حضرت ابراهیم در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت ابراهیم است. حضرت ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت ابراهیم در قرآن - حضرت ابراهیم در علوم قرآنی - حضرت ابراهیم در کلام اسلامی - حضرت ابراهیم در نهج البلاغه - حضرت ابراهیم در معارف دعا و زیارات - حضرت ابراهیم در معارف و سیره سجادی - حضرت ابراهیم در معارف و سیره رضوی - حضرت ابراهیم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

یکی از بزرگ‌ترین پیامبران صاحب شریعت و نیز پدر پیام‌آوران ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام (ابوالانبیاء) از طریق فرزندانش اسماعیل و اسحاق (ع). ضبط مشهور نام ایشان «ابراهیم» است که در قرائت‌های معتبر قرآن آمده است، اما ضبط‌های دیگری نیز برای این نام ذکر کرده اند: ابراهام، ابراهوم، ابرهَم، ابراهِم، ابراهُم، براهم و براهیم و....

در باب تاریخ تولد حضرت ابراهیم (ع) اتفاق نظری میان محققان وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد که این واقعه در حدود سده بیستم قبل از میلاد مسیح (ع) صورت پذیرفته باشد. برخی بر اساس پاره‌ای از دستاوردهای باستان شناسانه جدید تولد ایشان را در سال ۱۹۹۶ قبل از میلاد مسیح دانسته‌اند. در روایات امام رضا (ع) به سال تولد حضرت ابراهیم (ع) اشاره‌ای نشده، اما به ماه و روز تولد ایشان تصریح شده است. از امام نقل شده که شب ۲۵ ذی‌قعده شب تولد ابراهیم خلیل است و هر کس آن را روزه بدارد، مانند کسی است که شصت ماه روزه‌دار بوده است. البته برخی دیگر از روایات معصومان (ع) حاکی از آن است که تولد حضرت ابراهیم (ع) در ابتدای ذی‌حجه واقع شده است که با توجه به نزدیکی این دو تاریخ می‌توان تولد ایشان را در اواخر ذی‌قعده یا اوایل ماه ذی‌حجه، دانست.

نام کامل ایشان و پدرانشان را برخی منابع چنین ذکر کرده‌اند: ابراهیم بن تارخ بن ناحور بن ساروغ بن ارغوا بن فالغ بن عابر بن شالخ بن قینان بن ارفخشد بن سام بن نوح. بحث اصلی در این نسب‌نامه، نام پدر حضرت ابراهیم (ع) است. در قرآن در آیه شریفه: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، نام پدر ایشان «آزر» دانسته که و به تصریح قرآن مردی بت‌تراش و بت‌پرست بوده است. در میان مفسران و مورخان همواره این بحث مطرح بوده که آیا آزر پدر واقعی و صلبی حضرت ابراهیم (ع) بوده است و یا اینکه در تعبیر ﴿لِأَبِيهِ آزَرَ﴾ در آیه مذکور، مرادی مجازی از پدر در نظر گرفته شده و آزر پدر حقیقی وی نبوده است. این پرسش از آن رو به وجود آمده که بنا بر برخی اخبار از پیامبر (ص)، آن حضرت از اصلاب پاک به ارحام پاک منتقل شده و در نسل ایشان اثری از شرک و کفر وجود ندارد. چون حضرت ابراهیم (ع) جد اعلای پیامبر اسلام (ص) به شمار می‌آید، اگر آزر پدر وی باشد، در سلسله پدران حضرت اثری از شرک مشاهده می‌شود که منافی سخن پیامبر اسلام (ص) است. از سویی دیگر، اگر پدر پیامبر اسلام (ص) مشرک باشد، موجب نفرت طبع مردم می‌گردد و در دعوت ایشان اخلال و اختلال به وجود می‌آید. همچنین از آنجا که خداوند مشرکان را نجس می‌خواند، نباید فرستاده وی ناپاک زاده باشد. به علاوه، در تفکر شیعی اسلامی، پیامبران نیز از اصلاب شامخ و مطهر بر می‌آیند و پذیرش اینکه ابراهیم نبی (ع) از نسلی مشرک به دنیا آمده باشد با قاعده پیش‌گفته سازگار نیست. از این رو، در میان مفسران مسلمان دو نگاه عمده وجود دارد. بیشتر اهل سنت استبعادی در پذیرش اینکه آزر نام پدر حقیقی و صلبی حضرت ابراهیم (ع) باشد، ندیده‌اند و از این رو بیشتر توجه خود را مصروف آن کرده‌اند که نسبت این نام را با برخی از جایگزین‌های آن از جمله تارخ، تارح، عازر و... مشخص کنند و نشان دهند که اینها ضبط‌های مختلف یک نام‌اند و نه نام‌هایی دال بر افراد گوناگون. البته برخی از ایشان وجوه دیگری برای دلالت لفظ «آزر» بیان کرده‌اند. برای نمونه، برخی از این مفسران به اقوالی اشاره کرده‌اند که بر اساس آنها، آزر کلمه‌ای است نکوهش‌آمیز و نامی برای بتی خاص. اما مفسران شیعی به نکته مزبور توجه داشته و در صدد تبیین این مطلب بر آمده‌اند که آزر نام پدر صلبی حضرت ابراهیم (ع) نبوده و نسبتی دیگر با ایشان داشته است.

در روایات امام رضا (ع) نیز اشاره‌ای به این مطلب وجود دارد که آزر پدر حقیقی حضرت ابراهیم (ع) نبوده و تنها ایشان را پرورش داده و بزرگ کرده است و حضرت ابراهیم (ع) در قیامت از وی گریزان است و او را که به شرک آلوده است، خوش نمی‌دارد. سخن امام تأییدی است بر قول مفسران و مورخانی که معتقدند آزر نام پدر صلبی ابراهیم (ع) خلیل نبوده است. از سخن امام استفاده می‌شود که آزر سال‌ها تربیت و پرورش حضرت ابراهیم (ع) را بر عهده داشته است و این شاید ناشی از آن بوده که ابراهیم (ع) در کودکی پدر خویش را از دست داده و تحت سرپرستی آزر که احتمالاً عمو و یا جد مادری وی بوده، در آمده است. در واقع آزر به همین دلیل، بر ابراهیم (ع) به گونه‌ای حق پدری داشت و ابراهیم (ع) نیز تا زمانی که او عناد و لجاج خود را در مقابل خداوند علنی نکرده بود، وی را به طریق هدایت رهنمون می‌شد و حتی او را دعای خیر می‌کرد. این مطلبی است که در قرآن نیز بدان تصریح شده است. در قرآن آمده که بر پیامبر (ص) و کسانی که ایمان آورده‌اند سزاوار نیست که برای مشرکان پس از آنکه برایشان آشکار گردید که آنان اهل دوزخ‌اند، طلب آمرزش کنند، هر چند خویشاوند آنان باشند. طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش نیز جز برای وعده‌ای که به او داده بود، نبود. ولی هنگامی که برای ابراهیم روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست

بیان هدایت‌گری حضرت ابراهیم (ع) در قرآن نیز ذکر شده است. در آیات متعددی بیان شده که ابراهیم (ع) به هدایت آزر اهتمام ویژه داشته و او را به دوری از بت‌تراشی و بت‌پرستی دلالت کرده و از عذاب الهی بر حذر داشته است. قرآن برای بیان اهتمام ویژه وی به هدایت آزر، در کنار مخاطب قرار دادن قوم به نحو عام به مخاطب قرار دادن آزر به نحو خاص توسط حضرت ابراهیم (ع) اشاره می‌کند. آزر نه تنها قدر هدایت و شفقت ابراهیم (ع) را نمی‌داند، بلکه با قوم خویش همراه می‌شود و حتی او را به سنگسار کردن نیز تهدید می‌کند. حتی پس از چنین تهدید درشتی نیز ابراهیم (ع) حرمت وی را حفظ می‌کند و به نرمی با وی سخن می‌گوید و حتی اندکی نیز او را نمی‌آزارد.

نام و نسب مادر حضرت ابراهیم (ع) نیز محل اختلاف است و نام‌های بسیاری برای وی نقل شده است. برخی وی را «یونا بنت کرنیا بن کوثی» از فرزندان «ارفخشاذ بن سام» دانسته‌اند و جماعتی او را «ابیونا» و گروهی «نونا» دانسته‌اند. در باب زادگاه ابراهیم خلیل نیز اتفاق نظری وجود ندارد. کوئی عراق، بابِل، شوش اهواز، حران، ورکاء و غوطه دمشق جاهایی است که در منابع مختلف زادگاه ایشان دانسته شده است. البته به نظر می‌آید شهرهای نامبرده مکان‌هایی بوده که حضرت ابراهیم (ع) در مواقع مختلف حیات خود به آنجا مهاجرت کرده و مدتی در آن زیسته است. آنچه درباره نام زادگاه وی میان محققان مشهور است، شهر «اور» است. در باب محل وجود این شهر نیز اتفاق نظری میان محققان دیده نمی‌شود و دو دیدگاه عمده در این باب وجود دارد. برخی آن را در جنوب عراق دانسته‌اند و برخی بر این اعتقادند که این «اور» آن شهری نیست که در بابل و در کنار خلیج فارس بوده است، بلکه در عراق علیا در جزیره میان دجله و فرات جای داشته است و همسایه حران بوده است. در باب نام پادشاه معاصر وی نیز قول مشهور میان مسلمانان «نمرود بن کوش بن کنعان بن حام بن نوح» است. اما چنان که برخی از مورخان اظهار کرده‌اند، به نظر می‌آید که نمرود نام خاص پادشاه زمان حضرت ابراهیم (ع) نبوده، بلکه نام عامی بوده است که پادشاهان این منطقه بدان اشتهار داشته‌اند، مانند فرعون و کسری در مصر و ایران. برخی از مورخان نمرود زمان ایشان را حمورابی پادشاه بزرگ بابل دانسته‌اند. برخی نیز این نمرود را پدر حمورابی می‌دانند. فارغ از اینکه نمرود مورد نظر چه کسی باشد، بسیاری از منابع تاریخی و تفسیری مسلمانان به وقایعی پیش از تولد حضرت ابراهیم (ع) اشاره کرده‌اند که بیانگر نگرانی این نمرود از تولد ایشان بوده است. بر اساس گزارش این منابع، طالع‌بینان و ستاره‌شناسان به نمرود خبر می‌دهند که در زمانی نزدیک پسری زاده خواهد شد که مردم را از دین اجدادی‌شان دور خواهد ساخت و بت‌هایشان را در هم خواهد شکست. نمرود که سخت از این پیشگویی برآشفته بود، دستور داد که همه نوزادان پسر را در آن سال معین به قتل رسانند تا بدین وسیله علاج واقعه را پیش از وقوع آن کرده باشد. اما قضای الهی به رخدادی دیگر تعلق گرفته بود و مادر ابراهیم (ع) بارداری خود را پنهان داشت و در غاری نزدیک شهر به صورت پنهانی فرزند خود را به دنیا آورد و در همانجا نیز به تغذیه و تربیت وی اهتمام ورزید تا فرزندش بالنده شد و از شر مزدوران حکومت خلاص یافت. این سنخ بیان داستان بی‌شباهت به بیان‌های آیینی و اسطوره‌ای نیست، خاصه که برای طالع‌بینان و ستاره‌شناسان نیز در این سنخ قصه‌ها سهم بسزایی در نظر گرفته شده است. نظیر این داستان برای برخی شخصیت‌های دیگر از جمله حضرت موسی (ع) و زرتشت و فریدون نیز گفته شده است. در باب ادوار تاریخی حیات حضرت ابراهیم (ع) اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. آنچه در قرآن و کتب تاریخی انعکاس یافته متعلق به زمان پیامبری ایشان است.

ابراهیم دعوت خود را چون پیامبران دیگر از خانه و خانواده خویش آغاز کرد و البته در این کار توفیقی نیافت. پس از آن به میان خلق آمد و مردم شهر و دیار خود را از پرستش بت‌ها منع کرد و آنان را به بندگی خداوند یگانه دعوت نمود. مخاطبان وی دعوتش را جدی نمی‌گیرند و او را آزار می‌کنند. ابراهیم (ع) نیز برای اینکه آنان را به خود بیاورد، دست به اقدام عملی می‌زند و در روزی که مردم در شهر نبودند به بت‌کده اصلی شهر می‌رود و همه بت‌ها را در هم می‌شکند و تنها بت بزرگ را باقی می‌گذارد و تبری را که با آن بت‌ها را شکسته بود، بر دوش آن بت می‌گذارد. وقتی که مردم از واقعه مطلع می‌شوند به سراغ وی می‌روند و او را به جهت این کار مذمت می‌کنند.

