبه و اشک فراق متذکر این نکته می‌گردد که آیا این مصیبت نیست که نماز عید را بی‌حضور امام(ع)، به جای آوریم؟ آیا آن روز که آقایمان خواهد آمد و خطبه‌های نماز عید را خود خواهد خواند، ما هم حضور داریم و توفیق اقتدا به ایشان را خواهیم داشت؟

آری خواندن دعای ندبه - دعای گریه - در روز عید فطر، پیوند زدن قلب با روح برترین آیت الهی است و اظهار مصائبی است که در عصر غیبت متوجه مسلمانان می‌گردد.

در این دعا مسلمانان از خدای متعال می‌خواهند که: سرورشان را به آنان نمایانده و با فرج او کاخ بیداد کفر و نفاق را ویران نماید. و با خوار کردن دشمنان اسلام، حاکمیت عدل را در کره زمین عینیت بخشد. بدیهی است اگر نمازگزار به این معانی توجه نموده و ظلم‌های بیدادگران را که هر روز بر جوامع مستضعف به‌ویژه بر مسلمانان روا می‌دارند متذکر گردد‌، دعای ندبه را همراه با توجه و گریه بیشتری در این روز عید خواهد خواند!

در مجموع، آیات قرآن کریم و روایات شریف بر اهمیت و عظمت روز عید فطر تأکید دارند و از اعمالی که برای شب و روز این عید بزرگ مسلمانان بر شمرده شده، برمی‌آید که روزه‌داران و دیگر مسلمانانی که موفق به روزه شده یا عذری داشته‌اند، باید خود را برای ورود به چنین روز با عظمتی آماده سازند و پاداش یک ماه مجاهدت خود را، پس از دادن فطریه و گزاردن نماز، از خواندن متعال مسئلت نمایند. و نقش روحانیون و مبلغان مذهبی در بیان عظمت این روز و بسیج مردم برای حضور آگاهانه و مشتاقانه در مراسم روز عید فطر، بسی با اهمیت است. باشد که در روزی نزدیک، توفیق حضور در نماز عید فطر به امامت امام زمان‌(ع) را بیابیم..

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. شیرزاد، امیر، مقاله «عید فطر»، دانشنامه صحیفه سجادیه

جستارهای وابسته

• عید
• عید غدیر
• عید قربان