صبر در معارف مهدویت

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صبر است. "صبر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صبر در قرآن - صبر در حدیث - صبر در فقه اسلامی - صبر در نهج البلاغه - صبر در اخلاق اسلامی - صبر در معارف مهدویت - صبر در معارف و سیره حسینی - صبر در فقه سیاسی - صبر در معارف دعا و زیارات - صبر در معارف و سیره سجادی - صبر در سیره معصوم - صبر در جامعه‌شناسی اسلامی - صبر در خانواده - صبر در معارف و سیره نبوی

صبر از وظایف منتظران راستین

آیا صبر بر سختی‌های دوران غیبت از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟

(پرسمان انتظار فرج)

• از جمله وظایفی که مسلمین به طور خاص در دوران غیبت بر عهده شان است تحمل مشکلات و سختی هاست و بزرگترین عامل ایجاد صبر در برابر سختی‌ها و مصیبت‌ها برای مسلمانان، انتظار مسلمین برای ظهور امام غائب است.
• صبر یعنی خودداری در حال شدت، بر همین اساس، از جمله وظایفی که مسلمین به طور خاص در دوران غیبت برعهدۀ دارند صبر در سختی هاست که می‌‏بایست در مصائب به دامن اسلام چنگ بزنند؛ یعنی در برابر سختی‌ها به پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و همۀ انبیای عظام تأسّی کنند؛ سختی‌هایی که برای پاک سازی منتظران نهادینه شده به طوری که امام باقر(ع) در این زمینه فرمودند:.«ای شیعه آل پیامبر، آنقدر پاک‌سازی می‌‌شوید، مانند پاک‌سازی سرمه در چشم». همچنین امام صادق(ع) دراین باب فرمودند: «امر فرج بر شما نمی‌رسد، مگر پس از نابودی! نه به خدا سوگند نمی‌رسد، مگر پس از آنکه در اثر آزمایش‌های گوناگون، خالص و پاک شوید». مشکلات فراوان و فشارهای گوناگونی که از سوی مخالفین اسلام و ولایت بر شیعیانِ چشم انتظار وارد می‌‌شود به قدری زیاد و عظیم است که مسلمان منتظر برای منحرف نشدن و ناامید نگشتن و از انتظار دست برنداشتن، استقامتی چون کوه و صبری همچون ایوب باید داشته باشند، صبری که قرآن نیز دربارۀ آن فرموده است: ِ وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ. برخی از مفسران، این سوره را به دوران غیبت امام عصر تفسیر کرده‌اند که در آن زمان همۀ انسان‌ها‌ در خسرانند و سرمایۀ انسانیشان را از دست داده‌اند، به جز مؤمنانی که برای چنین روزی آماده شده‌اند، اینان‌ کسانی‌ هستند که یکدیگر را به استقامت در راه حق و صبوری سفارش می‌‌کنند. حتی در روایات اشاره شده صبر در سختی ها، حقی است از امامان معصوم برگردن شیعیان، چنانکه امام صادق(ع) در روایتی به مؤمن الطاق فرمودند: «ای پسر نعمان، هیچ بنده‌ای مؤمن نخواهد بود تا اینکه بر گردن او سه حق وجود دارد حقی از خداوند و حقی از رسولش و حقی از امام... اما حقی که از امام بر گردن اوست صبر در سختی‌ها و ناراحتی‌ها است، تا اینکه خداوند برای او فَرَج را برساند».

عمومی بودن صبر نسبت به تمام زمان‌ها و همه مردم

• باید به دو نکته توجه شود:

1. صبر فقط مربوط به عصر غیبت نیست چنانکه خداوند به طور کلی مسلمانان را به صبر دعوت می‌‌کند از جمله: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ. در آیۀ دیگر رستگاری را منوط به صبر کردن می‌‌داند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.
2. صبر فقط مربوط به آیین اسلام و مسلمانان نیست، بلکه شامل انبیاء و پیروانشان هم می‌‌شود، چنانکه حضرت موسی (ع) یارانش را به صبر دعوت می‌‌کند: قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ..

