آزمایش الهی در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آزمایش الهی است. "آزمایش الهی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آزمایش الهی در قرآن | آزمایش الهی در حدیث | آزمایش الهی در نهج البلاغه | آزمایش الهی در معارف دعا و زیارات | آزمایش الهی در کلام اسلامی | آزمایش الهی در اخلاق اسلامی | آزمایش الهی در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آزمایش الهی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• امتحان در لغت به معنای آزمودن است. این واژه از ریشه "م - ح- ن" به معنای تازیانه زدن و گداختن گرفته شده است؛ "امتحنتُ الذهب" یعنی طلا را در آتش قرار دادم تا آزمایش شده و خالص شود. به گفته برخی تصفیه و تخلیص از آثار و لوازم امتحان است.امتحان با توجه به معنای ریشه آن در مواردی به‌کار می‌رود که با سلب آسایش و آرامش ظاهری همراه است.
• واژه‌های دیگری چون "تمحیص"، "ابتلاء" و "فتنه" نیز به نوعی مفید معنای آزمایش و هریک دارای خصوصیتی است. تمحیص آزمونی است که با آن چیزی را از آلودگی پیراسته و از عیوب و زواید خالص سازند. گفته شده: از آن‌رو که در برخی موارد تمحیص در برابر محق به‌کار رفته و محق بر نقصان و محو شدن دلالت می‌کند، در تمحیص این خصوصیت وجود دارد که با ابقا و تثبیت همراه است.
• ابتلاء از ریشه بِلْو یا بِلْیْ به معنای امتحان است که با عنایت به لحاظ معنای قدمت، کهنگی و فرسودگی در ریشه اخیر بیشتر با امور مدت‌دار تحقق یافته و نوعاً در مواردی که با مصیبتها و مکاره و مشقت‌ها همراه است به‌کار می‌رود، گرچه به آن موارد اختصاص نداشته درباره نعمت نیز استعمال می‌شود.
• فتنه به معنای آزمودن از ریشه "ف - ت - ن" به معنای شیفتگی و شیدایی است. فتنه با توجه به معنای ریشه آن، آزمودنی است که با امور به ظاهر زیبا و فریبا صورت پذیرد. مؤیّد این مطلب به‌کار رفتن فتنه در برخی آیات: ﴿إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ...﴾ و نیز در لغت درباره مال و فرزندان است. برای فتنه معانی دیگری نیز گفته شده که کاربرد فتنه درباره برخی از آنها چون قتل، شرک، کفر و... از باب تسمیه مسبّب به اسم سبب است، زیرا فتنه می‌تواند زمینه ارتکاب آنها را فراهم آورد. به نظر می‌رسد همه واژگان یاد شده به نوعی دربردارنده مفهوم امتحان است؛ گو اینکه در چگونگی این دلالت به صورت تضمن، التزام یا مطابقت یکسان نیستند.
• امتحان از منظر مفسران به وجوه گوناگون تفسیر شده است؛ از جمله:

1. تربیت انسان‌ها و دعوت ایشان به سوی حسن عاقبت و سعادت؛
2. تشریع اوامر و نواهی و جعل تکالیف برای مردم؛
3. تمرین دادن و آماده ساختن بندگان؛
4. ایجاد شناخت و معرفت در قلب انسان؛
5. بخشیدن صبر و مقاومت در برابر مشکلات.

• در یک جمع‌بندی شاید بتوان گفت که امتحان در فرهنگ قرآن قرار دادن انسان‌ها در بستر حوادث گوناگون تلخ و شیرین با هدف رسیدن آنان به کمال لایق خویش است و در آیات پرشماری با واژه‌های یاد شده و غیر آنها مطرح گردیده و به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته شده است؛ مانند:سنت امتحان و ضرورت آن﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾،

• فلسفه و اهداف امتحان: ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾،
• امتحان و علم الهی: ﴿وَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِينَ﴾،
• ابزارها و شیوه‌های امتحان: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ﴾
• و راه موفقیت در امتحان: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ﴾.