ابراهیم (ع) در پاسخ می‌گوید: مرا سرزنش نکنید و به سراغ بت بزرگ بروید که همه ویرانی‌ها را موجب شده است. برخی از آنان به خود آمدند و مراد ابراهیم (ع) را از این کار دانستند و در پاسخ به وی گفتند که بت‌ها چنین توانایی‌ای ندارند. ابراهیم (ع) نیز به آنان گفت: وای بر شما که بر چیزهایی سجده می‌برید که از هر کاری ناتوان‌اند و هیچ سود و زیانی به شما نمی‌رسانند. قوم ابراهیم با آنکه متوجه حقانیت گفتار و کردار وی شدند، به امر پادشاهشان بر آن شدند که وی را در آتش بسوزانند. چنان که برخی منابع ذکر کرده‌اند، برادر حضرت ابراهیم (ع)، هاران، نیز در این واقعه دست داشته و قوم را به سوزاندن وی ترغیب می‌کرده است. آتش بسیاری فراهم آوردند و او را در آتش انداختند، اما آتش به امر الهی سرد و سلامت شد و هیچ آسیبی به ابراهیم نرساند. امام رضا (ع) در باب این واقعه مطالب مهمی را بیان کرده است. ایشان می‌فرماید: چون حضرت ابراهیم (ع) را در منجنیق گذاشتند و به سوی آتش پرتاب کردند، جبرئیل آشفته و نگران شد. خداوند به وی وحی کرد: ای جبرئیل! چه چیز تو را چنین آشفته کرده است؟ جبرئیل عرضه داشت: پروردگارا، این دوست توست و کسی تو را بر زمین چون او عبادت نمی‌کند. چگونه است که دشمنش را بر وی مسلط و چیره ساختی؟ خداوند به جبرئیل پیام داد: آرام باش؛ شتاب کار بنده‌ای است که مانند تو از نابودی می‌هراسد، اما من او را بنده خود می‌دانم و هرگاه اراده کنم او را در می‌یابم. امام فرمود: در اینجا بود که جبرئیل آرام گرفت و خوشحال شد و به سوی ابراهیم (ع) روان گردید و از وی پرسید: آیا در این حال که هستی، حاجتی داری؟ ابراهیم (ع) فرمود: حاجت دارم، اما از تو چیزی نمی‌خواهم. خداوند جبرئیل را با خاتمی به زمین فرستاد که بر روی آن این کلمات نوشته شده بود: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ أَسْنَدْتُ‏ ظَهْرِي‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ حَسْبِيَ اللَّهُ». خداوند به ابراهیم (ع) پیام فرستاد: این خاتم را در دست کن و من آتش را بر تو سرد و سلامت می‌گردانم. بخش نخست سخن امام به نحوی دیگر در نوشته‌های برخی از مفسران ذکر شده است. همچنین از ایشان نقل شده که فرمود: چون ابراهیم (ع) خلیل را در آتش افکندند، خداوند را به حق ما اهل بیت (ع) خواند و بدین سبب آتش برایش سرد و سلامت شد، همچنان که حضرت نوح (ع) نیز در طوفان مهیب چنین کرد و حضرت موسی (ع) نیز چون دریا را شکافت چنین کرد و عیسی نیز چون آگاه شد که یهود قصد کشتن وی را کرده‌اند، چنین کرد. آنچه امام رضا (ع) در باب توجه حضرت ابراهیم (ع) به پیامبر خاتم (ص) و اهل بیت (ع) مطهر وی بیان کرده است، علاوه بر بیان اهمیت مقام اهل بیت (ع)، بیانگر علمی است غیبی که ابراهیم خلیل (ع) با احاطه بر ملکوت آسمان نصیب برده است و در قرآن از آن سخن رفته است. امام رضا (ع) شرح چنین دانش شگرفی را برای حضرت ابراهیم (ع) در روایتی شگفت بیان داشته است. ایشان می‌فرماید: که چون خداوند ابراهیم خلیل را خلق کرد، بصیرتی بدو داد که به وسیله آن به ملکوت عالم نظر انداخت. چون نگریست، در عرش الهی نوری دید و به خداوند عرضه داشت که این چه نوری است؟ خداوند به وی فرمود: ای ابراهیم! این نور محمد برگزیده من است. ابراهیم (ع) به خداوند عرضه داشت: نوری دیگر نیز در کنار اوست. او کیست؟ خداوند فرمود: این نور علی یاور دین من است. باز پرسید: در کنار این دو نور، نوری دیگر می‌بینم. خداوند فرمود: این نور فاطمه است در کنار پدر و همسرش. دوستان او از آتش رهیده‌اند. ابراهیم (ع) از دو نور دیگری پرسید که در کنار آن نورها بود. خداوند فرمود: این نور حسن و حسین (ع) است که در کنار پدر و مادر و جدشان قرار گرفته‌اند. باز گفت: خدایا، نُه نور دیگر در کنار این نورها می‌بینم. خداوند فرمود: آنان امامان از فرزندان ایشان‌اند و نام آنان را تک تک به وی آموخت. باز ابراهیم (ع) به خداوند عرضه داشت: خدایا، پیرامون ایشان انوار بی‌شماری می‌بینم که جز تو کسی را یارای شمارش آن نیست. خداوند فرمود: آنان شیعیان و پیروان امامان مذکورند. ابراهیم (ع) از خداوند خواست که او را از شیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) قرار دهد و خداوند نیز خواسته وی را اجابت فرمود و به او گفت: که تو را از شیعیان ایشان قرار دادم. سپس امام رضا (ع) فرمود آیه ﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ * إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾ در این باره نازل شده است. ممکن است برخی که از مقام پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت ایشان (ع) آگاه نیستند و ماهیت علم غیب را نمی‌دانند، چنین روایاتی را شبهه‌انگیز و بیانگر نوعی مبالغه و غلو بدانند، اما واقعیت آن است که در علم غیب، ماضی و مستقبل و حال وجود ندارد و علم، محتاج وجود معلوم به صورت محسوس نیست. چنین دانشی از ارتباط با وجود حقیقی اشیا در مراتب عالیه حاصل می‌شود و می‌تواند زمان‌ها و مکان‌ها را درنوردد و از این اعتبارات به حقایق نقب زند. واقع این است که علم حضرت ابراهیم (ع) به حقایق اشیا و افراد و فهم مراتب عالیه پیامبر خاتم (ص) و اهل بیت (ع) بدین منجر شده که ایشان مراتب آن ذوات نورانی را به گونه‌ای مشاهده کند که از خداوند تقاضا کند که از پیروان ایشان باشد. چنین مطلبی را در باب علاقه حضرت موسی (ع) به پیروی از پیامبر خاتم (ص) و حضور در دوران او نیز آورده‌اند. بر طبق روایتی از امام رضا (ع)، روزی که حضرت ابراهیم (ع) از آتش نمرودیان خلاصی یافت روز جمعه بود. به هر حال، قوم ابراهیم به اذن الهی در کشتن وی به نتیجه‌ای ترسیدند و ناگزیر شدند او را رها کنند. برخی نقل‌ها که به رهایی ابراهیم (ع) اشاره دارند حاکی از آن‌اند که پس از آنکه نمرود عظمت خدای ابراهیم (ع) را دید به قدرت و شکوه وی اقرار کرد و در راه او قربانی نمود. چنان که از قرآن استفاده می‌شود، حضرت ابراهیم (ع) با نمرود گفت‌و‌گوهایی نیز داشته و از طریق استدلال نیز وی را به عظمت خداوند یگانه قانع نموده است. در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾، نمرود از ابراهیم (ع) می‌پرسید: پروردگار تو کیست؟ ایشان پاسخ داد: پروردگار من همان کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند. نمرود گفت: من هم زنده می‌کنم و می‌میرانم. مرادش نیز این بود که می‌تواند امر به کشتن یا نکشتن رعایای تحت حکومتش کند. ابراهیم (ع) که دید نمرود به پاسخی مغالطی روی آورده چیزی به او گفت که دیگر نتواند ادعای نظیر آن را کند. او به نمرود گفت: خدای من خورشید را از مشرق بر می‌آورد، تو آن را از مغرب بر آور. پس از آن نمرود مبهوت ماند. پس از آنکه حضرت ابراهیم (ع) دعوت خود را در میان قوم خویش علنی کرد، با مخالفت شدید آنان مواجه شد. وی خود را مواجه با جهل خلق می‌دید و از هر فرصتی برای از میان بردن این آفت بنیادین بهره می‌جست. چنان که از قرآن فهمیده می‌شود، ایشان برای توجه دادن خلق از روش جدال احسن استفاده می‌کرده است. یکی از نمونه‌های چنین جدالی، مواجهه ایشان با پرستندگان اجرام آسمانی است. حضرت ابراهیم (ع) هنگام شب در میان ستاره‌پرستان حاضر شد و چون درخشش ستاره‌ای را مشاهده کرد، گفت: این پروردگار من است. وقتی نور ستاره خاموش شد، اظهار داشت: من غروب‌کنندگان را دوست ندارم. پس از آن، به میان ماه‌پرستان آمد و چون ماه را در حال طلوع دید، گفت: این پروردگار من است. آنگاه چون ماه ناپدید شد، گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکرده بود قطعاً از گروه گمراهان بودم. پس از آن، به میان خورشید پرستان آمد و چون خورشید را بر آمده دید، گفت: این پروردگار من است. این بزرگ‌تر است و هنگامی که افول کرد، گفت: ای قوم من! من از آنچه برای خدا شریک می‌سازید، بیزارم. من از روی اخلاص، پاک‌دلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان‌ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم. حضرت ابراهیم (ع) با پیش گرفتن این شیوه و همدلی کردن ظاهری با ایشان، در واقع می‌خواست پوچ و پوشالی بودن معتقداتشان را به ایشان نمایان سازد و به آنان نشان دهد که در آنچه باورهای کهن خود می‌پندارند، هیچ حقیقتی وجود ندارد. از شمار کسانی که به حضرت ابراهیم (ع) و خدایش ایمان می‌آورند، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما به نظر نمی‌رسد که ایشان توانسته باشد در زادگاه خود توفیق چندانی در این زمینه به دست آورده باشد. استبداد پادشاه و نیز جهل مردم و پیروی کورکورانه از دین موروثی‌شان علل اصلی این امر بوده است. البته برخی منابع حاکی از آن‌اند که پس از رهیدن ابراهیم (ع) از آتش، برخی افراد از جمله هاران، برادر ابراهیم (ع)، به وی ایمان آوردند. البته فرزند این برادر، حضرت (ع)، جزو نخستین کسانی بود که به ابراهیم (ع) ایمان آورد و او را در امر تبلیغ دین یاری رساند و چنان که از قرآن استفاده می‌شود، در راه ایمان خود نیز چون ابراهیم (ع) آزارهای بسیار دید.

