رشد روحیه صبر و استقامت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)

رشد روحیه صبر و استقامت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	رشد روحیه صبر و استقامت
تعداد پاسخ	۷ پاسخ

رشد روحیه صبر و استقامت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

اهمیت صبر در زندگی فردی و اجتماعی در دوران غیبت

• یکی از مؤلفه‌های مهم و موفقیت‌آمیز در زندگی انسان، وجود صبر و شکیبایی در زندگی فردی و اجتماعی است. قرآن کریم مؤمنان را به صبر و پایداری دعوت می‌کند و صبرپیشگی را زمینۀ دریافت معارف الهی دانسته است، چراکه در صبر فواید بی شماری برای تربیت نفس، تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها و مصائب نهفته است. اما این عامل در زمان غیبت امام بیشتر از زمان‌های دیگر مورد احتیاج منتظران است، چراکه شرایطِ بسیار دشوار عصر غیبت که دوران دوری از حجت الهی است، سبب می‌‌شود، هجمۀ دشمنان دین برای خاموش ساختن نور الهی بیشتر شود و همین امر موجب می‌‌شود منتظران در عصر غیبت به استقامت بیشتری برای گذر از این دوران نیاز داشته باشند. به عبارت دیگر صبر و استقامت یک ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجۀ آن مدیریت احساسات و هیجانات، توان تحمل سختی‌ها و سخت کوشی در کارهاست. با توجه به تحلیل برخی از آیات قرآن و نیز روایات، هفت نوع سازۀ روان‌شناختی به عنوان پایه‌های روان‌شناختی صبر و استقامت می‌توان به دست آورد. مشخص بودن هدف، ارزشمند بودن هدف، اشتیاق رسیدن به هدف، ترس از شکست، بی رغبتی به امور منافی هدف، ضرورت پیمودن این مسیر برای رسیدن به هدف و احتمال رسیدن به هدف به عنوان پایه ‌های صبر و استقامت هستند که همگی از آموزه ی انتظار منجی موعود قابل برداشت هستند. بنابراین انسان منتظر کسی است که همۀ سختی‌ها و ناملایمات را به امید رسیدن به آرمان‌های بلندش، تحمل کند.

ارتباط بین صبر و رشد روانی منتظر

• در معنی صبر و استقامت در بعد روحی و شخصیتی می‌‌توان گفت صبر و استقامت پیوند تنگاتنگی با روح و روان منتظر دارد به طوری که حاصل شدن چنین صبری، مستلزم آمادگی و رشد روحی و شخصیتی منتظر است، زیرا در دوران غیبت، فشار زیادی بر منتظران مخلص و صدیق حضرت مهدی (ع) وارد می‌‌شود و این امر مستلزم این است که منتظر از لحاظ روحی و شخصیتی در بالاترین حد آمادگی باشد تا بتواند به بالاترین درجات صبر دسترسی پیدا کند؛ صبری که رأس الایمان است. این آمادگی روحی و شخصیتی را می‌‌توان در کلام پیامبر (ص) خطاب به اصحابش جست‌وجو کرد: «پس از شما کسانی می‌‌آیند که به هر یک از آنان، اجر پنجاه نفر از شما را خواهند داد اصحاب گفتند: ای پیامبر خدا، ما در جنگ‌های بدر، احد و حنین با شما بودیم و آیاتی از قرآن دربارۀ ما نازل شده است. حضرت پاسخ دادند: اگر آنچه آنان تحمل می‌‌کنند بر شما وارد می‌‌شد، مانند صبر آنان، صبر نمی‌کردید». در این کلام، پیامبر (ص) رشد و آمادگی روحی و شخصیتی منتظران عصر غیبت را بیشتر از زمان‌های دیگر می‌‌داند؛ چراکه ایشان قائلند این حد از صبر و شکیبایی فقط در زمان غیبت امام عصر و برای منتظرانش جلوه می‌‌کند.