امتحان سنت الهی

• امتحان از جمله سنت‌های قطعی الهی است: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾؛ و نیز ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾. اصل این سنت در عالم تشریع و تکوین براساس قوانین دائمی و ثابت استوار است و هیچ‌گونه تبدیل و جایگزینی: ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾ و تحویل و دگرگونی را برنمی‌تابد: ﴿وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا﴾.
• سنت امتحان همچون دیگر سنت‌های خداوند مطلق و فراگیر است، ازاین‌رو به دوره و گروهی خاص از انسان‌ها اختصاص ندارد و بر همه افراد و اقوام از گذشته و حال و آینده حاکم است. امتحان به مقتضای عموم ﴿النَّاس﴾ شامل انسان‌های عادی و توده مردم و نیز شامل انسان‌های والا همچون انبیای الهی می‌گردد. حضرت ابراهیم(ع) را خدای متعال به کلماتی آزمود: ﴿إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ﴾. چنان‌که حضرت موسی(ع) به فتنه‌های سخت و شدید آزموده شد: ﴿وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا﴾.
• بدیهی است که امتحان همگان در یک سطح نبوده و هر کسی به اندازه دین و ایمان و حسن رفتارش امتحان می‌شود و هر که ایمانش صحیح‌تر و عملش نیکوتر است امتحان وی شدیدتر است، چنان‌که به تصریح قرآن کریم خداوند هیچ‌کس را بیش از وسع وی تکلیف نمی‌کند: ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾ و اهل ایمان نیز از خداوند می‌خواهند تا ایشان را به اعمال سنگین و طاقت‌فرسا مکلف نسازد: ﴿رَبَّنَا... وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا... وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ...﴾.
• از رسول‌خدا(ص) سؤال شد: آزمون چه کسانی دشوارتر است؟ فرمود: پیامبران، آنگاه دیگر انسان‌ها بر حسب مراتب خویش. در روایتی امام صادق(ع) حتی اندوهی را که بر مؤمن وارد می‌شود و راز آن را نمی‌داند مایه زدودن گناهان وی دانسته است.

فلسفه امتحان و اهداف آن

• خدای متعال موجودات را آفریده و آنها را به سوی کمال وجودیشان هدایت کرده است: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾. این همان هدایت تکوینی است که انسان ضمن برخورداری از آن از هدایت خاص دیگری نیز بهره می‌برد. هدایت خاص انسان با جعل قوانین الهی و تشریع اوامر و نواهی برای وی تحقق می‌یابد تا او با اختیار و اراده خود راه کمال را پیموده و از این رهگذر، امتحان خود را پس داده قوای بالقوه خود را به فعلیت، و کمال‌های مکنون خویش را به منصّه ظهور رسانده و به جایگاه نهایی لایق خود، سعادت ابدی یا شقاوت دائمی: ﴿فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ﴾ و مقام شکرگزاری یا ناسپاسی برسد : ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾، بر این اساس، پیروزی یا شکست در آزمون‌های الهی، هر یک دارای نتایج ویژه‌ای است، چنان که خداوند به کسانی که در برابر سختیهای امتحان شکیبا باشند و از امتحان الهی سربلند بیرون آیند بشارت داده و آنان را مشمول درودها و رحمت الهی دانسته است: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ... وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ﴾ و پس از تأکید بر این مطلب که اموال و فرزندان انسان‌ها وسیله آزمون‌اند، بیان داشته که در نزد خداوند (برای کسانی که در این امتحان پیروز شوند) اجری بزرگ است: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾. افزون بر آنچه گذشت قرآن کریم در برخی از آیاتی که از نمونه‌ها و مصادیق امتحان سخن به میان آورده، به جزئیات فلسفه امتحان نیز اشاره کرده است:

توبه و بازگشت به حق

• خدای متعال برخی بندگان خود را به شادی‌ها و غم‌ها، بدی‌ها و نیکی‌ها آزموده تا اندرز گرفته توبه کنند و به حق باز گردند: ﴿وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾. براساس آیه ﴿أَوَلَا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لَا يَتُوبُونَ وَلَا هُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾ منافقان به‌رغم آنکه می‌دیدند در سال یک یا دوبار آزموده می‌شوند باز هم توبه نمی‌کردند.