حضرت ابراهیم (ع) به دلایل پیش‌گفته ناگزیر شد که از زادگاه خود بیرون رود و در شهرهای دیگر به تبلیغ دین خود بپردازد. البته برخی محققان دلایل دیگری چون آشفتگی اوضاع اقتصادی و سیاسی و امنیتی را عامل مهاجرت وی از زادگاهش دانسته‌اند. در این مهاجرت انگیزه‌های دینی نقش مهمی داشته است و چنان که از قرآن فهمیده می‌شود، به صلاحدید خداوند متعال صورت گرفته است. اینکه اولین مهاجرت وی به چه شهری بوده محل اختلاف است. برخی منابع مقصد مهاجرت وی را حران دانسته‌اند و برخی دیگر آن را شام و برخی دیگر کنعان و... برخی منابع معتقدند که ابراهیم (ع) پس از خروج از اور به حران رسید و در آنجا با ساره (سارا) دختر فرمانروای این شهر که از دین اجدادی خود بیزاری می‌جست، ازدواج کرد. البته برخی دیگر از منابع ساره را دختر عمو و نیز دختر برادر ابراهیم (ع) دانسته‌اند. تعیین دقیق خط سیر مهاجرت ایشان در شهرهای مختلف بسیار دشوار است، اما چنان که منابع اشاره کرده‌اند، ابراهیم (ع) و ساره مدتی را در کنعان، فلسطین، مصر، شام، شکیم، اورفه و اطراف و اکناف آنها به سر برده‌اند و حضرت ابراهیم (ع) در این سرزمین‌ها به دعوت مردم به یگانه‌پرستی مشغول بوده و در راه یکتاپرستی خدمات بسیاری انجام داده است. چنان که از عهد عتیق استفاده می‌شود، پس از آنکه حضرت ابراهیم (ع) به امر الهی از خانمان خویش جدا می‌شود. پس از عبور از مسیری به کنعان می‌رسد. او پس از مدتی اقامت در کنعان دچار قحطی شدیدی می‌گردد و ناگزیر از مهاجرت به مصر می‌شود. عهد عتیق درباره ورود حضرت ابراهیم (ع) و همسرش به مصر مطلبی را بیان می‌کند که برخی منابع اسلامی نیز بدون نقد و بررسی تکرار کرده‌اند. در این کتاب آمده که چون ابراهیم (ع) نزدیک مصر شد، به زن خود سارا گفت: تو زنی زیبا هستی. اگر اهل مصر بدانند تو همسر من هستی برای تصاحب تو مرا خواهند کشت. پس خودت را خواهرم معرفی می‌کنم تا از کشته شدن امان یابم. در ادامه روایت عهد عتیق گفته می‌شود که حکمران مصر سارا را در اختیار گرفت و به ابراهیم (ع) لطف بسیار کرد. برخی روایات بیانگر این مطلب‌اند که این سخن حضرت ابراهیم (ع) یکی از سه دروغی است که ایشان در زمان نبوت خود گفته است. برخی از نویسندگان مسلمان چون ابوجعفر طبری و جلال‌الدین سیوطی از ابوهریره نقل کرده‌اند که حضرت ابراهیم (ع) جز در سه موضع دروغ نگفت؛ دو موردش برای خدا بود که گفت: ﴿إِنِّي سَقِيمٌ﴾ و جای دیگر که گفت: ﴿بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا﴾ و دروغ سومش درباره همسرش ساره بود که گفت: این خواهر من است. این روایت را برخی از کتب روایی نیز نقل کرده‌اند و حتی این مطلب را در اشکالی دیگر بیان نموده‌اند. برای نمونه، بخاری آورده است: چون مردم محشر به نزد ابراهیم (ع) می‌آیند و از وی درخواست شفاعت می‌کنند، ابراهیم (ع) در پاسخ ایشان می‌گوید: من دارای مقام شفاعت نیستم، زیرا سه بار دروغ گفته‌ام. برخی خواسته‌اند که ورود چنین روایاتی را در منابع مذکور توجیه کنند و برای آنها وجه صحیحی نشان دهند، اما آشکار است که چنین سخنانی با عصمت انبیا و مقام شامخ حضرت ابراهیم (ع) هیچ تناسبی ندارد. ریشه چنین سخنی چنان‌که گذشت، در سفر پیدایش عهد عتیق است.