عوامل رشد روحی

• اما این رشد روحی و شخصیتی برای صبر کردن در زمان غیبت، چگونه حاصل می‌‌شود؟ چندین عامل برای این امر بیان شده است:

1. رشد روحی و شخصیتی از معرفت به خدا و حجتش در روی زمین و استغاثۀ به خداوند برای توانایی اطاعت از حجتش حاصل می‌‌شود، چنانکه یکی از دعاهایی منتظرین در زمان غیبت اینگونه است" «خدایا‌! خودت‌ را به من بشناسان... مرا در راه دینت استوار گردان و به من صبر عطا کن!... مرا بر اطاعت او قدرت ده و بر پیروی از امام پایداری عطا کن».
2. همچنین معرفت به مسئلۀ انتظار می‌‌تواند عامل دیگری برای ایجاد آمادگی روحی و روانی فرد منتظر در خصوص صبر کردن باشد، حال این معرفت به انتظار زمانی درخشنده می‌‌شود که ما بفهمیم مقولۀ انتظار فقط مربوط به مردمان منتظر نیست؛ بلکه طبق روایتی از امام رضا (ع) نه تنها انسان‌های منتظر و صبورند، بلکه خداوند نیز در انتظار تحقّق فرجام نیکویی آفرینش است: «چه نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا سخن خدای تعالی را نشنیده‌اید که فرمود: "چشم به راه باشید که من نیز با شما چشم به راهم"، و فرمود: "منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم"، "پس بر شما باد که صبر کنید»
3. عامل دیگری که می‌‌توان اهرمی برای رشد روحیۀ صبر در بعد روحی و روانی منتظر در زمان انتظار باشد تحمل هدفمند مشکلات است. این مهم براساس مداومت برای به دست آوردن مؤلفه‌های اساسی انتظار حاصل می‌‌شود، به طوری که فرد کنترلش حفظ می‌‌ماند و از لحاظ روحی می‌‌تواند در برابر سختی‌ها و ناملایمات صبور باشد.

مصادیق رشد روحی و شخصیتی

• از لحاظ مصداقی، رشد روحی و شخصیتی منتظر صابر را می‌‌توان در این آیه از قرآن جستجو کرد: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ آمادگی روحی نسبت به امتحانات سخت مثل ترس، گرسنگی و مرگ عزیزان، می‌‌تواند از جمله شروط آمادگی برای انتظار ظهور باشد. به عبارتی می‌‌توان گفت رشد روحی و روانی برای حاصل شدن صبر در زمان غیبت بدون امتحانات و ابتلائات میسر نمی‌شود، چنانکه در روایتی امام صادق (ع) فرمودند: «ظهور محقق نمی‌شود، مگر پس از یأس و ناامیدی از دیگران. به‌ خدا‌ سوگند، امر ظهور به وقوع نخواهند پیوست تا زمانی که در اثر ابتلائات شدید، ماهیت افراد‌ آشکار‌ شود‌ و صف‌بندی‌ها مشخص گردد».
• البته این نوع آمادگی روحی و روانی زمانی اثرگذار است که همراه مؤلفه ای به نام رضایت باشد، یعنی منتظر به حد اعلای از صبر نمی‌رسد مگر اینکه آمادگی روحی و روانی او در صبر، همراه با رضایت و طیب نفس باشد چنانکه در روایتی، معصوم (ع) یاران حقیقی امام عصر (ع) را کسانی معرفی می‌‌کند که در زمان غیبت امام، «صبری بدون شکوه و همراه با رضایت قلبی دارند».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین سبحانی‌نیا؛