خالص کردن مؤمنان و نابودی کافران

• خدای سبحان در گذر زمان و به تدریج با آزمون‌ها اهل ایمان را از شائبه‌های کفر و نفاق و فسق دور ساخته و ایمان آنان را خالص و شفاف می‌گرداند و کافران را که کفر و شرک و مکر آنان را فراگرفته به "محق" و نابودی می‌کشاند: ﴿ وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ﴾.

ظاهر ساختن باطن انسان‌ها و جداسازی انسان‌های پاک از خبیث

• امتحان برای ظاهر کردن سریره‌های انسان‌ها و پیدا شدن اخلاص یا نفاق آنان است: ﴿ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ﴾، بنابراین خداوند براساس سنت امتحان پاکان را از افراد خبیث و پلید جدا می‌سازد: ﴿حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ﴾.

شناخته شدن نیکوکارتران

• خدای سبحان آسمان‌ها و زمین: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ و مرگ و زندگی: ﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ را آفرید و آنچه را روی زمین است زینت قرار داد﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ تا انسان‌ها را بیازماید و معلوم شود چه کسی عملش نیکوتر است: ﴿لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾.

مشخص کردن میزان صداقت و کذب افراد

• امتحان برای آن است که میزان صداقت افراد در ایمان و اعتقادشان روشن شده و آنان‌که صادقانه از خدا اطاعت کرده و رسول وی را اجابت می‌کنند از دروغگویانی که برای منافع دنیوی به او می‌گرایند مشخص شوند: ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾. یکی از نشانه‌های صداقت آن است که باطن انسان مخالف ظاهرش نبوده و در نتیجه در آشکار و نهان خدا ترس باشد، چنان‌که خداوند با برخی از احکام دینی، مؤمنان را می‌آزماید تا مشخص شود چه کسی در پنهانی از خداوند می‌ترسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ... لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخَافُهُ﴾.

سنجش میزان صبر بر محرومیتها و رضایت از برخورداری‌ها

• انسان‌ها به وسیله یکدیگر امتحان می‌شوند تا اینکه شکیبایی آنها معلوم گردد: ﴿وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ﴾ و رضایت هرکس به آنچه از آن برخوردار شده یا از آن محروم گشته آشکار شود.

شناخته شدن مجاهدان و صابران

• از دیگر اهداف امتحان در آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ﴾. شناخت پیکارگران و صابران بیان شده است تا بدین وسیله ایشان پاداش خود را دریافت دارند. گذشته از موارد یاد شده در روایات نیز تهذیب نفس، رسیدن به مقام رضا و رسیدن انسان‌ها به پاداش و کیفر اعمال نیک و بد خویش از فلسفه‌های امتحان یاد شده است.

دستیابی به تقوا

• خداوند مؤمنان را تمرین داده یا سختی و مشقت را بر آنان تحمیل می‌کند تا با این امتحان الهی، قلب‌هایشان به تقوا متخلق گردد.
• نتیجه این‌گونه دستیابی به تقوا آن است که شخص به رسول اکرم(ص)احترام گذاشته و هنگام سخن گفتن در محضر ایشان صدای خود را فرود می‌آورد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى﴾.

مشخص شدن شاکر و ناسپاس

• به جز مواردی که در آن خداوند مستقیما فلسفه امتحان را بیان داشته، در آیه‌ای نیز از قول حضرت سلیمان(ع) چنین نقل کرده که برخورداری وی از فضل الهی برای امتحان اوست تا معلوم گردد که وی سپاسگزاری می‌کند یا کفران می‌ورزد: ﴿قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ﴾.