ساره همسر حضرت ابراهیم (ع) نازا بود و چون رغبت همسر خود را به داشتن فرزند می‌دید، کنیز خود، هاجر را به وی بخشید و از او فرزندی به دنیا آمد که نام وی را اسماعیل (ع) نهادند. ابراهیم (ع) در سنی نزدیک به صد سالگی صاحب این فرزند می‌شود. با فاصله چند ساله‌ای خداوند از ساره نیز به ایشان فرزندی می‌دهد که نام وی را اسحاق می‌گذارند. پس از مدتی ساره از اینکه همسرش توجه بیشتری به هاجر و فرزندش داشته باشد، نگران می‌شود و از ابراهیم (ع) درخواست می‌کند تا این زن و فرزند را در جایی غیر از شام که مسکن آن روز ابراهیم (ع) و خانواده‌اش بود، اسکان دهد. ابراهیم (ع) نیز به امر الهی آنان را به سرزمینی خشک در نزدیک مکه می‌برد و از خداوند می‌خواهد تا ایشان را تحت عنایت و هدایت خود داشته باشد و دل‌های مردم را متوجه ایشان نماید. خداوند نیز دعای او را اجابت می‌کند و نه تنها نعمت و عنایت خود را بر آنان جاری می‌سازد، بلکه از نسل اسماعیل (ع) در مکه جماعت بسیاری را به وجود می‌آورد که خاندان بنی‌هاشم و رسول گرامی اسلام (ص) و اهل بیت مطهرش (ع) از این شجره پاک‌اند. امام رضا (ع) به این مطلب تصریح کرده است که یکی از بزرگی‌هایی که خداوند به ابراهیم (ع) عنایت کرد این شجره طیبه است. ایشان می‌فرماید: که خداوند فرزندان وی را برگزید و اهل پاکی قرار داد تا اینکه به پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) و فرزندانش ختم شدند و ایشان همه اهل ایمان و علم هستند. همچنین از ایشان منقول است که پیامبر (ص) فرموده: چون روز قیامت برپا شود، از میان عرش مرا خطاب کنند که ای محمد! پدرت ابراهیم (ع) نیکو پدری بود. فرزند دیگر حضرت ابراهیم (ع)، حضرت اسحاق (ع)، نیز چنان که گفته شد، چند سالی پس از تولد حضرت اسماعیل (ع) به دنیا آمد. منابع سن ابراهیم (ع) را در این زمان ۱۰۰، ۱۱۲ یا ۱۲۰ سال دانسته‌اند و گفته‌اند که اسماعیل (ع) حدود ده سال (اندکی کمتر یا بیشتر) از اسحاق (ع) بزرگ‌تر بود. سن ساره را نیز در این زمان نود سال دانسته‌اند. از نسل وی نیز پیامبران بزرگی چون حضرت یعقوب و یوسف و موسی (ع) به وجود آمدند و بنی‌اسرائیل از فرزندان وی به شمار می‌آیند. در مقام مقایسه نگرش کتب ادیان به دو فرزند حضرت ابراهیم (ع)، باید بگوییم که در مقابل تصویر محترمانه قرآن از هر دوی ایشان، آنچه در عهدین و به ویژه عهد عتیق راجع به حضرت اسحاق (ع) و مادرش آمده، جانب‌دارانه است و در نقطه مقابل، آنچه در باب هاجر و حضرت اسماعیل (ع) ذکر شده، چندان منصفانه نیست و توأم با تحقیر و نادیده گرفتن برخی حقایق از جمله مقام شامخ و نیز اهمیت نسل ایشان است.

در میانه مهاجرت حضرت ابراهیم (ع) به شهرهای مذکور در فلسطین، حضرت لوط (ع) نیز به پیامبری مبعوث شد و برای انجام رسالت خود به برخی از روستاهای فلسطین رفت. منابع نام چهار روستای سدوم، کاروما، عمورا و صبوایم را نقل کرده‌اند. البته در عهد عتیق ذکر شده که علت جدایی حضرت لوط (ع) از حضرت ابراهیم (ع) کمبود چراگاه برای گوسفندان ایشان بوده است. به هر حال، قومی که حضرت لوط (ع) به هدایت ایشان مبعوث شد، عادت زشتی داشتند و به جای زنان با پسران و مردان می‌آمیختند. خداوند لوط (ع) را مأمور زنهار ایشان کرد، اما آنان به هیچ وجه حاضر نشدند از این رفتار خود دست بردارند. خداوند نیز که لجاج ایشان را پایان ناپذیر دید، فرشتگانی را برای عذابشان به سوی سرزمین‌شان فرستاد. این داستان هم در قرآن کریم و هم در عهد عتیق با اندکی اختلاف ذکر شده است. این فرشتگان نخست به حضور حضرت ابراهیم (ع) آمدند و ناشناس مهمان او شدند. در میانه مهمانی خود را معرفی کردند و او را به تولد اسحاق (ع) بشارت دادند و وی را از مأموریت الهی خود با خبر کردند. آنان به ابراهیم (ع) گفتند که از خاندان لوط (ع) تنها همسر او عذاب می‌شود و مابقی نجات می‌یابند. ابراهیم (ع) خواست که شفاعت قوم لوط را کند، اما فرستادگان خداوند به وی هشدار دادند که این عذابی غیر قابل بازگشت است و بدان شفاعت تعلق نمی‌پذیرد. از این آیات دانسته می‌شود علت اینکه حضرت ابراهیم (ع) قصد شفاعت داشت این بوده که پیغمبری حلیم و پر حوصله بود و در نزول عذاب بر مردم ستمکار شتاب را روا نمی‌داشت و امیدوار بود که توفیق الهی شامل حال آنان شده، اصلاح شوند و به راه راست هدایت کردند. با هشداری که فرستادگان خداوند به ابراهیم (ع) دادند، وی متوجه شد که اصرار کردن در برگرداندن عذاب از قوم لوط هیچ فایده‌ای ندارد، چون قضای الهی به آن تعلق گرفته و عذابشان حتمی گشته و خواه ناخواه واقع خواهد شد و این نشان از عمق عناد و طغیان این قوم است.

