عصمت حضرت یوسف

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. عصمت حضرت یوسف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت حضرت یوسف در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَكَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت یوسف(ع)

براهین عقلی

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت یوسف(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل.، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض.، برهان وجوب اطاعت از معصوم، برهان حفظ شریعت. برهان لزوم اطمینان .، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت یوسف(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾ هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست. به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت یوسف(ع)

آیه 24 سوره یوسف

تبیین شبهه

یکی از آیاتی که منکران عصمت انبیا جهت اثبات عدم عصمت حضرت یوسف (ع) بدان استناد کرده‌اند آیه 24 سوره یوسف است آنجا که خدای متعال به جریان سوء قصد به حضرت یوسف و نیت زلیخا برای کامجویی از آن حضرت اشاره می‌کند. منکران عصمت انبیا در این مورد سخنانی گفته‌اند که قلم از نوشتن آنها شرم دارد. حتّی گاه برای نیل به مقاصد شوم خویش احادیثی را نیز جعل نموده‌اند. مثلاً گفته‌اند یوسف فریفته زلیخا گردید و قصد داشت به تقاضای او پاسخ مثبت دهد و حتی مراحلی از مقدمات کار را انجام داده بود که ناگهان صدایی از غیب شنید که: ایاک و ایاها؛ از زلیخا بر حذر باش. امّا او به این ندا اعتنایی نکرد. بار دوم نیز همان صدا را شنید ولی باز توجهی ننمود. بار سوم این جمله به گوش او رسید که ﴿أَعْرض عَنْهَا﴾؛ از او دوری کن. این بار نیز عکس‌العملی نشان نداد. تا اینکه سرانجام حضرت یعقوب در نظر او مجسّم شد، در حالی که از شدّت خشم انگشت خویش را به دهان گرفته بود. این صحنه باعث شد که یوسف از تصمیم خود منصرف شود. خداوند در این آیه، ماجرای یوسف را این‌گونه نقل می‌کند: ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾..

پاسخ به شبهه

درباره اینکه منظور از «همّ» یوسف (ع) چه بوده است، نظریات متعارضی به چشم می‌خورد. در منابع قدیم اهل سنت، از بسیاری از مفسران نخستین، مانند ابن عباس، مجاهد، سدی و سعید بن جبیر عباراتی نقل شده که نشان اعتقاد آنها به آماده شدن حضرت یوسف (ع) برای ارتکاب فعل پلید بوده است؛ اما از انجام دادن این کار منصرف شده است. در برخی منابع عامه روایاتی نیز در این خصوص نقل شده است اما حقیقت آن است که تمامی روایات مورد ادعا به لحاظ سند و دلالت مخدوش بوده و از اسرائیلیات هستند. چرا که هم مخالف عصمت پیامبران است و هم مخالف ظاهر آیه فوق.

با این حال برخی مفسران اهل سنت در قرون بعد دیدگاه مفسران نخستین درباره فقره «همّ بها» را که تنها شاهدی بر آماده شدن حضرت یوسف (ع) برای انجام دادن گناه بود، برنتافته و تلاش کرده‌اند معانی دیگری برای آیه ارائه کنند. از سوی دیگر، مفسران شیعی از همان آغاز تاکنون آماده شدن حضرت یوسف (ع) برای انجام دادن کار پلید را از ساحت آن حضرت دور دانسته‌اند و وجوه دیگری را برای تبیین معنای «هم» بیان کرده‌اند. به طور کلی درباره این آیه می‌توان گفت که نه تنها مفسران شیعه و سنی در قرون پس از عصر نبوی اعتقادی به ارتکاب گناه حضرت یوسف (ع) نداشته‌اند، بلکه گزارشی که نشان اعتقاد مسلمانان نخستین به این امر باشد نیز به چشم نمی‌خورد»