محمد سبحانی‌نیا حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد سبحانی‌نیا، در کتاب «مهدویت و آرامش روان» در این‌باره گفته است: «یکی از ارکان انتظار فرج، صبر و پایداری است و انسان منتظر در واقع کسی است که همه سختی‌ها و ناملایمات را به امید رسیدن به آرمان بلند خویش، تحمل می‌‌کند و از فشار و تهدید زورگویان و طعنه و تکذیب نابخردان، هراس به دل راه نمی‌دهد؛ از همین‌رو در روایات، صبر و انتظار همواره قرین یکدیگر بوده و فضیلت بسیاری برای صبرپیشگان در زمان غیبت برشمرده شده است. حضرت سیدالشهدا (ع) که خود والاترین مظهر صبر و مقاومت در راه ادای تکلیف الهی است، در بیان مقام منتظرانی که صبر و شکیبایی پیشه ساخته و بر آرمان خویش پایداری می‌‌ورزند، می‌‌فرماید: "در میان ما اهل بیت، دوازده مهدی وجود دارد که اولین آن‌ها امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (ع) و آخرینشان نهمین فرزند من است. اوست قیام کننده به حق. خداوند با او، زمین را پس از آن‌که مرده است، زنده می‌‌کند و دین حق را به دست او برهمه ادیان غلبه می‌دهد؛ اگرچه مشرکان نپسندند. برای او غیبتی است که گروهی در آن از دین خدا برمی‌گردند و گروهی دیگر بر دین خود ثابت می‌‌مانند که این گروه را اذیت کرده و به آن‌ها می‌‌گویند: پس این وعده چه شد، اگر راست می‌‌گویید؟ آگاه باشید آن‌که در زمان غیبت او بر اذیت و تکذیب صبر کند، همانند کسی است که در مقابل رسول خدا (ص) با شمشیر به جهاد برخاسته است". شاید بتوان گفت: فضیلت‌های بی‌شماری در روایات ما که برای منتظران فرج برشمرده‌اند، به اعتبار همین صبر و تحمل مشکلاتی است که منتظران واقعی فرج، برخود هموار می‌‌کنند. در احادیث، از انتظار در پرتو صبر و انتظار فرج با صبر، سخن گفته‌اند. امام رضا (ع) درباره ملازمت صبر و انتظار فرج، فرموده‌اند: "بر شما باد صبر، همانا فرج بعد از یأس می‌‌آید". از این سخن معلوم می‌‌شود، انتظار بدون عنصر پایداری و شکیبایی در برابر مشکلات، پوسته‌ای است بدون مغز و قالبی است بی‌محتوا که در حقیقت انتظار نیست! آن حضرت در جایی دیگر، در همین‌باره فرموده‌اند: "چه‌قدر نیکوست صبر و انتظار فرج"؛ . نتیجه صبر در انتظار، پیروزی است. امام کاظم (ع) در این زمینه می‌‌فرمایند: "هرکس صبرکند و انتظار بکشد، به فرج و پیروزی می‌رسد و انتظار فرج، بخشی از فرج است". یکی از مسئولیت‌های منتظران در عصر غیبت، آراستگی به بردباری و پایداری است؛ زیرا بر پایه روایت مفصلی که در آن شرایط عصر غیبت و اوضاع پیش از ظهور بیان شده، می‌‌توان این نکته را دریافت که در دوران غیبت، فشار زیادی بر منتظران مخلص و صدیق حضرت مهدی موعود (ع) وارد می‌‌شود. مقاومت و پایداری در چنین شرایطی، به توان بالای روحی نیاز دارد. منتظران باید بکوشند تا به درجات بالای صبر نائل گردند؛ صبری که طبق حدیث شریف، "رأس الایمان" است. این معنا را می‌‌توان در کلام پیامبر خدا (ص) خطاب به اصحابش جست‌وجو کرد: "پس از شما کسانی می‌‌آیند که به هر یک از آنان، اجر پنجاه نفر از شما را خواهند داد". اصحاب گفتند: ای پیامبر خدا، ما در جنگ‌های بدر، احد و حنین با شما بودیم و آیاتی از قرآن درباره ما نازل شده است حضرت پاسخ دادند: اگر آن‌چه آنان تحمل می‌‌کنند بر شما وارد می‌‌شد، مانند صبر آنان صبر نمی‌کردید!. مشکلات گوناگونی که از جوانب مختلف برای انسان پیش می‌‌آید، فتنه‌ها و مصائب طاقت‌فرسایی که بر سر راه باورمندان چشم انتظار هست و احساس تنهایی، آنان را چنان می‌‌شکند که برای ناامید نشدن، استقامتی کوه‌سان می‌‌طلبد. امتحانات الهی، یکی پس از دیگری برای مؤمنین پیش می‌آید و میزان صبر و استقامت آنان را به بوته امتحان می‌گذارد. امام صادق (ع) می‌‌فرماید: "امر فرج بر شما نمی‌رسد، مگر پس از نابودی! نه به خدا سوگند نمی‌رسد، مگر پس از آنکه در اثر آزمایش‌های گوناگون، خالص و پاک شوید". اساساً انتظار با آن همه فضایل و برکتی که دارد، جز با صبر و شکیبایی حاصل نمی‌شود. پیامبراکرم (ص) فرمود: "با صبر و استقامت، منتظر فرج بودن عبادت است"».