صبر همراه دین‌داری

• اما در زمان غیبت صبر به تنهایی نمی‌تواند اثر گذار باشد بلکه باید دین داری در آن لحاظ شده باشد. چنانکه: امام باقر(ع) در تبیین آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ می‌‌فرماید: «صبر کنید بر انجام واجبات الهی و پایداری کنید در برابر دشمنان و مراقب امام تان (که به انتظارش هستید) باشید». همچنین در روایتی پیامبر اکرم(ص)، به متقینِ زمان غیبت امام بشارت می‌‌دهد می‌‌فرماید: «ای جندب در زمان غیبت، هر پادشاهی که بر مردم مسلط می‌‌شود به مردم ظلم می‌‌کند، پس چون خداوند خروج قائم ما را برساند زمین سرشار از عدل و داد می‌‌شود آنچنان که آکنده از ظلم و ستم شده است سپس فرمودند: خوشا به حال کسانی که در زمان غیبتش بردباری می‌‌ورزند، خوشا به حال آنان که بر طریق آنان تقوا پیشه می‌‌کنند». صبر مقید به دینداری بدان جهت است که اگر دینداری با صبر و شکیبائی همراه نباشد، صلح و امنیت جامعه از بین می‌‌رود و به تدریج ناامیدی بر مردم غلبه می‌‌کند.
• در هر صورت شرایط بسیار دشوار و ویژه ای که در عصر غیبت وجود دارد ایجاب می‌‌کند هر شیعۀ منتظری با استقامت و صبر در برابر مشکلات و گرفتاری‌ها بایستد و از موجودیت و هویت خویش دفاع کند، زیرا منتظر کسی است که مشکلات دوران انتظار را پیش بینی کرده و در نتیجه از بحران هجوم مشکلات بکاهد و صبرش مغلوب حوادث نشود؛ چنانکه برخی از روایات مصادیقی که منتظر باید در آن صبر کند را ذکرکرده‌اند؛ از جمله امام حسین(ع) فرمودند: «کسانی که در زمان غیبت امام در مقابل آزار و تکذیب، استقامت می‏‌‏کنند، مانند کسانی‌‏اند که در حضور رسول خدا شمشیر زده‌‏اند». همچنین منتظر هم صابر است و هم شاکر. از طرفی بر ناملایمات روزگار، آزار و طعنه‌های مخالفان، طولانی شدن زمان غیبت و فراق و هجران مولای خویش شکیبایی پیشه می‌سازد و از درگاه پروردگار ثبات قدم طلب می‌کند و از طرف دیگر خداوند را به خاطر نعمتی که به او عطا فرموده است (نعمت عظیم انتظار) سپاس می‌گوید.

صبر عبادی برجسته ترین صبر در زمان غیبت

• می توان گفت مهمترین صبری که از مسلمان منتظر در زمان غیبت می‌‌توان متصور شد، صبر نسبت به اعمال عبادی است زیرا احادیثی که مسلمین را تشویق به انتظار کرده‌اند در واقع از نیت و پایداری منتظر در اعمال عبادیش سخن گفته‌اند، چنانکه در روایت «با فضیلت‌ترین عبادت، انتظار فرج است» نیّت و پایداری اعمال عبادی منتظر در جهت رضایت خداوند، مورد نظر است. سختی‌ها و دشواری‌هایی که در راه اعمال عبادی و به بیان بهتر در راه عقائد فرد منتظر به وجود می‌‌آید دشواری‌هایی است که در زمان پیامبر(ص) وجود نداشت و در دوران ظهور هم پدید نخواهد آمد، زیرا سختی‌هایی که در راه عقیده به وجود می‌‌آید، به دو نوع تقسیم می‌‏شوند:

1. دشواری‌هایی که یک فرد، با اختیار خود متحمل می‏‌شود و در راه حفظ عقیده و ایمان خود زحماتی می‌‏کشد.
2. رنج‌ها و آزارهایی که از سوی دیگران به خاطر ضدیت با ایمان و عقایدش بر او وارد می‏‌شود و منظور از دشواری‌های شخص منتظر، همین نوع دوم است زیرا در جامعۀ اسلامی که تمام معیارهای اسلامی به تمام و کمال اجرا می‌‌شود قطعاً چنین رنج‌هایی وجود ندارد، چه در دوران پیامبر(ص) و چه در زمان ظهور حضرت حجت(ع) بلکه این رنج‌ها مخصوص دورۀ غیبت امام است، یعنی دوره ای که الان زندگی می‌‌کنیم و معروف، منکر و منکر، معروف گشته است و افراد با اخلاص با وجود پاکی و اخلاص و کارآمدیشان از زندگی اجتماعی و دخالت در امور طرد شده اند.

علت تاکید ائمه بر صبر در دوران غیبت

• با توجه به روایات دربارۀ صبر در زمان غیبت دو سوال مطرح می‌‌شود:

1. چرا ائمۀ معصومین مؤمنین را در زمان غیبت دعوت به صبر می‌‌کنند؟
2. این صبر چگونه حاصل می‌‌شود؟

• اما اینکه چرا ائمه معصومین اینقدر در روایات، شیعیان را دعوت به صبر کردند، می‌‌تواند به خاطر دلایل زیر باشد:

1. طولانی بودن دوران غیبت؛ چنانکه در روایتی امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «تلاش برای کندن کوه‌ها آسان‌تر است از مبارزه با پادشاهی که برای آن مدت خاصی تعیین شده است. از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، همانا زمین از آن خداست و آن را به هر کدام از بندگانش که اراده کند واگذار می‌‌کند و سرانجام خیر از آن صالحان است. در انجام این امر (فرج امام عصر) قبل از رسیدن زمان آن شتاب نکنید که پشیمان خواهید شد و همچنین پایان انتظار بر شما طولانی به نظر نیاید که سنگدل خواهید شد». از این رو اگر منتظر نتواند بردبار باشد و این محنت دراز مدت را تحمل کند کنترلش را از دست خواهد داد و از مسیر حق منحرف شده و از آفاتی که در روایت از آن نام برده شده در امان نخواهند ماند.
2. شخص منتظر در معرض لغزش است و هر لحظه این امکان وجود دارد که ابتلائات و فتنه‌های آخرالزمان او را از مسیر حق منحرف کند، در این صورت برای منحرف نشدن از مسیر حق باید صبوری کند. چنانکه امام باقر(ع)، امتحاناتی که در زمان غیبت بر منتظرین حادث می‌‌شود را این چنین بیان کردند «به خدا سوگند، به چیزی که آرزویش را دارید نخواهید رسید (ظهور امام)، مگر اینکه همگی در غربال امتحان، تکان سختی بخورید و در این امتحان، آزموده شوید تا صف خوبان از بدان و ثابت‌قدمان از مدعیان، جدا گردد. به خدا سوگند، این آرزو عملی نخواهد شد، مگر بعد از یأس و ناامیدی، تا زمانی که افراد شقی، شقاوتشان و افراد اهل سعادت، لیاقت و صلاحیتشان را آشکار سازند».؛ همچنین امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ فرمودند: «و البته شما را یعنی مؤمنین را قبل از خروج و قیام حضرت مهدی به سختی‌ها همچون ترس و گرسنگی و نقصان أموال و نفوس و آفات زراعت بیازمائیم و به صابران بشارت بده». سپس حضرت فرمودند: «یعنی بشارت بده به صابران در چنین زمانی فرج و ظهور نزدیک است».
3. در عصر غیبت جامعه از نظر اعتقادی سست می‌‌شود و در این شرایط عده‌ای باید عهده‌دار تعلیم و تربیت شوند تا از کاروان جامانده‌ها دستگیری کنند. از سوی دیگر منتظران واقعی می‌‌دانند باید برای ظهور، زمینه‌ها را فراهم کرد و روشن است انجام این مسئولیت‌ها صبر فراوان می‌‌خواهد.
4. جامعۀ مؤمنان در عصر غیبت باید انسجام و یکپارچگی خود را حفظ کرده و در برابر دشمنی‌ها مقاومت کنند و درصدد این باشند که تمام مشکلات حل و فصل شود و این مهم زمانی محقق می‌‌شود که عده‌ای کمر همت بسته و برای رفع مشکلات و از بین بردن اسباب اختلاف و نزاع دست به عمل شوند و مسلما این مسیر با سختی‌هایی همراه است که فقط صبر و پایداری می‌‌تواند شخص منتظر را از این سختی‌ها عبور دهد.
5. زنده نگه داشتن روح امید و نشاط و احساس تعهد و مسؤولیت و پیوند روحی و عاطفی با امام، بدون صبر و پایداری امکان‌پذیر نیست.