حضرت ابراهیم (ع) یکی از پیامبران اولوالعزم است که چه در زمان خود و چه تا زمان پیامبر اولوالعزم بعدی، حضرت موسی (ع)، شریعتش نافذ بوده و از این حیث نحوه‌ای احاطه بر پیامبران معاصر و بعد از خود داشته است. از این روست که در زمان حضرت لوط (ع) با ایشان درباره عذاب قوم لوط سخن می‌رود و حتی خود را موظف می‌بیند که مانع عذاب آن جماعت شود. امام رضا (ع) به این مطلب ضمن روایتی اشاره می‌کند و ایشان می‌فرماید: پیامبران اولوالعزم را چنین نامیدند، چون ایشان صاحب عزیمت و شریعت بودند. پس از نوح (ع) که نخستین پیامبر اولوالعزم بود و شریعتش تا زمان ابراهیم (ع) مورد استفاده همه پیامبران بود، نوبت شریعت ابراهیم (ع) و دین حنیف وی شد. چه در زمان ایشان و چه پس از آن، همگان بر شریعت و سنت ابراهیم (ع) بودند و روش وی مورد عمل پیامبران و موحدان بود. به کتاب او تا زمان موسی (ع) عمل می‌کردند.

همسر حضرت ابراهیم (ع)، ساره، پس از مدتی در ۱۲۷ سالگی از دنیا رفت. حضرت پس از مرگ وی، همسر یا همسرانی دیگر اختیار کرد که از هر یک از آنان صاحب چندین فرزند شد. قطوره (قنطورا) و حجور نام زنانی است که ایشان پس از مرگ ساره با آنان ازدواج کرد. از قطوره چهار (یا شش) فرزند به دنیا آمد و از حجور، هفت فرزند متولد شد.

حضرت ابراهیم (ع) یکی از پیامبرانی است که وقایع زندگی وی بیش از سایر پیامبران در قرآن انعکاس یافته است. این امر هم به دلیل جایگاه رفیع ایشان در میان پیامبران و هم ارتباط تعالیمشان با دین اسلام و هم به جهت شخصیت ویژه آن بزرگ در مواجهه با ابتلائات خداوند و نیز اهمیت رخدادهای حیات وی است. خداوند حضرت ابراهیم (ع) را در آزمون‌های دشواری امتحان کرد و او همواره توانست توفیق بندگی بیابد و اراده الهی را تحقق بخشد. خداوند نیز در مقابل پاداش‌های بزرگی را نصیب وی کرد و او را مراتب عالی‌ای چون امامت بخشید. یکی از این ابتلائات بزرگ، رها کردن هاجر و اسماعیل (ع) در بیابان خشک و بی‌آب و علف به امر الهی بود. با اینکه ساره از حضور اسماعیل و مادرش تلخ‌کام بود، جایگاهی که مدنظر وی بود چنین بیابانی نبود. رفتن به این بیابان خشک امری از ناحیه خداوند بود و هر چند دشواری‌های بسیاری را برای ابراهیم (ع) و خانواده‌اش به بار آورد، آثار نیکوی بسیاری نیز به دنبال داشت. بازسازی خانه کعبه که از زمان حضرت آدم (ع) ساخته شده بود و همواره قبله‌گاه پیامبران و موحدان بود. از جمله این برکات بود. روایات حاکی از آن است که چون حضرت اسماعیل (ع) بالغ شد، خداوند به ابراهیم (ع) دستور داد تا خانه کعبه را بنا کند و چون مکان بنای آن را نمی‌دانستند، جبرئیل را فرستاد تا جایگاه آن را به آنان نشان دهد. ابراهیم (ع) شروع به کار کرد و اسماعیل (ع) از ذی‌طوی مصالح آورد و ایشان خانه را تا نه ذراع بالا برد. جبرئیل دوباره آمد و جای حجرالاسود را معلوم کرد. ابراهیم (ع) سنگی از دیوار بیرون آورد و حجرالاسود را در جای آن قرار داد. بعد از آنکه خانه ساخته شد. دو در برایش درست کردند، یکی به طرف مشرق و یکی به طرف مغرب. سقف خانه را با تنه درخت‌ها و شاخه اذخر پوشاندند و هاجر پتویی را که با خود داشت بر در کعبه انداخت. ابراهیم (ع) بعد از فراغت از بنای کعبه، با خداوند چنین گفت: ﴿رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ﴾. بعد از ساخته شدن بنای کعبه، ابراهیم و اسماعیل (ع) عمل حج انجام دادند. امام رضا (ع) درباره چگونگی تعیین جایگاه کعبه توسط حضرت ابراهیم (ع) بیان خاصی دارد. ایشان می‌فرماید: خداوند به ابراهیم (ع)، سکینه‌ای داد که جایگاه شالوده خانه کعبه را با آن تعیین نمود و ایشان بنا را بر آن اساس قرار داد. امام در توضیح مراد از «سکینه» آن را چنین تعریف می‌کند: سکینه بادی ملایم و مساعد است که از بهشت خارج می‌شود و صورت انسانی دارد که با انبیا (ع) همراه است. این بیانی دیگر از آن چیزی است که در نقل پیشین تعبیر به «جبرئیل» شد و توأم با دانشی الهی و غیبی است. حضور ابراهیم (ع) و خاندانش در حجاز و نیز بازسازی کعبه، اندک اندک به رونق این بیابان خشک چنان افزود که پس از مدتی قبائل مختلفی برای اسکان در این منطقه از ایشان اجازه می‌طلبیدند. مناطق دیگری نیز در حجاز به واسطه حضور مبارک آنان آباد و پر رونق شد. یکی از جاهایی که با حضور ایشان رونق یافت طائف بود. امام رضا (ع) درباره وجه تسمیه این شهر نکته مهمی را بیان کرده است. به بیان ایشان، وقتی حضرت ابراهیم (ع) خدا را خواند که از تمام میوه‌ها به اهلش روزی کند، خداوند متعال قطعه زمینی را از اردن جدا نمود و آن زمین جلو آمد تا به خانه خدا رسید و دور آن هفت بار طواف کرد. سپس خداوند آن را در جایش استقرار بخشید و از این جهت که دور بیت طواف کرد، به آن طائف گفته شد. این وجه تسمیه برای طائف در منابع دیگر از قول برخی از صحابه پیامبر (ص) نیز بیان شده است.