امتحان و علم الهی

• در بعضی از آیات مورد بحث، هدف از امتحان علم و آگاهی خداوند ذکر شده است﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾؛ ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ﴾؛ اما چون خدای سبحان به همه اشیا و حقایق آنها آگاهی دارد: ﴿إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ و حتی این آگاهی پیش از وجود یافتن آنهاست﴿مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا﴾ چیزی بر او پوشیده نیست: ﴿وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ...﴾ تا بخواهد مانند انسان‌ها با آزمودن کسی چیزی را برای خود روشن سازد.
• پس چگونه در برخی از آیات، هدف آن را آگاهی یافتن خود یاد کرده‌است؟ در پاسخ باید گفت علمی که هدف امتحان قرار گرفته است به معنای ظهور و انکشاف حال بندگان و ایمان آنان و در واقع ممتاز شدن خود معلوم، در خارج است، چنان‌که در آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ﴾، هدف امتحان ممتاز شدن مجاهدان مؤمن از دیگران دانسته شده است و به عبارت دیگر هدف امتحان، تحقق علمی است که خداوند در مرتبه فعل به اشیا دارد. گفتنی است که این علم عین وجود اشیا در خارج است.
• با توجه به این پاسخ، جواب اشکال دیگری که بر تعلیق علم الهی به امتحان مطرح شده مبنی بر اینکه علم الهی حادث خواهد شد، روشن می‌گردد، زیرا آنچه حادث است تعلق علم به معلوم پس از پدید آمدن معلوم و تحقق آن در خارج است؛ نه علم الهی. برخی با التزام به تقدیر در آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ﴾ علم مذکور را علم اولیای خدا دانسته و اسناد آن به خدا را تشریفی گرفته‌اند، چنان‌که اذیت خدا در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ...﴾ اذیت اولیای وی دانسته شده یا تأسف خداوند در آیه ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ﴾ به تأسف اولیای وی تفسیر شده است. به گفته‌ای در این آیات خداوند خواسته است مانند کسی که می‌خواهد از احوال دیگری با خبر شود، با بندگان خود رفتار کند.

ابزارها و شیوه‌های امتحان

• خداوند انسان‌ها را با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون می‌آزماید؛ گاهی با امور ملایم با طبع و چیزهای خیر و نیک و زمانی با ناملایمات و بدی‌ها (رنج‌ها، مشقت‌ها و مشکلات): ﴿وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً﴾، ﴿وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ﴾، ﴿فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ﴾.
• آیاتی که در آنها به ابزارها و شیوه‌های آزمون اشاره شده بر دو قسم است:

1. قوانین کلی که در گذشته و حال و آینده می‌تواند مصادیقی داشته باشد؛
2. موارد خاص و جزئی که از تحقق امتحان با ابزار و چشم بر شیوه‌های خاص در گذشته خبر داده است.

• ولی در عین حال خود می‌تواند هشداری برای تکرار وقوع مثل آن در زندگی انسان‌ها در هر زمانی باشد که به نمونه‌هایی از هر دو قسم با ترتیب یاد شده اشاره می‌شود:

قوانین کلی

• در این قسم می‌توان امتحان با امور ذیل را یاد آور شد:

مال، فرزند و نعمت‌های دنیا

• مال و فرزند که از آن در قرآن به زینت زندگی دنیا تعبیر شده: ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾ ازجمله ابزارهای امتحان به‌شمار می‌آید: ﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ﴾، ﴿إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ﴾.
• مقصود از ﴿زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾ در این آیه زینت و شادی دنیاست که گروهی از کافران از آن برخوردار شده‌اند. مال می‌تواند از این‌جهت برای شخص متمکن و برخوردار وسیله امتحان باشد که معلوم شود با حقوق خدا و اولیای او و مردم در مال خود چگونه رفتار می‌کند. آیا به وظیفه شرعی و اخلاقی خود در این زمینه عمل می‌کند و زکات، صدقات و نفقات واجب و مستحب را می‌پردازد، در امور عام المنفعه شرکت می‌کند و به وضع مستمندان و تهیدستان رسیدگی می‌کند: ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ و آیا اصلاً توجه دارد که بهره‌مندی، خود امتحان الهی است: ﴿فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ...﴾ یا چون قارون آن را محصول تلاش و دستاورد دانش خود می‌داند: ﴿إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي﴾، در حالی که علم و دانش موهبتی از جانب خداست و نعمت‌ها وسیله آزمایش است و آیا در بهره‌برداری از آن راه میانه را برمی‌گزیند یا اسراف و تبذیر در آن روا می‌دارد؟ فرزندان ازاین‌رو می‌توانند وسیله امتحان باشند که پدر و مادر بر اثر محبت مفرط به آنان درصدد جمع اموال برای ایشان برآمده و از انجام وظایف مالی خود بازمانده، گرفتار معصیت الهی می‌شوند.