با این توضیح باید گفت: این آیه چگونگی و علّت نجات یوسف از دام و نیرنگ زلیخا را تبیین می‌کند. بدین ترتیب که چون حضرت یوسف از بندگان مخلَص خداوند بود، خداوند برهان خویش را به او نمایاند تا از زشتی و فحشایی که از او خواسته شده بود، نجات یابد. این آیه علاوه بر اینکه هیچ اشعاری به عدم عصمت یوسف‌(ع) ندارد، خود بهترین دلیل بر عصمت آن حضرت می‌باشد؛ زیرا بر اساس مدلول این آیه، نه تنها یوسف مرتکب گناه نگردید، بلکه قصد آن را نیز نکرد. چرا که بندگان مخلَص خداوند به لحاظ برخورداری از "برهان ربّ" از ارتکاب هر گونه گناه و فحشا و نیز قصد آن در امانند.. از این رو این آیه نشان می‌دهد که یک پایه عصمت پیامبران، علم و نفس قدسی شخص معصوم است و پایه دوم، لطف و عنایت الهی است..

با توجه به آنچه گفته شد می‌توان پاسخ‌های زیر را به شبهه عدم عصمت حضرت یوسف (ع) داد

پاسخ نخست: آهنگ گناه؛ مقید به ندیدن برهان رب:

از آیه شریفه چنین برداشت می‌شود که حضرت یوسف (ع) چون از بندگان خالص شده خداوند بود، خداوند متعال با نشان دادن برهان خود، وی را از ارتکاب آن کار زشت دور ساخت. جمله ﴿لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ﴾ قیدی است برای جمله ﴿وَهَمَّ بِهَا﴾. بنابراین معنای هر دو جمله ﴿هَمَّتْ بِهِ﴾ و ﴿هَمَّ بِهَا﴾ همسان خواهد بود که همان معنای آهنگ بر گناه است. «همّ» به آهنگ بر گناه ترجمه می‌شود؛ چون کاربرد «همّ» در مواردی است که انجام دادن کار با مانع روبه‌رو گردد، مانند آیه شریفه ﴿وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا﴾ پس اگر برهان پروردگار در کار نبود، هر آینه حضرت یوسف (ع) آهنگ بر کار زشت می‌نمود؛ ولی خداوند با نشان دادن برهان خود، مانع از آهنگ وی شد. البته باید دانست که معنای دیدن برهان رب، این نیست که در این ماجرا حضرت پس از تصمیم بر گناه، برهان رب را دید و از ارتکاب گناه منصرف شد؛ بلکه منظور این است که پیش از این ماجرا هم آن برهان را مشاهده کرده بود. به همین دلیل به زلیخا گفت: ﴿مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ﴾.

شواهدی چند بر عصمت حضرت در این داستان دلالت دارد (البته این شواهد ارتکاب گناه را نفی می‌کنند، نه آهنگ بر آن را؛ اما از آنجا که هدف اصلی در بحث عصمت، اثبات پاکی و منزه بودن ایشان از گناه است، این شواهد دلالت بر این مقصود دارند، ولی چون در آیه شریفه از «آهنگ» سخن به میان آمده، در پاسخ نیز همین عنوان مطرح شده است). آن شواهد از این قرارند:

1. درنگ در این آیات، ما را به این نکته رهنمون می‌شود که خداوند حضرت یوسف (ع) را می‌ستاید؛ چراکه از دیدن برهان رب و خالص شدنش خبر می‌دهد. حال چگونه می‌توان بر این باور بود که حضرت در این داستان دچار لغزش شده باشد؟!
2. هرگاه کوچک‌ترین لغزشی، حتی در حد ترک اولی، در میدان کار پیامبران راه می‌یافت، عرصه بر آنان تنگ می‌شد و ایشان ره توبه در پیش می‌گرفتند و به سوی پروردگار باز می‌گشتند. در آیاتی که به گزارش این داستان پرداخته، هیچ اشارتی به این موضوع نشده است که حضرت یوسف (ع) به توبه و بازگشت به درگاه خداوند رو آورده باشد؛
3. تمامی افراد این داستان، به نوعی به پاک‌دامنی آن حضرت اعتراف کرده‌اند (و مقصود در اثبات عصمت پیامبران، همین است که دامن وجود ایشان از هرگونه خطا و گناهی پاک و منزه باشد): خود حضرت فرمود: ﴿هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي﴾، و ﴿رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ﴾. زلیخا این سان سخن گفت: ﴿وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ﴾. همسر زلیخا هم این جمله را بر زبان جاری ساخت: ﴿إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ﴾. شاهد ماجرا نیز این گونه به ادای شهادت پرداخت: ﴿إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ * وَإِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾. خداوند متعال نیز با جمله ﴿كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾ بر پاک‌دامنی آن حضرت مهر تأیید زده است. این پاسخ، جامع و به دور از ایراد است.