از وقایع مهمی که در زندگی حضرت ابراهیم (ع) در حجاز رخ می‌دهد، واقعه امر به کشتن فرزند خویش است. این ابتلا از همه ابتلائات زندگی ابراهیم (ع) دشوارتر بود. خداوند شرح آن را در قرآن ذکر کرده است. مطابق بیان خداوند در قرآن و نیز توضیحات مفسران، پس از آنکه ابراهیم (ع)، چاقو را بر گلوی فرزند خود گذاشت تا او را سر ببرد، متوجه شد که چاقو سر ایشان را نمی‌برد، از این رو دوباره تلاش کرد و باز هم توفیقی نیافت، تا اینکه خداوند به وی فرمود: به راستی که خوابت را تحقق بخشیدی و ما او را به قربانی‌ای عظیم بازخریدیم. مفسران پیرامون آنکه ذبیح مورد نظر، اسماعیل (ع) بوده یا اسحاق، بحث و تحقیق بسیار کرده‌اند. اغلب محققان ذبیح را حضرت اسماعیل (ع) دانسته‌اند، چون قربانگاه محلی نزدیک مکه بوده و محل حضور اسماعیل (ع) نیز همان حوالی بوده است. همچنین از پیامبر (ص) نقل شده که: من فرزند دو ذبیحم. از آنجا که مراد ایشان از دو ذبیح حضرت اسماعیل (ع) و عبدالله پدرشان بوده است، معلوم می‌شود که ذبیح همان اسماعیل (ع) است. همچنین در پایان این آیات، خداوند وی را به اسحاق بشارت می‌دهد. اگر ذبیح اسحاق بود، برای بیان این مطلب وجه معقولی وجود نداشت. امام رضا (ع) نیز پیرامون این واقعه نکته‌هایی را بیان کرده است. امام با نقل روایتی که پیامبر (ص) خود را فرزند دو ذبیح دانسته، ذبیح را حضرت اسماعیل (ع) می‌داند. ایشان همچنین درباره قربانی عظیمی (ذبح عظیم) که اسماعیل (ع) بدان بازخریده می‌شود، بیان شگفتی دارد. امام می‌فرماید: هنگامی که خداوند به ابراهیم (ع) امر فرمود که به جای فرزندش اسماعیل (ع)، گوسفندی را که خداوند فرستاده بود، ذبح نماید، ابراهیم (ع) در دل آرزو کرد که ای کاش فرزندش اسماعیل (ع) را به دست خود ذبح می‌کرد و دستور ذبح گوسفند به جای ذبح فرزندش به او داده نشده بود، تا به این وسیله احساس پدری را داشته باشد که عزیزترین فرزندش را به دست خود ذبح می‌کند و در نتیجه شایسته رفیع‌ترین درجات ثواب در صبر بر مصائب شود. خداوند به او فرمود: محبوب‌ترین خلق من، نزد تو چه کسی است؟ او گفت: پروردگارا، مخلوقی خلق نکرده‌ای که از حبیبت، محمد، نزد من محبوب‌تر باشد. خداوند از او پرسید: او را بیشتر دوست داری یاخودت را؟ ابراهیم (ع) گفت: او را بیشتر از خویش دوست دارم. خداوند فرمود: آیا فرزند او را بیشتر دوست داری یا فرزند خودت را؟ عرض کرد: فرزند او را. خداوند فرمود: آیا بریده شدن سر فرزند او از روی ظلم، به دست دشمنانش، دل تو را بیشتر به درد می‌آورد، یا بریدن سر فرزندت به دست خودت، به خاطر اطاعت از فرمان من؟ گفت: بریده شدن سر فرزند او به دست دشمنانش دل مرا بیشتر به درد می‌آورد. خداوند فرمود: گروهی که خود را از امت محمد (ص) می‌دانند، فرزندش حسین (ع) را، به ظلم و ستم مانند گوسفند ذبح خواهند کرد و با این کار مستوجب خشم و غضب من خواهند شد. ابراهیم (ع) بر این واقعه زاری و مویه بسیار کرد. خداوند به وی فرمود: به جهت گریه و زاری‌ات بر حسین و کشته شدن او، ناراحتی و اندوهت بر اسماعیل (ع) را - در صورتی که او را ذبح می‌کردی - پذیرفتم و رفیع‌ترین درجات ثواب در صبر بر مصائب را به تو خواهم داد. سپس امام فرمود: این همان مطلبی است که آیه ﴿وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾ ناظر بدان است. صبر و خویشتن‌داری ابراهیم (ع) در مقابل ابتلائات الهی و سختی‌های روزگار موجب تقرب روزافزون وی نزد خداوند متعال شد. آنچه در این واقعه و دیگر ابتلائات بیش از همه مورد توجه قرار گرفته، درجات عالی ایمان حضرت ابراهیم (ع) است.

