ابراهیم بن داوود یعقوبی

مقدمه

به عنوان راوی امام رضا(ع) در متون روایی شیعه از ابراهیم بن داوود یعقوبی دو روایت دیده می‌شود که در یکی از آنها با واسطه دسته‌ای از راویان، از پیامبر اسلام(ص) یا امام صادق(ع) مطلبی را نقل کرده و در روایت دیگر از مکاتبه خود با ابوالحسن(ع) سخن به میان می‌آورد، اما در مجموع اطلاعی از زیست‌نامه و نقش فرهنگی - اجتماعی او در میان نیست. در روایت اول، سندی بن ربیع از ابراهیم و او از برادرش سلیم^[۱] یا ابوسعید سهل بن زیاد آدمی از ابراهیم و او از برادرش سلیمان^[۲] روایتی وجود دارد که بر اساس آن از پیامبر(ص) یا امام صادق(ع) درباره چگونگی محبوب خدا و خلق شدن، پرسشی می‌شود و آن حضرت راهکار آن را می‌فرماید. در روایت دوم، محمد بن ابراهیم از قول او نقل می‌کند که در خصوص فردی به نام فارس بن حاتم قزوینی نامه‌ای به امام ابوالحسن(ع) می‌نویسد و از وضعیت وی اطلاعاتی به امام می‌رساند و آن حضرت در پاسخ، وی را از همنشینی با او بر حذر می‌دارد و نیز می‌فرماید: اگر به سراغت آمد، کوچکش بشمار^[۳]. از ظاهر روایات، راوی و مروی‌عنه آن بر می‌آید که ابراهیم بن داوود آمده در دو روایت، دو نفر باشند، چنان که خویی چنین معتقد است و دومی را به استناد سخن شیخ طوسی، از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) می‌داند^[۴]. جواهری نیز بر همین سیاق به دو ابراهیم اشاره می‌کند و هر دو را مجهول می‌داند^[۵]. اما نمازی از یک ابراهیم سخن به میان می‌آورد و او را ابراهیم بن داوود بن علی بن یعقوب یعقوبی بن حسین هاشمی ذکر می‌کند که برادرانی به نام جعفر، حسین، سلیمان و سلیم داشته و از اصحاب امامان پیش‌گفته بوده است^[۶]. البته این اطلاعات در متون کهن رجالی و تاریخی دیده نمی‌شود، اما از آنها نیز بیشتر یکی بودن ابراهیم بر می‌آید. به هر حال، شیخ طوسی، ابراهیم بن داوود را از اصحاب امام جواد(ع)^[۷] و امام هادی(ع)^[۸] ذکر می‌کند و رجالیون دیگر به نقل از او همان را آورده‌اند^[۹].

بر اساس روایت پیش‌گفته که ابراهیم بی‌واسطه از امام ابو الحسن(ع) نقل می‌کند، به آسانی نمی‌توان داوری کرد، چرا که در این روایت، صرفاً به کنیه امام اشاره شده بی آنکه روشن شود کدام ابوالحسن مد نظر است. چنان که معلوم است، ابوالحسن مطلق که بدون قید رتبه باشد، معمولاً بر امام کاظم(ع) و ابوالحسن ثانی بر امام رضا(ع) و ابوالحسن ثالث بر امام هادی(ع) اطلاق می‌شود، طبعاً این تردید در اینجا پدید می‌آید که مراد از ابوالحسن کیست. روشن است که در این مکاتبه، امام کاظم(ع) نمی‌تواند مراد باشد، چون فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی در زمان امام هادی(ع) نقش‌آفرینی داشته است. بر اساس داده‌های رجالی، او با یکی از دستیاران آن حضرت، یعنی علی بن جعفر همانی، درگیری ایجاد کرده و موجب سردرگمی شیعیان شده بود و در نهایت امام با جانبداری از علی، وی را لعن و طرد فرمود^[۱۰]. بنابراین، قضیه نمی‌تواند به دوران پیش‌تر و زمان امام کاظم(ع) مربوط گردد، به همین سبب هیچ کس آن را ذکر نکرده است.