پاسخ دوم: «همّ» به معنای میل طبیعی خارج از اختیار: منظور از کلمه «همّ»، وجود میل طبیعی و تحریک طبیعی آن بر اثر شرایط خارجی است که از اختیار انسان و دایره تکلیف خارج است، نه عزم بر گناه؛ و این نه تنها لغزشی به شمار نمی‌آید، بلکه با وجود چنین گرایش طبیعی، اینکه قصد ارتکاب گناه را نکرده و خلافی مرتکب نشده است، ستودنی نیز هست. البته این صحنه‌سازی برای حضرت یوسف (ع) زمینه تحریک غریزه جنسی را فراهم ساخت، ولی از آنجا که آن حضرت از عصمت برخوردار، و بر برهان رب آگاه بود، از سقوط در وادی تصمیم و اقدام بر گناه در امان ماند. ایراد این پاسخ این است که با معنای لغوی «همّ» ناسازگار است. «همّ» از دیدگاه لغت‌شناسان، به تصمیم‌گیری و آغاز کردن کاری اطلاق می‌گردد یا به کاری گفته می‌شود که تصمیم بر انجام دادن آن بوده، ولی تحقق نیافته است؛ اما در هیچ یک از کتاب‌های لغت، «همّ» به معنای میل طبیعی یا تحریک میل معنا نشده است.

پاسخ سوم: لغزش نبودن عزم بر گناه: حضرت به مقتضای گرایش طبیعی و جنسی خود، تصمیم گرفت دامن خویش را به این گناه آلوده سازد، ولی یک باره از این تصمیم روی‌گردان شد و پاک‌دامنی خود را حفظ فرمود. چون تصمیم بر ارتکاب گناه، لغزش نیست، پس ناقض عصمت نیست. در نقد این پاسخ باید گفت گرچه تصمیم بر ارتکاب گناه در ردیف گناهان قرار نگرفته است، تصمیم‌گیری برای ارتکاب آن عمل زشت (زنا با زن شوهردار) با جایگاه والای رسالت الهی همخوانی ندارد. یوسف (ع) که خود صدیق و از مخلصان است، چگونه این چنین محکوم میل جنسی خود و وسوسه‌های شیطان می‌شود و تصمیم به انجام دادن آن کار می‌گیرد؟! بر پایه این پاسخ باید گفت منظور از «همّ» این است که آن حضرت نزدیک بود به آن کار مبادرت ورزد؛ مانند آنکه کسی بگوید اگر از خدا نمی‌ترسیدم، او را کشته بودم. این توجیه افزون بر مبهم بودنش، با مقام مخلَص بودن حضرت تضاد دارد.

پاسخ چهارم: ﴿هَمَّ﴾ به معنای زدن و دور ساختن: حضرت یوسف (ع) عزم خود را جزم کرد تا با زدن زلیخا او را از خود دور سازد، ولی با دیدن برهان رب از این کار صرف‌نظر کرد و فرار را بر قرار ترجیح داد. پروردگار زیان‌های این کار را به آن حضرت چنین نشان داد که اگر این کار را بکند، بستگان زلیخا او را خواهند کشت و به او این اتهام را وارد خواهند ساخت که او قصد زنا داشته، ولی زلیخا امتناع کرده است؛ از این رو این سان مورد ضرب و طرد او قرار گرفته است. در این تفسیر، معنای ﴿هَمَّ بِهَا﴾ با معنای ﴿هَمَّتْ بِهِ﴾ متفاوت شده است. این تفاوت، نتیجه دلیل عقلی و نقلی بر عصمت پیامبران است؛ اما نه تنها دلیلی بر عصمت زلیخا دلالت ندارد، بلکه قرآن از ارتکاب گناهش خبر می‌دهد: ﴿وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ﴾. ایراد این تفسیر در این است که تنها در صورتی که ضرورت باشد، تفاوت در معنای دو کلمه "هَمَّ" و "هَمَّتْ" پذیرفته است؛ در حالی که در این مورد عزم یوسف (ع) بر گناه، معلق و مشروط بر ندیدن برهان رب بوده است و این هیچ مشکلی را به دنبال ندارد و متأخر بودن ﴿لَوْلَا﴾ از فعل ﴿هَمَّ بِهَا﴾ از جهت ادبی مشکلی ندارد.