خوف

• خداوند انسان‌ها را به طور حتم با ترس می‌آزماید: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ﴾. در جنگ احزاب مسلمانان به هنگام رویارویی با دشمنان چنان دچار ترس شدید گشتند که چشم‌هاشان خیره و جان‌های آنان به لب رسید. خداوند از این حالت ایشان به امتحان یاد کرده است: ﴿إِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ﴾.

گرسنگی

• از دیگر شیوه‌های آزمون الهی گرسنگی است: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ... الْجُوعِ...﴾. از غلبه گرسنگی بر مسلمانان در ابتدای مهاجرت ایشان به مدینه به عنوان نمونه‌ای از این امتحان یاد شده است. گفته می‌شود: رسول خدا(ص) بر اثر شدت گرسنگی سنگ بر شکم خود می‌بست.

کاهش اموال، جان‌ها و میوه‌ها

• خدای متعال انسان‌ها را به نقص و زیان‌های مالی و جانی و کاستی در ثمرات و محصولات می‌آزماید: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ... وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ...﴾. از دست دادن دوستان و بستگان بر اثر مرگ و نیز مصائب جسمی چون بیماری‌ها و جراحت‌ها از مصادیق امتحان با جان به شمار آمده است.

تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و کمالات

• تفاوت انسان‌ها در اوصاف و کمالات خویش و نیز تنوع منصب و مقام آنان وسیله‌ای برای امتحان آنها به یکدیگر است: ﴿وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا﴾.
• برخی انسان‌ها در این آزمون به کمالاتی که به دیگران داده شده حسد می‌ورزند. در ذیل آیه ﴿وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا﴾ به حسادت ورزیدن رؤسای کافران به تهی‌دستان صحابه بر اثر سبقت ایشان در اسلام اشاره شده است.
• گاهی ضعف و ذلت مؤمنان دستمایه امتحان ظالمان یا کافران می‌شود تا در تسلط و ظلم نسبت به آنها طمع کنند، ازاین‌رو مؤمنان درخواست می‌کنند که خداوند ایشان را وسیله آزمایش ستمگران و کافران قرار ندهد: ﴿رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا﴾. گفتنی است که اختلاف شرایع الهی و نقص و کمال آنها نیز مایه امتحان پیروان ادیان آسمانی است: ﴿لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ﴾.

جهاد

• جهاد با دشمنان، از ابزارهای آزمایش مؤمنان است که از نظر قرآن راه بهشت بدون پیمودن آن هموار نمی‌شود: ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ﴾.
• جهاد از جهات گوناگون می‌تواند وسیله‌ای برای امتحان باشد؛ گاهی از جهت تحمل دشواری‌ها و مشقت‌های نبرد یا از جهت از دست رفتن و شهادت گروهی به هنگام رزم، و زمانی از جهت شکست: ﴿وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ و تأخیر در دستیابی به پیروزی یا حتی از این جهت که با پیروزی به دست آمده ممکن است گرفتار غرور شوند و پیروزی را دستاورد خود بدانند، در حالی که از نظر قرآن حتی تیری که پیامبر اکرم(ص) در میدان نبرد می‌اندازد در واقع آن را خدا انداخته است: ﴿وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى﴾ و در صدر همین آیه می‌فرماید: اگر شما به کشتن دشمنان افتخار می‌کنید پس شما آنها را نکشتید و خداوند آنها را کشته است: ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ﴾. فرمان‌های خداوند در ضمن پیکار نیز می‌تواند از دیگر مصادیق امتحان به وسیله جهاد در ضمن آن به شمار آید، چنان‌که سپاهیان طالوت در مبارزه با جالوت و سپاه وی مأمور شدند از نهر آبی که در پیش رو داشتند مگر اندکی ننوشند: ﴿ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ﴾.

دسترسی آسان به شکار در حال احرام

• خداوند مسلمانان را در حال احرام به چیزی از شکار که در دسترس و تیررس آنان قرار دارد می‌آزماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ﴾. با توجه به نیاز شدید مسلمانان در حدیبیه به غذا و با توجه به تردّد وسوسه‌انگیز حیوانات در پیرامون خیمه‌ها به‌گونه‌ای که با دست می‌توانستند آنها را بگیرند، ممنوعیت آنان از این کار و تحمل محرومیت از آن شکارها در آن هنگام، آزمون بزرگ الهی برای آنان محسوب می‌گردید.