عامل ایجاد صبر

• اما این صبر در زمان غیبت برای مسلمین چگونه حاصل می‌‌شود؟ به جرات می‌‌توان مدعی شد، بزرگترین عامل ایجاد صبر در برابر سختی‌ها و مصیبت‌ها برای مسلمانان، انتظار مسلمین برای ظهور امام غائب است، به طوری که عده ای معتقدند صبر در زمان غیبت، همان انتظار برای امام غایب است؛ چنانکه در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: «چه نیکوست شکیبایی و انتظار فرج! آیا گفته خدا را شنیدید که فرمود: وَارْتَقِبُواْ إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ و همچنین فرمود: ٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرينَ بنابراین صبور باشید، چون فرج بعد از زمان یأس و ناامیدی می‌‌رسد و افراد قبل از شما صبورتر بودند». در واقع امام رضا(ع) در این روایت، انتظار بدون صبر را پوسته‌ای بدون مغز و قالبی بدون محتوا معرفی می‌‌کند و به همین سبب عده ای در تفسیر انتظار آن را مترادف صبر دانسته اند چراکه حق انتظار این است که از صبر جدا نباشد بلکه انتظار نوعی صبر است. در واقع انتظار واقعی، مسلمانان به ‏ویژه شیعیان را در برابر ظلم‏‏‌ها، فسادها، زورگویی‏‏‌ها و انواع بلاها و سختی‏‏‌ها، ثابت و در برابر فتنه‌ها بصیر و به آنان دل و جرأت می‏‌‏دهد تا در برابر تهدیدها، تطمیع‏‌ها و سخت‏گیری‌‏های دشمنان اسلام، خود را نبازند و از هیچ‏ چیز و هیچ‏کس نترسند.
• به بیان دیگر روح و جوهرۀ انتظار، فرد منتظر را صبور و مقاوم می‌‌سازد، زیرا باید تا فرارسیدن زمان ظهورِ حضرت، سختی‌ها و رنج‌ها را تحمل نماید و شاید به همین دلیل صبر کردن در سختی هاست که در روایات، انتظار فرج جزء افضل اعمال محسوب شده است؛ چنانکه در نامه ای که امام حسن عسکری(ع) به مرحوم صدوق اول نوشته‌اند این نکته ذکر شده است: «تو را به صبر و پایداری و انتظار فرج توصیه می‏‌کنم، زیرا پیامبر فرمود: «بهترین کارهای امت من، انتظار فرج است» و شیعیان ما همواره در غم و اندوه به سر می‏‌برند تا فرزندم ظهور کند، همان کسی که پیامبر بشارت آمدنش را داده است. او زمین را از عدل و داد پر می‌کند، همان‌گونه که از ظلم و ستم پر شده است. پس بار دیگر تو را به صبر و استقامت توصیه می‏‌کنم و تو نیز همه شیعیان و پیروان مرا به صبر و استقامت فرمان بده. «به راستی زمین از آن خداست و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد به ارث می‏‌دهد و عاقبت از آن پرهیزگاران است».