۲. حجت الاسلام و المسلمین انصاری؛

رضا انصاری حجت الاسلام و المسلمین رضا انصاری، در مقاله «پیش درآمدی بر آثار روان‌شناسی انتظار» در این‌باره گفته است: «صبر شاه‌راه سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها می‌باشد و انسان‌هایی می‌توانند به موفقیت و ظفر برسند که در همه امور اعم از فردی و اجتماعی صابر باشند. صبر در فرامین دینی از جایگاه بسیار مهم و بالایی برخوردار می‌باشد در روایتی که پیرامون صبر آمده است می‌خوانیم: «رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِيمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ أَوْ كَرِهَ». یعنی صبر سرلوحه اطاعت خداوند در محبوبات و مکروهات می‌باشد. در برخی روایات پیرامون صبر آمده است: «لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ» یا اینکه صبر برای ایمان همچون سر برای بدن می‌باشد و همان‌طور که بدن بدون سر نمی‌تواند باشد ایمان هم بدون صبر نمی‌تواند باشد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین باقی‌زاده؛

رضا باقی‌زاده حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا باقی‌زاده، در مقاله «بررسی دستاوردهای روان‌شناختی سبک زندگی انتظار» در این‌باره گفته است: «انسان منتظر برای ادای رسالت سنگین خود، باید در برابر حوادث و سختی‌ها بایستد‌. استحکام‌ و پختگی او نیز از معرفت و آگاهی و توانایی‌اش سرچشمه می‌گیرد. از این‌رو مهم‌ترین دعا و خواسته او از خداوند، فزونی شناخت نسبت به حجت حاضر و استقامت در این مسیر است: خدایا‌! خودت‌ را به من بشناسان... مرا در راه دینت استوار گردان و به من صبر عطا کن!... مرا بر اطاعت او قدرت ده و بر پیروی از او پایداری عطا کن! مرا‌ در‌ گروه‌ و از یاران و یاوران او و آنان‌ که‌ راضی‌ به کارهای اویند قرار ده و این عقیده را در زندگی‌ام و نه در هنگام مردن از من مگیر تا آن هنگام که‌ ما‌ را‌ بر این عقیده بمیرانی؛ نه شکّ داشته باشیم‌ و نه‌ پیمان‌شکن و نه تکذیب‌کننده باشیم. خدایا! در ظهورش شتاب کن و به یاری خود تأییدش نما و یاورش را یاری کن. مردم در زمان غیبت به سخت‌ترین امتحان‌ها دچار می‌گردند‌ و زیر و رو می‌شوند و انسان منتظر در کنار خوشی‌ها، رنج‌ها و سختی‌ها را نیز باید تحمل کند. امام صادق (ع) می‌فرماید‌: این‌ امر‌ تحقق نخواهد یافت، مگر پس از یأس و ناامیدی از دیگران. به‌ خدا‌ سوگند، امر ظهور به وقوع نخواهند پیوست تا زمانی که در اثر ابتلائات شدید، ماهیت افراد‌ آشکار‌ نشود‌ و صف‌بندی‌ها مشخص نگردد. مفضل بن عمر نیز در‌ این‌باره‌ می‌گوید‌: خدمت امام صادق (ع) بودم. صحبت از حضرت قائم به میان آمد. به ایشان گفتم‌: امیدوارم‌ کار‌ فرج به آسانی به نتیجه برسد. حضرت در پاسخ فرمود: "به خدا سوگند چنین‌ نخواهد‌ شد، مگر اینکه شما و طرفدارانش در عرق و خون خود غرق شوید". سبک‌ زندگی انتظار به دلیل ایجاد نگرشی مثبت نسبت به ادامه حیات و آینده بشر، موجب‌ تقویت‌ روحیه مقاومت فرد در برابر مشکلات می‌شود. از سوی دیگر، انسانِ منتظر با‌ بهره‌گیری‌ از‌ منابع مذهبی خود، نسبت به وجود دشواری‌های پیش رو، آگاهی و آمادگی نسبی دارد که این‌ امر‌ در احساس قدرت پیش‌بینی و کنترل موقعیت‌های گوناگون زندگی، نقشی بسزا دارد و به‌ نوعی‌ سبب‌ پرورش ویژگی سرسختی می‌شود».