اما برخی، گویا به استناد این مکاتبه که دلالت بر حسن عقیده ابراهیم دارد^[۱۱]، گمان برده‌اند که مراد از ابوالحسن امام رضا(ع) باشد، لذا او را از اصحاب ایشان ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد نخست حسن بن زین‌الدین، صاحب معالم، باشد که چنین ادعایی کرد^[۱۲] این ادعا در ادوار بعدی دیگر مدافعی نیافت، اما رد کامل و قطعی آن نیز آسان نیست، چرا که همزمانی دوره زندگی ابراهیم با امام رضا(ع) تا حدی این رابطه را محتمل می‌نماید، هر چند هیچ پشتوانه‌ای برای آن نمی‌توان نشان داد. در پایان ذکر این نکته خالی از فایده نیست که برخی ابراهیم را با لقب بعقوبی آورده‌اند^[۱۳].

سید محسن امین می‌نویسد: بعقوبی منسوب به بعقوبا، قصبه‌ای در ده فرسخی بغداد است. وی سپس از شیخ بهایی نقل کرده که او فقط این لقب را برای این راوی صحیح می‌شمرده و یعقوبی را تصحیف می‌دانسته است^[۱۴]^[۱۵]^[۱۶]

منابع

واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابراهیم بن داوود یعقوبی»، دانشنامه امام رضا ج۱

اصحاب امام رضا (ع)

پانویس

↑ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۳۷۷.
↑ الخصال، ج۱، ص۶۱؛ بحار الأنوار، ج۶۷، ص۱۵، ۳۱۲؛ ج۷۲، ص۱۰۷.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۰۶.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۰.
↑ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۸.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۴۵.
↑ رجال الطوسی، ص۳۷۳.
↑ رجال الطوسی، ص۳۸۳.
↑ نقد الرجال، ج۱، ص۵۹؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳.
↑ مکتب در فرایند تکامل، ص۱۴۲-۱۴۵.
↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۳۷- ۱۳۸.
↑ التحریر الطاووسی، ص۴۷۱.
↑ همان، ج۲۳، ص۶۴۵.
↑ أعیان الشیعة، ج۳، ص۵۸۷.
↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت الإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، الخصال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۰۳ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ مکتب در فرآیند تکامل، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران، انتشارات کویر، اول، ۱۳۸۶ش؛ نقد الرجال سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت بطلب لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.
↑ واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابراهیم بن داوود یعقوبی»، دانشنامه امام رضا ص ۳۴۴.

[1] تهذیب الأحکام، ج۶، ص۳۷۷.

[2] الخصال، ج۱، ص۶۱؛ بحار الأنوار، ج۶۷، ص۱۵، ۳۱۲؛ ج۷۲، ص۱۰۷.

[3] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۰۶.

[4] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۰.

[5] المفید من معجم رجال الحدیث، ص۸.

[6] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۴۵.

[7] رجال الطوسی، ص۳۷۳.

[8] رجال الطوسی، ص۳۸۳.

[9] نقد الرجال، ج۱، ص۵۹؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳.

[10] مکتب در فرایند تکامل، ص۱۴۲-۱۴۵.

[11] أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۳۷- ۱۳۸.

[12] التحریر الطاووسی، ص۴۷۱.

[13] همان، ج۲۳، ص۶۴۵.

[14] أعیان الشیعة، ج۳، ص۵۸۷.

[15] منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت الإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، الخصال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۰۳ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ مکتب در فرآیند تکامل، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران، انتشارات کویر، اول، ۱۳۸۶ش؛ نقد الرجال سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت بطلب لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.

[16] واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابراهیم بن داوود یعقوبی»، دانشنامه امام رضا ص ۳۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]