صبر دلیل برتری منتظران

• احتمال دارد برتر بودن منتظران در هر عصر و زمانی به دلیل صبر کردن در سختی‌ها باشد، پیامبر اکرم(ص) خطاب به اصحابشان فرمودند: «بعد از شما قومی می‌‌آید که پاداش هر یک از آنها برابر پاداش پنجاه نفر از شماست. گفتند: ای رسول خدا مگر نه این است که ما در حضور شما، در بدر و احد و حنین شرکت کردیم و قرآن در میان ما نازل شد؟! فرمود: اگر مصیبت‌هایی را که بر آنان وارد می‌‌شد بر شما وارد می‌‌شد؛ نمی‏‌‏توانستید تحمل کنید». و حتی در جایی دیگر پیامبر منتظران صبور زمان غیبت امام عصر را به عنوان برادر خودشان معرفی کردند و دلیل این نزدیکی را اینچنین بیان کردند: «برادران من کسانی‏‌اند که در آخر الزمان می‏‌‏آیند و (ندیده، به من ایمان می‏‌‏آورند)... استقامت هر یک از آنها در دین خود، از کندن خارها در شب تاریک و به دست گرفتن آتش گداخته سخت‏تر است. آنها مشعل‏‏‌های هدایت‏‌اند که خداوند آنان را از فتنه‏‏‌های تیره‌‏وتار، نجات می‏‌‏بخشد». و در جای دیگر فرمودند: «خوشا به حال صابرین در غیبت او... آنان کسانی هستند که خداوند در کتابش چنین توصیفشان کرده و کسانی که به غیب ایمان می‌آورند».
• با این حال می‌‌توان گفت در طول تاریخ حیات پرافتخار شیعه، مهم‌ترین عاملی که شیعیان را در برابر حکومت‌های جور و ستم از زوال و انقراض نگه داشته است مسألۀ انتظار و عقیده به ظهور حضرت مهدی بوده است. پس از رحلت رسول خدا (ص) و شهادت امیر المؤمنین و سیدالشهداء (ع) تا امروز ریشۀ تمام حرکات و نهضت‌های شیعه و مسلمین علیه باطل و استعمارگران، همین فلسفه اجتماعی انتظار و عقیده به ادامۀ مبارزه حق و باطل تا پیروزی مطلق بوده است.

انتظار عامل پیروزی در تمام حالات زندگی

• عنصر انتظار فقط مربوط به امر فرج نیست بلکه در تمام حالات اگر شخص، منتظر واقعه ای باشد، این عنصر توانمندی را به شخص منتظر می‌‌دهد تا بداند و بتواند برای رسیدن به هدفش صبر کند، صبری که با سختی همراه است ولی لزوماً این سختی با درد همراه نیست، بلکه صبر در برابر سختی‌ها به خاطر هدف والایی که منتظرش است می‌‌تواند شیرین باشد.

صبر از آثار روانشناختی انتظار

رشد روحیه صبر و استقامت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟

(پرسمان آثار روانشناختی انتظار)