پاسخ پنجم: مقابله نکردن یوسف (ع) با زلیخا در ناسزاگویی: زلیخا آن هنگام که نقشه خود را نقش بر آب دید و پاسخ رد حضرت یوسف (ع) را شنید، ناسزاگویی و درگیر شدن با حضرت را چاره خود دانست. حضرت یوسف (ع) بر آن شد تا دست به اقدامی همانند او بزند که برهان پروردگار از راه رسید و سبب فرار او از صحنه شد. ایراد این توجیه در این است که اولاً اگر ﴿هَمَّتْ بِهِ﴾ به معنای ناسزا باشد، عزم خلاف شرع زلیخا را از کدام جمله باید استفاده کرد؟ ثانیاً لحن و سیاق آیه، از ستایش و تمجیدی درخور توجه درباره حضرت یوسف (ع) حکایت دارد و اقدام به فرار از میدان ناسزاگویی، درخور این ستایش نیست؛ به ویژه که حضرت می‌توانست از ابتدا این تدبیر را اجرا کند تا از تماس با زن نامحرم و دیگر عوارض آن در امان باشد.

مراد از «برهان رب»

تبیین، توضیح یا تفسیر برهان رب: در تفسیر این برهان دو نگاه مطرح است؛ نگاه نخست با اصل عصمت آن حضرت همخوان است، ولی نگاه دوم با آن اصل سازگاری ندارد. نگاه نخست: از ظاهر آیه شریفه نمی‌توان به حقیقت این برهان دست یافت، ولی به طور قطع می‌توان چنین ادعا کرد که این برهان، از عوامل پیدایش یقین بوده است که با جهل و گمراهی سر ناسازگاری دارند. گفتار حضرت یوسف (ع) در مناجاتش با پروردگار که فرمود: ﴿وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾، خود شاهد بر آن است که این برهان از نوع علم است، ولی نه بسان علوم رایج که با گمراهی و گناه همخوانی دارند. قرآن می‌فرماید: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ...﴾. پس در بیان حقیقت این برهان می‌توان گفت: «این برهان، از نوع علم آشکار و یقینی است که در نفس انسانی حالت اطاعت پدید می‌آورد و با وجود چنین حالتی، دیگر انسان گرایشی به گناه نمی‌یابد».

نگاه دوم: در این مجال روایاتی چند نقل شده است که پاره‌ای از آنها از این قرارند:

1. سقف شکافته شد و حضرت یوسف (ع) پدر خود، حضرت یعقوب را در حالی که انگشت به دندان گرفته بود، دید که به وی می‌گوید چگونه رفتار بدکاران را در پیش گرفته‌ای و حال آنکه نام تو در زمره پیامبران به ثبت رسیده است. یوسف (ع) حیا کرد و پا از میدان گناه بیرون نهاد؛
2. بتی در گوشه اتاق قرار داشت. زلیخا در آن هنگام اقدام به پوشاندن آن کرد. حضرت یوسف (ع) علت این پوشاندن را جویا شد. زلیخا اظهار داشت: من از اینکه پروردگارم مرا در حال گناه ببیند، شرم دارم. یوسف (ع) پاسخ داد: چسان تو از این بتی که نه درکی دارد و نه چیزی می‌شنود، این چنین شرم می‌کنی، اما من از پروردگارم که از کار همگان آگاه است، شرم نکنم! به خدا سوگند که هرگز مرتکب گناه نخواهم شد. سیوطی این روایت را از حضرت علی (ع) به نقل از ابونعیم در حلیة الاولیاء گزارش می‌کند و علامه طباطبایی در نقد آن می‌نویسد: این روایت از روایات ساختگی است؛ زیرا گفتار آن امام همام و دیگر امامان در حجم بالایی حاکی از عصمت پیامبران است، افزون بر آنکه کار زلیخا در پوشاندن بت را نمی‌توان به عنوان دیدن برهان پذیرفت. این روایات خبر واحد به شمار می‌آیند و فاقد اعتبارند. البته می‌توان آن را به این گونه توجیه نمود که با پوشاندن بت، نفس یوسف نشانه توحید را مشاهده نمود و حجاب بین او و ساحت کبریایی خداوند برداشته شد و چیزی مشاهده کرد که او را از انجام گناه باز داشت...؛
3. یوسف (ع) در فضا صدایی شنید که به او چنین خطاب می‌کند: ای فرزند یعقوب، مانند پرنده‌ای پردار مباش که با انجام دادن این کار ناهنجار پرهایش ریخت؛
4. هنگامی که یوسف (ع) آماده ارتکاب گناه شد، چهره یعقوب (ع) را دید که ایستاده و انگشتان خود را می‌گزد؛ آن گاه ضربه‌ای بر یوسف (ع) وارد کرد که منی از انگشتان پایش فرو ریخت؛
5. حضرت یعقوب (ع) بر حضرت یوسف (ع) نمایان شد، اما تأثیری در او نداشت؛ تا اینکه جبرئیل با پای خود ضربه‌ای بر او وارد ساخت که میل جنسی او فرو ریخت».

آیه 70 سوره یوسف

یکی از آیاتی که توهم معصوم نبودن حضرت یوسف(ع) را برای برخی به وجود آورده آیه ۷۰ سوره یوسف است که می‌فرماید: ﴿فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ .

قرآن در جریان نقل داستان حضرت یوسف(ع) می‌فرماید: یوسف جام زرین فرعون مصر را به هر نیتی مخفیانه و بدون اطلاع برادر خود، در بار او گذاشت و با این کار هم یک شیء گرانبها را از قصر فرعون مصر سرقت کرد و هم موجب گرفتار شدن برادر خود گشت و روشن است که چنین عملی لغزشی حتمی و گناهی غیر قابل انکار است که با عصمت منافات دارد.

«پاسخ نخست: آگاه بودن بنیامین از آغاز، و رضایت دیگر برادران در پایان: حضرت یوسف (ع) پیش‌تر با برادرش در مورد این ماجرا گفت‌وگو کرده بود و بنیامین از اینکه با اجرای این نقشه می‌تواند در کنار برادرش یوسف (ع) بماند، خشنود بود. از سویی دیگر، برادران هر چند از شنیدن این ندا ناراحت شدند، پس از بازرسی، از آنان رفع اتهام شد. در نهایت، این پیشامد را به فال نیک گرفتند؛ چراکه می‌دیدند برادری که نزد پدر جانشین یوسف (ع) شده بود، این چنین گرفتار می‌آید و دگربار پدر به فراق فرزند عزیزش (پس از فراق یوسف (ع)) مبتلا می‌شود. پس هیچ امر خلافی در اینجا اتفاق نیفتاده است. به بیانی دیگر، برادر آن حضرت (بنیامین) چون از نقشه اصلی آگاه بود، دم برنیاورد. وی می‌دانست این ندا تهی از حقیقت است، ولی چون دیگر برادران از راز آن باخبر نبودند، آن ندا را نوعی اتهام پنداشتند. معنای سرقت هم این است که این جام در اثاثیه یکی از شماست که با تفحص بدان دست یافته می‌شود. پس این ندای ظاهری برای دستیابی به امر مهمی انجام شده است. تعبیری که حضرت یوسف (ع) در پاسخ به برادران به کار می‌برد و می‌فرماید: ﴿قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذًا لَظَالِمُونَ﴾، این برداشت را تقویت می‌کند که آن حضرت در این فراز از گفتار خود، تعبیر ﴿وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ﴾ را جای‌گزین تعبیر دزدی می‌سازد. پس در حقیقت هیچ‌گونه امر متضاد با عصمت رخ نداده است.