فرمان به لزوم وفای به عهد و پیمان

• در آیات ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ﴾ خداوند بعد از آنکه به مؤمنان فرمان می‌دهد تا به عهد و پیمان خویش پایبند بوده و آن را نشکنند تأکید می‌کند این امر و دستور چیزی است که مؤمنان با آن آزموده می‌شوند.

امهال و تأخیر در عذاب

• ممکن است قومی مستحق عذاب باشند؛ امّا خداوند عذاب آنها را به تأخیر اندازد تا با ابهام در زمان نزول عذاب، آنها را بیازماید: ﴿إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ...﴾.

موارد خاص

امتحان ابراهیم(ع) به کلمات

• خداوند حضرت ابراهیم را به وسیله کلماتی آزمود و پس از موفقیت، وی را به منصب امامت برگزید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾. در تبیین مراد از کلمات نظرات گوناگونی ارائه شده است:

1. مجموعه قضایایی که برای آن حضرت اتّفاق افتاده و پیمانهای الهی که وی به خدا سپرده است، همچون آزمایش به ستاره‌ها، بت‌ها، ورود در آتش، هجرت، قربانی فرزند و غیر اینها که با آنها لیاقت آن حضرت برای احراز مقام امامت ثابت شد، چنان که به تصریح قرآن، یکی از آشکارترین امتحانات ابراهیم(ع) آزمایش ایشان در قربانی کردن اسماعیل(ع) است: ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ﴾. در این وجه در صورتی که مراد از کلمات، الفاظ و اقوال باشد به جهت حکایت آن الفاظ از عهدها و اوامری است که به افعال تعلق گرفته است.
2. مقام نبوت، تطهیر بیت خدا، بالا بردن پایه‌ها و قواعد آن و دعا برای بعثت رسول گرامی اسلام.
3. بر پاداشتن ۳۰ خصلت از خصال اسلام از سوی حضرت ابراهیم(ع). ابن‌عباس این خصال را از ۴ سوره قرآن استنباط کرده است.
4. مناسک حج.
5. خصال ایمان.

• برخی نیز مراد از کلمات را ستارگان و خورشید و ماه دانسته‌اند که ابراهیم(ع) ابتدا ربوبیت آنها را مطرح و سپس با افول آنها بر وحدانیت خدا استدلال کرد و چون سخنان ابراهیم با قود خود مقدمه‌ای برای حجت و برهان بوده است نه اینکه وی به صحت ادعای ایشان گمان برده باشد، ازاین رو خداوند از سخنان وی با قوم خود به عنوان حجت یاد می‌‌کند﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾ و او را به گونه‌ای بی‌سابقه می‌‌ستاید.

امتحان قوم صالح با فرستادن ناقه

• خداوند قوم صالح(ع) را با فرستادن ناقه‌ای که معجزه‌آسا از دل کوه بیرون آمد، و فرمان به رعایت آن و تقسیم آب میان آنها و ناقه، آزمود: ﴿إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ﴾.

امتحان قوم موسی در غیاب وی

• حضرت موسی(ع) پس از دریافت وعده نزول تورات با جمعی از قوم خود برای مدت ۳۰ روز به کوه طور رفت و در این مدت برادر خویش هارون را جانشین خود قرار داد تا قوم وی گمراه نشوند. مدت مأموریت وی ۱۰ روز تمدید شد. در این مدت قوم موسی با دیدن سامری و گوساله دست‌ساز وی به‌وسیله آن امتحان شدند و به‌رغم توصیه‌های حضرت و پیگیری برادرش هارون به گوساله‌پرستی گرایش یافتند و با این عمل خویش مورد ملامت خداوند قرار گرفتند: ﴿فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾.