اهمیت صبر در زندگی فردی و اجتماعی در دوران غیبت

• یکی از مؤلفه‌های مهم و موفقیت‌آمیز در زندگی انسان، وجود صبر و شکیبایی در زندگی فردی و اجتماعی است. قرآن کریم مؤمنان را به صبر و پایداری دعوت می‌کند و صبرپیشگی را زمینۀ دریافت معارف الهی دانسته است، چراکه در صبر فواید بی شماری برای تربیت نفس، تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها و مصائب نهفته است. اما این عامل در زمان غیبت امام بیشتر از زمان‌های دیگر مورد احتیاج منتظران است، چراکه شرایطِ بسیار دشوار عصر غیبت که دوران دوری از حجت الهی است، سبب می‌‌شود، هجمۀ دشمنان دین برای خاموش ساختن نور الهی بیشتر شود و همین امر موجب می‌‌شود منتظران در عصر غیبت به استقامت بیشتری برای گذر از این دوران نیاز داشته باشند. به عبارت دیگر صبر و استقامت یک ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجۀ آن مدیریت احساسات و هیجانات، توان تحمل سختی‌ها و سخت کوشی در کارهاست. با توجه به تحلیل برخی از آیات قرآن و نیز روایات، هفت نوع سازۀ روان‌شناختی به عنوان پایه‌های روان‌شناختی صبر و استقامت می‌توان به دست آورد. مشخص بودن هدف، ارزشمند بودن هدف، اشتیاق رسیدن به هدف، ترس از شکست، بی رغبتی به امور منافی هدف، ضرورت پیمودن این مسیر برای رسیدن به هدف و احتمال رسیدن به هدف به عنوان پایه ‌های صبر و استقامت هستند که همگی از آموزه ی انتظار منجی موعود قابل برداشت هستند. بنابراین انسان منتظر کسی است که همۀ سختی‌ها و ناملایمات را به امید رسیدن به آرمان‌های بلندش، تحمل کند.

ارتباط بین صبر و رشد روانی منتظر

• در معنی صبر و استقامت در بعد روحی و شخصیتی می‌‌توان گفت صبر و استقامت پیوند تنگاتنگی با روح و روان منتظر دارد به طوری که حاصل شدن چنین صبری، مستلزم آمادگی و رشد روحی و شخصیتی منتظر است، زیرا در دوران غیبت، فشار زیادی بر منتظران مخلص و صدیق حضرت مهدی(ع) وارد می‌‌شود و این امر مستلزم این است که منتظر از لحاظ روحی و شخصیتی در بالاترین حد آمادگی باشد تا بتواند به بالاترین درجات صبر دسترسی پیدا کند؛ صبری که رأس الایمان است. این آمادگی روحی و شخصیتی را می‌‌توان در کلام پیامبر(ص) خطاب به اصحابش جست‌وجو کرد: «پس از شما کسانی می‌‌آیند که به هر یک از آنان، اجر پنجاه نفر از شما را خواهند داد اصحاب گفتند: ای پیامبر خدا، ما در جنگ‌های بدر، احد و حنین با شما بودیم و آیاتی از قرآن دربارۀ ما نازل شده است. حضرت پاسخ دادند: اگر آنچه آنان تحمل می‌‌کنند بر شما وارد می‌‌شد، مانند صبر آنان، صبر نمی‌کردید». در این کلام، پیامبر(ص) رشد و آمادگی روحی و شخصیتی منتظران عصر غیبت را بیشتر از زمان‌های دیگر می‌‌داند؛ چراکه ایشان قائلند این حد از صبر و شکیبایی فقط در زمان غیبت امام عصر و برای منتظرانش جلوه می‌‌کند.

عوامل رشد روحی

• اما این رشد روحی و شخصیتی برای صبر کردن در زمان غیبت، چگونه حاصل می‌‌شود؟ چندین عامل برای این امر بیان شده است:

1. رشد روحی و شخصیتی از معرفت به خدا و حجتش در روی زمین و استغاثۀ به خداوند برای توانایی اطاعت از حجتش حاصل می‌‌شود، چنانکه یکی از دعاهایی منتظرین در زمان غیبت اینگونه است" «خدایا‌! خودت‌ را به من بشناسان... مرا در راه دینت استوار گردان و به من صبر عطا کن!... مرا بر اطاعت او قدرت ده و بر پیروی از امام پایداری عطا کن».
2. همچنین معرفت به مسئلۀ انتظار می‌‌تواند عامل دیگری برای ایجاد آمادگی روحی و روانی فرد منتظر در خصوص صبر کردن باشد، حال این معرفت به انتظار زمانی درخشنده می‌‌شود که ما بفهمیم مقولۀ انتظار فقط مربوط به مردمان منتظر نیست؛ بلکه طبق روایتی از امام رضا(ع) نه تنها انسان‌های منتظر و صبورند، بلکه خداوند نیز در انتظار تحقّق فرجام نیکویی آفرینش است: «چه نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا سخن خدای تعالی را نشنیده‌اید که فرمود: "چشم به راه باشید که من نیز با شما چشم به راهم"، و فرمود: "منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم"، "پس بر شما باد که صبر کنید».
3. عامل دیگری که می‌‌توان اهرمی برای رشد روحیۀ صبر در بعد روحی و روانی منتظر در زمان انتظار باشد تحمل هدفمند مشکلات است. این مهم براساس مداومت برای به دست آوردن مؤلفه‌های اساسی انتظار حاصل می‌‌شود، به طوری که فرد کنترلش حفظ می‌‌ماند و از لحاظ روحی می‌‌تواند در برابر سختی‌ها و ناملایمات صبور باشد.