پاسخ دوم: توریه بودن این نسبت: مقصود منادی از این ندا این بوده است که شما حضرت یوسف (ع) را از پدرش ربوده‌اید. آن‌گاه که برادران حضرت پرسیدند چه چیزی گم کرده‌اید، مأموران در پاسخ گفتند: ما جام پادشاه را گم کرده‌ایم. پس در حقیقت جمله ﴿إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ را می‌توان نوعی توریه دانست. ایراد این گفتار در این است که اولاً توریه طبق نظر برخی فقیهان همان حکم دروغ را دارد (پیش‌تر در بحث عصمت حضرت ابراهیم (ع) توضیح داده شد)؛ ثانیاً توریه از طرف گوینده سخن است، نه آنکه فرمان می‌دهد.

پاسخ سوم: ضرورت انجام دادن این کار: نگه‌داری برادر و ندا به آنان نه تنها حرام نیست و لغزش به شمار نمی‌آید، بلکه چه بسا کاری پسندیده و لازم باشد؛ چراکه اگر برادران حضرت یوسف (ع) می‌فهمیدند پادشاه برادر آنهاست، به دلیل خجالت و شرمساری با از ترس مجازات فرار می‌کردند و باز نمی‌گشتند و اگر بنیامین را می‌بردند، راهی برای آمدن حضرت یعقوب (ع) پیدا نمی‌شد و آن مصالحی که باید بر آن مترتب می‌گردید، تحقق نمی‌یافت. اما سرّ آنکه حضرت این حیله را به کار برد، یعنی دستور داد که پیمانه را در اثاثیه آنان قرار دهند تا آن شخص این حرف را بزند، این است که این صحنه سازی، تدبیری الهی برای تأمین مصالحی بود که به آنها اشاره شد، چنان‌که قرآن می‌فرماید: ﴿كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ﴾ «قرآن از این برنامه به عنوان کید یاد می‌کند؛ چراکه حضرت عزم داشت به مطلوب خود بدون آگاه شدن آنان دست یابد. البته این کید از سوی خداوند انجام شد. از این رو به او نسبت داده شد. خداوند از کیدی که دربردارنده ظلم باشد منزه است؛ اما این کید در راستای به دست آوردن مصلحت تحقق یافت که حضرت بتواند برادرش را نزد خود نگه دارد. با اینکه طبق قوانین مصر او از چنین حقی برخوردار نبود، همان‌گونه که نمی‌توانست شخص دزد را برده خود قرار دهد؛ اما یوسف (ع) با عنایت خداوند این سان برنامه‌ریزی کرد.»... نقد این پاسخ این است که اولاً اگر بتوانیم این گفتار را به گونه‌ای تفسیر کنیم که برچسب دروغ بودن بر آن نچسبد، دیگر نیازی نیست برای توجیه دروغ بودن آن چاره‌اندیشی کنیم و با دروغ دانستن آن، از اعتماد به گفتار پیامبران بکاهیم؛ ثانیاً اگر این گفتار توجیه درستی داشته باشد، دیگر زیانی در بر نخواهد داشت تا بگوییم بازداری از زیان بیشتر، با زیان کمتر، امری پسندیده و زیباست.

پاسخ چهارم: ندا بدون هماهنگی با حضرت یوسف (ع): ممکن است گوینده سخن، جمعی از کارگزاران حضرت یوسف (ع) بوده‌اند که وقتی پیمانه را نیافتند، ندا دادند که شما دزدید؛ اما حضرت یوسف (ع) تنها دستور داده بود که به امر الهی پیمانه را در اثاثیه برادرش قرار دهند و بیش از این به آن حضرت ربطی پیدا نمی‌کند. ایراد این پاسخ در این است که این ندا بر پایه برنامه‌ریزی برای نگه‌داری برادر حضرت بوده است. پس حضرت با آگاهی از این جریان، همچنان مهر سکوت بر لب نهاده و به آن رضایت داده بوده است. بنابراین نمی‌توان نقش آن حضرت را نادیده انگاشت و ساحت وجودش را از این لغزش به دور دانست..