در عهد جدید مهم‌ترین مشخصه حضرت ابراهیم (ع)، ایمان وی است. بر این اساس، ایمان ابراهیم (ع) موجب مهاجرت وی به سرزمین‌های ناشناخته شد. همچنین این ایمان ابراهیم (ع) بود که موجب باروری سارا در سنین کهولت شد و او را در وقت قربانی کردن فرزند خویش یاری رساند و.... برخی از نویسندگان مسیحی، از جمله سورن کی یرکگور در کتاب ترس و لرز، تحت تأثیر این مطالب کتاب مقدس به نحو تفصیلی به بحث از ایمان ابراهیم (ع) پرداخته‌اند. خداوند نیز در قرآن صفات نیکوی او را ستوده است و او را شخصی بردبار و اهل بازگشت مستمر به سوی خداوند و صادق الوعدو دلسوز به خلق و مطیع و تسلیم امر الهی و «حنیف» به معنای گرونده به حق و روگردان از هر گونه باطل دانسته است. در قرآن گاه نیز دین وی صفت «حنیف» می‌یابد که همان دین حق و توحیدی است. از جمله صفات حضرت ابراهیم (ع) که اساساً ایشان بدان شناخته می‌شود، صفت «خلیل» و «خلیل الله» است و این نسبتی است که ایشان با خداوند داشته است. برای معنای لغوی خلیل دو وجه بیان شده است: یکی محبت و مودت بسیار و دیگری نیاز و فقر وافر. به راستی که ابراهیم (ع) هم در محبت خداوند و هم در عبودیت و بندگی مسکین‌وار در برابر حق آیتی درخشان بود. امام رضا (ع) در باب «خلیل» خواندن ایشان وجه نیکویی را بیان فرموده است. به بیان ایشان، خداوند ابراهیم (ع) را خلیل خود برگزید، زیرا هیچ حاجت‌مندی را بدون انجام خواسته‌اش رد نمی‌کرد و از کسی جز خداوند متعال حاجتی طلب نمی‌کرد. از نظر امام رضا (ع) برترین مقامی که خداوند به حضرت ابراهیم (ع) داد، مقام «امامت» بود و امامت مقامی است که حضرت ابراهیم (ع) پس از آنکه مقام نبوت و خلت را به دست آورد، بدان رسید. به بیان ایشان، امامت سومین فضیلتی بود که خداوند وی را بدان مشرف کرد و نامش را به وسیله آن بلند نمود و فرمود: «من تو را برای مردم امام قرار دادم». ابراهیم (ع) از شادمانی این مژده از خداوند پرسید: که آیا این عهد به فرزندان من نیز خواهد رسید؟ خداوند به وی پاسخ داد: عهد من به ظالمان نخواهد رسید. خداوند با این توضیح امامت هر ظالمی را تا روز قیامت باطل اعلام کرد و آن را مخصوص برگزیدگان پاک ساخت. پس از ابراهیم (ع)، امامت همیشه در فرزندان او بود و نسل در نسل آن را از یکدیگر ارث می‌بردند تا خداوند متعال آن را به پیامبر ما (ص) داد، چنان که خود حق تعالی فرمود: «به راستی که نزدیک‌ترین مردم به ابراهیم (ع)، همان کسانی هستند که او را پیروی کرده‌اند، و نیز این پیامبر و کسانی که به آیین او ایمان آورده‌اند». پس امامت مخصوص آن حضرت گشت و او به فرمان خداوند و طبق آنچه وی واجب ساخته بود، آن را به علی واگذار کرد و سپس در میان فرزندان برگزیده او که خداوند به آنان علم و ایمان داده بود، جاری گشت. اینکه امامت پس از نبوت و خلت به حضرت ابراهیم (ع) داده شده مطمئناً به جهت برتری این مقام بر دو مقام دیگر است. علامه طباطبایی این برتری را ناشی از تفاوت نوع هدایت موجود در امامت می‌داند. به بیان ایشان، امام هدایت کننده‌ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می‌کند. پس امامت از نظر باطن نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد و هدایتش چون هدایت انبیا و رسولان و مؤمنان، صرف راهنمایی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و نشانی دادن نیست، بلکه هدایت امام علاوه بر هدایت مذکور، هدایتی از طریق دستگیری معنوی در صراط مستقیم است. امامت دارای ویژگی‌هایی است که در دیگر مقامات حتی مقام نبوت نیست و از این روست که حضرت ابراهیم (ع) آن را برای خود و فرزندانش مبارک می‌داند. امام علاوه بر اینکه مانند نبی از ناحیه خداوند تعیین می‌شود و صاحب مقام عصمت است، حضورش مانند نبی نیست و مادامی که جهان برپاست، موجود می‌باشد و به همه امور عالم احاطه دارد و محال است با وجود وی کسی پیدا شود که از نظر فضائل نفسانی برتر از او باشد. وقتی خداوند چنین مقامی را برای حضرت ابراهیم (ع) قرار می‌دهد، آشکار است که ایشان به غیب عالم تسلط دارد و همه آنچه را در ورای این پرده است، به امر و اذن الهی می‌داند، همچنان که قرآن نیز وی را به صراحت از اهل یقین می‌داند. شخصی که از ﴿مُوقِنِينَ﴾ خوانده می‌شود، بدون تردید به اسرار غیب واقف است. با این توضیح معلوم می‌شود پرسشی که ایشان در باب کیفیت معاد (نه اصل وجود معاد و نحوه حیات دادن به موجودات) از خداوند می‌کند، پرسشی فوق متعلق ایمان است و به مراتب عالی‌تر ناظر است. در قرآن آمده است: ابراهیم (ع) به خداوند متعال گفت: پروردگارا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می‌کنی. خداوند به وی فرمود: مگر ایمان نیاورده‌ای؟ ابراهیم (ع) در پاسخ گفت: آری، ولی تا دلم آرامش یابد. خداوند نیز به او فرمود: چهار پرنده را برگیر و آنها را پیش خود، ریز ریز گردان؛ سپس بر هر کوهی پاره‌ای از آنها را قرار ده؛ آنگاه آنها را فرا خوان، شتابان به سوی تو می‌آیند، و بدان که خداوند توانا و حکیم است. امام رضا (ع) در تشریح این واقعه سخن روشن‌گری دارد و می‌فرماید خداوند به ابراهیم (ع) وحی کرد: من از میان بندگانم برای خود دوستی انتخاب خواهم کرد که حتی اگر از من بخواهد مرده‌ها را زنده کنم، این کار را برای او خواهم کرد. ابراهیم (ع) به دلش الهام شد که او آن دوست و خلیل است، از این رو گفت: خدایا، به من نشان بده که چگونه مرده‌ها را زنده می‌کنی. خداوند فرمود: آیا ایمان نداری؟ گفت: آری، ولی به خاطر اینکه قلبم آرام گیرد، یعنی نسبت به همان دوستی و خلیل بودن که فرمودی. خداوند نیز فرمود: چهار پرنده را بگیر، آنها را تکه تکه کن، سپس بر هر کوهی، بخشی از آنها را قرار ده. آنگاه آنها را بخوان. فوری خود را به تو می‌رسانند. ابراهیم (ع) نیز یک کرکس، یک طاووس، یک مرغابی و یک خروس را گرفت، آنها را تکه تکه کرد و اجزای آنها را با هم در آمیخت و سپس هر بخشی از این اجزای در هم آمیخته شده را بر هر کوهی از ده کوه اطراف قرار داد و آنگاه منقار آنها را به دست گرفت و آنها را با نامشان صدا زد و مقداری دانه و آب نزد خود قرار داد. آن اجزا به سوی یکدیگر پرواز کردند و بدن‌ها کامل شدند و هر بدنی به سراغ گردن و سر خود رفت و به آنها پیوست. سپس ابراهیم منقار آنها را آزاد کرد و آنها پرواز کردند و سپس فرود آمدند و از آن آب نوشیدند و از آن دانه‌ها برگرفتند و گفتند: ای پیامبر خدا! تو ما را زنده کردی، خدا تو را زنده بدارد. ابراهیم (ع) به آنان فرمود: بلکه خداوند زنده می‌کند و می‌میراند و اوست که بر همه کار تواناست. در روایتی دیگر از امام رضا (ع) منقول است که شخصی از ایشان پرسید: آیا وقتی حضرت ابراهیم (ع) از خداوند کیفیت معاد را‌‌طلبید، در قلبش شک و تردیدی وجود داشت؟ امام فرمود: خیر، بلکه از خداوند افزون شدن یقین را خواستار بود. او می‌خواست با مشاهده آن حقیقت مراتب بالاتر یقین را حاصل کند.

ابراهیم سال‌ها در راه توسعه یکتاپرستی کوشید و توانست بسیاری را از جهالت بت‌پرستی برهاند. دایره تعالیم وی گستردگی قابل توجهی داشت و از حجاز تا فلسطین و شام و مصر و... را در بر می‌گرفت. او بدون تردید یکی از تأثیرگذارترین مردان تاریخ بشری است. ابراهیم (ع) عمری طولانی داشت. سن او را در زمان مرگ ۱۷۵ یا ۱۹۵ سال نوشته‌اند. برخی مدفن او را فلسطین و برخی دیگر مکه دانسته‌اند، اما چون وی در عهد تاریخ مدون نمی‌زیسته، تشخیص قطعی محل دفن وی میسور نیست و جز از طریق داده‌های حدیثی راهی بدان وجود ندارد.

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «ابراهیم»، دانشنامه امام رضا ج۱