مصادیق رشد روحی و شخصیتی

• از لحاظ مصداقی، رشد روحی و شخصیتی منتظر صابر را می‌‌توان در این آیه از قرآن جستجو کرد: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ آمادگی روحی نسبت به امتحانات سخت مثل ترس، گرسنگی و مرگ عزیزان، می‌‌تواند از جمله شروط آمادگی برای انتظار ظهور باشد. به عبارتی می‌‌توان گفت رشد روحی و روانی برای حاصل شدن صبر در زمان غیبت بدون امتحانات و ابتلائات میسر نمی‌شود، چنانکه در روایتی امام صادق(ع) فرمودند: «ظهور محقق نمی‌شود، مگر پس از یأس و ناامیدی از دیگران. به‌ خدا‌ سوگند، امر ظهور به وقوع نخواهند پیوست تا زمانی که در اثر ابتلائات شدید، ماهیت افراد‌ آشکار‌ شود‌ و صف‌بندی‌ها مشخص گردد».
• البته این نوع آمادگی روحی و روانی زمانی اثرگذار است که همراه مؤلفه ای به نام رضایت باشد، یعنی منتظر به حد اعلای از صبر نمی‌رسد مگر اینکه آمادگی روحی و روانی او در صبر، همراه با رضایت و طیب نفس باشد چنانکه در روایتی، معصوم(ع) یاران حقیقی امام عصر(ع) را کسانی معرفی می‌‌کند که در زمان غیبت امام، «صبری بدون شکوه و همراه با رضایت قلبی دارند».