پاسخ پنجم: آزمایش الهی بودن این ماجرا: «رفتار حضرت یوسف (ع) برگرفته از وحی الهی بوده است تا حضرت یعقوب (ع) را بیازماید؛ همان‌گونه که خداوند سالیان متمادی خبر حضرت یوسف (ع) را از او پنهان فرمود. قرآن از این ماجرا به عنوان کید الهی یاد می‌کند: ﴿كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ...﴾ یعنی این کید از سوی خداوند انجام شد؛ از این رو به او نسبت داده شد. خداوند از کیدی که دربردارنده ظلم باشد، منزه است؛ اما این کید در راستای به دست آوردن مصلحت تحقق یافت. اگر آنان بنیامین را می‌بردند، دیگر راهی برای آمدن حضرت یعقوب (ع) به مصر پیدا نمی‌شد و مصالح مترتب بر آن تحقق نمی‌یافت».

آیه 33 سوره یوسف

یکی از آیاتی که توهم عدم عصمت حضرت یوسف را برای برخی ایجاد کرده آیه ۳۳ سوره یوسف است که می‌فرماید: ﴿قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ﴾ .

بر اساس این آیه حضرت یوسف، زندان را نزد خود محبوب‌تر از دعوت به عمل حرام و ارتکاب آن دانسته و روشن است که واژه «أحب» افعل تفضیل و به معنای برتری یک طرف بر طرف دیگر در عین محبوب بودن هر دو است. علاوه بر اینکه خود جناب یوسف(ع) اعتراف کرده که اگر خدای متعال حیله زنان را از او دفع نکند، به آنها میل پیدا کرده و در شمار جاهلان قرار می‌گیرد. روشن است که بر این اساس آن حضرت امکان گرایش به لغزش و افتادن در آن را در خود ممکن دانسته و محال نمی‌دیده است و این با عصمت منافات دارد.

«پاسخ نخست: تلازم نداشتن بهتر بودن چیزی، با خوب بودن طرف دیگر: معنای این جمله این است که اقامت در زندان برای من آسان‌تر است و هرگز بدان معنا نیست که زندان، مورد علاقه من است. در عرف هم این‌گونه سخن گفتن کاربرد دارد و در انتخاب دو کار سخت و ناگوار، کار آسان‌تر با عنوان «این بهتر است» برگزیده می‌شود؛ یعنی اگر من در انتخاب میان دو گزینه زندان و گناه، آزاد باشم، گزینه زندان را بر می‌گزینم تا در دام گناه گرفتار نشوم. افزون بر آن، به کار رفتن لفظ «احب» و «خیر» و دیگر الفاظ تفضیل و برتری، دلیل بر آن نیست که هر دو طرف برتری، محبوب و خوب باشند؛ مانند آیه شریفه ﴿قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ...﴾. این پاسخ با ظاهر هماهنگ، و با فهم عرفی همخوان‌تر است. علامه طباطبایی در بحث ادب پیامبران، در وصف حضرت یوسف (ع) به اموری چند اشاره می‌کند که در معرفی شخصیت آن حضرت خالی از فایده نخواهد بود: «او هنگامی که از سوی همسر عزیز مصر تهدید شد، زندان را برگزید تا از صحنه گناه همچنان دور بماند.... او انجام نهایی کار را به خداوند وانهاد. خداوند هم دعای او را مستجاب کرد و کید آنان را از او برگرداند.... او در همه کارهای خود همچنان خداوند را عامل اصلی معرفی می‌کند.»...

پاسخ دوم: زندانی کردن نفس و بازداشتن آن از گناه: اینکه نفس خود را در زندان قرار دهم، برای من از ورود در وادی گناه محبوب‌تر است. این پاسخ برخلاف ظاهر است؛ زیرا ظاهر لفظ «سجن» همان زندان متعارف و معمولی است؛ اما با توجه به اینکه حضرت هرگز خواستار زندانی شدن نبوده است، پذیرش این خلاف ظاهر، ضروری است. ایراد این پاسخ در این است که نیازی به پذیرش این خلاف ظاهر نیست. پس تفسیر نخست از این جهت ترجیح دارد».