ممنوعیت بنی اسراییل از صید ماهی در روز تعطیل

• خدای متعال بنی اسرائیل را به ترک صید ماهی در روز تعطیل (شنبه) آزمود: ﴿وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ... إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا... كَذَلِكَ نَبْلُوهُمْ...﴾. طبق آیه یاد شده ویژگی این امتحان آن بود که در همان روز که از صید ماهی ممنوع بودند ماهیان فراوانی دردسترس آنان قرار داشتند و البته بنی‌اسرائیل از این امتحان سربلند بیرون نیآمدند و با محصور کردن ماهیان در روز شنبه، روز دیگر آنها را شکار کردند.

رویای رسول خدا(ص)

• قرآن کریم رؤیای رسول خدا را از موارد امتحان به شمار آورده است: ﴿وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ﴾. گفته شده: مردم نسبت به باور کردن و پذیرفتن مضمون و موضوع این رؤیا آزمایش شده‌اند. در اینکه این رؤیای رسول خدا چه بوده و به کدام ماجرا اشاره داشته است اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی مقصود آن را رؤیای وی درباره محل قرار گرفتن جنازه کافران قریش در جنگ بدر دانسته‌اند که خداوند آن محل را در خواب به وی نشان داده است.
• نظر دیگری آن را اشاره به بشارت یافتن رسول‌خدا در صلح حدیبیه و پیروزی مسلمانان در آن می‌داند. بعضی نیز آن را درباره افتادن حکومت پس از وی به دست نااهلان (بنی‌امیه) دانسته است. گفته‌اند: رسول خدا در خواب دید که بوزینگان بر منبر وی بالا می‌روند.

امتحان مردم با خبرهای غیبی

• خداوند برای روشن شدن ایمان مؤمنان و آزمودن ستمگران، آنان را به گزارش از امور غیبی می‌آزماید. مؤمنان در آن خبرهای غیبی شک نمی‌کنند؛ ولی ستمگران آنها را تکذیب می‌کنند.
• یکی از موارد امتحان به امر غیبی خبر وجود درختی در دوزخ به نام زقّوم است: ﴿ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً ﴾.
• از دیگر مصادیق امتحان به غیب گزارش قرآن درباره شمار مأموران دوزخ است که شمار آنان را برای آزمایش کافران معین کرده است: ﴿عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا﴾.
• از دیگر موارد خاص امتحانات الهی می‌توان به امتحان صاحبان باغ سوخته با نابود شدن محصولاتشان﴿إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ وَلَا يَسْتَثْنُونَ فَطَافَ عَلَيْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَهُمْ نَائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ﴾،
• امتحان بنی‌اسرائیل با نابود شدن برگزیدگان آنها در میقات: ﴿وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِي مَنْ تَشَاءُ أَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ﴾،
• تحمیل بدترین شکنجه‌ها بر بنی‌اسرائیل از سوی فرعونیان: ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾
• آزمایش داود(ع) با داوری میان دو فرد متخاصم﴿وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ وَآتَيْنَاهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ إِنَّ هَذَا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا وَعَزَّنِي فِي الْخِطَابِ قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ﴾ اشاره کرد.
• شایان ذکر است که قرآن کریم افزون بر هشدار به وقوع حتمی امتحان: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾ و بیان ابزارها و شیوه‌های گوناگون آن﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾، این نکته را یادآور شده است که انسان با یاد مبدأ و معاد: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ و صبر و پایداری در برابر امتحان: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ می‌تواند سربلند و موفق از امتحان بیرون آید.
• خداوند همه انسان‌ها را هدایت و امتحان می‌کند اما پیامبران را امتحان ویژه می‌کند.

1. ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ * وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ﴾
2. ﴿وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ﴾

• نکات در این آیات:

1. حضور مؤمنان فقیر، در کنار پیامبر وسیله‌ای برای آزمایش دیگران ذکر شده است و این که پیامبر باید به ارزش‌های اسلامی، انسانی پایبند باشد و فریب پیشنهادهای به ظاهر مصلحت اندیشانه را که عده‌ای زرپرستِ از آخرت به دور مطرح می‌کنند، نخورد.
2. امتحان جدا سازی صفوف مطرح شده و آشکار شدن پیروان واقعی پیامبر اکرم هدف از آزمایش مسلمانان با تغییر قبله ذکر شده است.

جستارهای وابسته

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

• یوسفی مقدم، محمد صادق، ابتلا، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱

پانویس