نقش صبر در تحقق انتظار

1. از طولانی شدن دوران غیبت مأیوس نگردد: شخص منتظر لازم است بر فرارسیدن ظهور حضرت و دولت حقّه مهدی(ع)، شتاب نکند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: "چشم به راه رسیدن فرج باشید و از کارگشایی و آسایش رسانی الهی نومید مباشید". و نیز آن حضرت می‌فرمایند: در برپایی حکومت عدل و حق شتاب مکنید پیش از آنکه زمان مناسب آن فرا رسد زیرا پشیمان خواهید شد و زمان آن را دور و دراز نپندارید که دل‌هایتان سخت و ناامید شود". طبق این حدیث شریف منتظر باید راهی میانه برگزیند و چنین بپندارد که در عین حال که زمان و شرایط مناسب برای این حادثه مهم و بی‌نظیر ضروری است لکن این مناسبت‌ها و شرایط ممکن است در زمانی بس اندک پدید آید و محیط آماده ظهور و فرج گردد. بنابراین، نباید به گونه‌ای به دولت حقه و ظهور آن نگریست که حس امید و حالت انتظار و آمادگی و عنصر از جامعه رخت بربندد. آنان که در عصر غیبت بردبار و صابر نباشند و عجله کنند هلاک خواهند شد چنانکه از امام محمد تقی(ع) درباره امام بعد از امام حسن عسکری(ع) سؤال شد حضرت گریه شدیدی کردند آنگاه فرمودند: "و عجله‌کنندگان هلاک شوند و تسلیم‌شوندگان، نجات یابند".
2. صبر در مقابل حوادث و آزار دشمنان: امام حسین(ع) فرمودند: "برای او (مهدی) غیبتی است که اقوامی در آن از دین خارج شوند و گروهی بر دین ثابت قدم بمانند و آزار و اذیت می‌کشند و به آنها گفته می‌شود: این وعده (ظهور) چه وقت عملی می‌شود اگر راست می‌گویید؟ بی‌تردید صبرکننده در زمان غیبت، در برابر آزار و تکذیب (مخالفان) به منزله جهاد کننده با شمشیر در رکاب رسول الله(ص) است"؛ و امام صادق(ع) فرمودند: "آیا نمی‌دانی کسی که منتظر امر ما (حکومت ما) باشد و بر بیم‌ها و آزارهایی که بیند شکیبایی ورزد در روز بازپسین در کنار ما خواهد بود".
3. صبر در مقابل شبهات و القائاتی که علیه دین می‌شود: در آخرالزمان شبهات شیاطین چنان عرصه را بر متدینین تنگ می‌کنند که از حضرت امام صادق(ع) روایت شده که: "برای صاحب این امر غیبتی است که متمسک در آن غیبت، بدین خود مانند کسی است که با دست خود خار درخت خاردار را بتراشد"؛ روشن است که بسیار صبر و شکیبایی می‌طلبد که فردی در عصر غیبت، در مقابل سم‌پاشی‌های شیاطین بر دین خود ثابت قدم بماند. از آنجا که صبر در این زمینه مجاهدت فراوان می‌طلبد و این عرصه میدان بسیار خطیری است همیشه باید از خدای متعال استمداد و توفیق ثبات قدم را‌طلبید، از این روست که به مردمان آخرالزمان سفارش شده که بر خواندن این دعا مداومت نمایند: «"يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ"».

منابع

• موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌
• صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری
• فاضل همدانی، سید یحیی، نشانه‌های قائم آل محمد
• سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت
• سلیمیان، خدامراد، بایسته‌های عصر چشم به راهی
• سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران
• کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور
• علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار
• صفائی حائری، علی، تو می‌آیی
• مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
• نیلی‌پور، مهدی، انتظار و وظایف منتظران
• موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
• صمدی، قنبر علی، آخرین منجی
• کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران
• موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار
• آهنگران، محمد رسول، بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود
• گرجیان، محمد مهدی، تحلیل کارآمدی انتظار در حیات طیبه
• ملکی راد، محمود، خانواده و زمینه‌سازی ظهور
• ملکی راد، محمود، کارکرد مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی

• فاکر میبدی، محمد، زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر
• آیتی، نصرت‌الله، دلیل روشن
• هدایت‌نیا، فرج‌الله، ابعاد انتظار در قرآن کریم و روایات
• عرفان، امیر محسن، تبیین نقش گفتمان انتظار در مهندسی فرهنگ مقاومت
• سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان
• آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان
• رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات
• رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت
• حکیمی، امیر مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر
• بابایی طلاتپه، محمد باقر، مبانی صلح و امنیت در فرهنگ انتظار
• طهماسبی بلداجی، اصغر، قرآن و سبک زندگی مهدوی
• امینی، سید عبدالحمید، انتظار عدالت و صلح جهانی
• محمد‌هاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی
• هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده
• محمدی، ابراهیم، ضرورت توان­مندی منتظران در قرآن کریم و حدیث
• میرباقری، سید محمد حسین، وظایف منتظران
• شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت
• نجفی لیواری، مریم، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر
• صمیمی، سیمین، عرصه‌های تأثیرگذاری اعتقاد به مهدویت در اصلاح فرد از دیدگاه قرآن و حدیث
• فرحمند، مهناز، جامعه منتظر ظهور از منظر دعای عصر غیبت
• رجایی، محبوبه، مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت
• انتظار بهار و باران
• انتظار منتظر و تکالیف منتظران
• شیعه در عصر غیبت