آیه 42 سوره یوسف

یکی از آیاتی که توهم عدم عصمت حضرت یوسف(ع) را برای برخی به وجود آورده، آیه ۴۲ سوره یوسف است آنجا که جناب یوسف در زندان خطاب به آن زندانی که در حال آزاد شدن بود گفت: ﴿وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْكُرْنِي عِندَ رَبِّكَ فَأَنسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ﴾ .

گفته شده بر اساس این آیه، حضرت یوسف به جای آنکه آزادی خویش را از خدای متعال طلب کند،دست به دامن یک زندانی شده تا آزادی او را از فرعون مصر بخواهد و این خود نوعی غفلت از خدای متعال و قدرت بی‌انتهای او و توجه به غیر است که برای انبیا لغزش به شمار می‌آید.شاهد اینکه خدای متعال نیز به جزای این لغزش، موجبات فراموشی این درخواست را فراهم آورد و یوسف را چند سال دیگر در زندان نگه داشت. روشن است که غفلت از یاد خدا و درخواست از غیر، لغزش و خطاست و حتی برای یک لحظه نیز از انبیا پذیرفته نیست و با عصمت آنها منافات دارد.

پاسخ به شبهه

«پاسخ نخست: سازگاری بهره‌بری از وسیله، با توکل بر خدا: از آنجا که زندانی بودن حضرت کاری ناشایست بوده است، پس استفاده از وسیله و سبب برای نجات از آن، کاری بایسته بود. البته نباید استفاده از وسیله، او را از توکل بر خداوند باز می‌داشت و تمام اعتمادش را بر وسیله قرار می‌داد. به بیانی دیگر، تظلم و دادخواهی، منافی توحید ربوبی نیست؛ زیرا هیچ مظلومی نباید زیر سلطه ظالم برود و وظیفه دارد دادخواهی خود را وسیله رفع ظلم قرار دهد. اعتقاد توحیدی هرگز به معنای انظلام و سکوت در برابر ظلم مستبدان نیست. این پاسخ متین و مقبول است.

پاسخ دوم: توجه به غیر خدا کاری فروتر از شأن آن حضرت: بهره گرفتن از وسیله کار ناروایی نیست، اما برای اولیای الهی چون یوسف صدیق، شایسته آن بود که تنها به خداوند رو آورد و از غیر او روی‌گردان باشد. آن حضرت می‌بایست جدش، حضرت ابراهیم (ع) را الگوی خود قرار می‌داد که در منجنیق در پاسخ جبرئیل که پرسید: «هَلْ مِنْ حَاجَةٍ»، فرمود: «أَمَّا إِلَيْكَ فَلَا»، و همچون او به مخلوق توجهی نمی‌داشت؛ اما همین توجه حضرت یوسف (ع) به غیر خداوند سبب شد سالیانی در زندان بماند. با اینکه خود در گفتارش ارباب متفرق را مردود دانسته و فرموده است: ﴿أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾، در این مورد از ربی غیر از خدا سخن گفت. البته باید توجه داشت که کلمه رب در اینجا به معنای اله نیست، بلکه به معنای صاحب است. پس نمی‌توان به کار بردن آن را بر حضرتش خرده گرفت. وجه دیگری که در ناشایست بودن گفتار آن حضرت گفته شده، این است که چرا حضرت از «ان‌شاءالله» و «قدرالله» در کلامش استفاده نکرده است. در نقد این گفتار می‌توان گفت اگر توجه به وسیله هیچ‌گونه خللی در اعتقاد راستین انسان ایجاد نکند و او همچنان خداوند را سبب همه اسباب بداند، بهره گرفتن از این سبب، محذوری در پی نخواهد داشت..

پرسش مستقیم

1. آیا آیه ۲۴ سوره یوسف بر عدم عصمت حضرت یوسف دلالت دارد؟ (پرسش)
2. آیا آیه ۷۰ سوره یوسف بر عدم عصمت حضرت یوسف دلالت می‌کند؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۳۳ سوره یوسف بر عدم عصمت حضرت یوسف دلالت می‌کند؟ (پرسش)
4. آیا آیه ۴۲ سوره یوسف بر عدم عصمت حضرت یوسف دلالت می‌کند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت عیسی
• پیامبران

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت
10. قدردان قراملکی، محمد حسن، دین و نبوت