۴. حجت الاسلام و المسلمین نظری شاری؛

عبدالله نظری شاری حجت الاسلام و المسلمین عبدالله نظری شاری، در مقاله «نقش انتظار در بهداشت روانی» در این‌باره گفته است: «یکی از مهم‌ترین ابعاد انتظار، صبر در برابر تلخی‌ها، استقامت در برابر مشکلات، و پایداری در برابر فشارهای فراگیر دوران غیبت است. انتظار، به این معنا است که توانایی و بردباری بر تأخیرها و شکیبایی بر مشکلات ناشی از عصر غیبت را داشته باشیم. خداوند متعال می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ. صبر، به امتحان با بلاهای سخت، ترس، گرسنگی و فقدان عزیزان -به ویژه بردباری بر مشکلات زمان غیبت و نزدیک ظهور- تفسیر شده و استقامت در این مشکلات، شرط آمادگی برای انتظار تا ظهور است. به بیان امام رضا (ع) نه تنها انسان‌های منتظر و صبور، بلکه خداوند نیز در انتظار تحقّق فرجام نیکوی آفرینش است: «مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ! أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»: وَارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ «فَعَلَيْكُمْ‌ بِالصَّبْرِ»؛ چه نیکو است صبر و انتظار فرج، آیا سخن خدای تعالی را نشنیده‌اید که فرمود: "چشم به راه باشید که من نیز با شما چشم به راهم"، و فرمود: "منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم"، "پس بر شما باد که صبر کنید"».

۵. حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم‌زاده آملی؛

عبدالله ابراهیم‌زاده آملی حجت الاسلام و المسلمین عبدالله ابراهیم‌زاده آملی در مقاله «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته‌ است: «یکی دیگر از فلسفه انتظار این است که انتظار راستین، یکی از بزرگ‏ترین‏ عوامل برابر ظلم‌‏ها، فسادها، زورگویی‏‌ها و انواع بلاها و سختی‏ ها، ثابت و پابرجا نگه می‏‌دارد و به آنان دل و جرئت می‌‌‏دهد تا در بروز تهدیدها، تطمیع‌ها وسخت‏گیری‏‌های دشمنان اسلام خود را نبازند و از هیچ چیز و هیچ کس نترسیده‏ و نهراسند و مقاومت و ایستادگی خود را از دست ندهند و در عقیده خودهمچنان محکم و مستحکم، استوار و ثابت قدم بمانند، سرمایه روحی بزرگی‏ برای مؤمنان و منتظران و مستضعفان است. انتظار از دیدگاه اسلام و به‌ویژه مکتب حرکت‏‌بخش و تلاش آفرین تشیّع، مشوّق مردم به استقامت، مقاومت و پایداری و جهاد و مبارزه است؛ و از آنجا که‏ چشم‏‌داشتی به ظهور یک قیام الهی - انسانی در همه ابعاد آن در سطح جهان ‏است، به منتظران دید وسیعی می‌‌‏بخشد و به آن‏ها دلگرمی می‌‌‏دهد و صفوف‏ حق‏‌طلبان را در برابر ناحق فشرده‌‏تر می‌‌‏کند و به ادامه راه حق و عدل در برابر فسادها و بی‏‌عدالتی‏‌ها مقاوم می‏‌گرداند و سرانجام از آن‏ها انسان‏‌هایی پولادین وآبدیده می‌ ‏سازد. رسول گرامی اسلام‏(ص) در حدیثی که درباره ایمان و اعتقاد شیعیان‏ آخرالزمان، با امیرمؤمنان (ع) سخن گفته است، در حالی که آن حضرت را موردخطاب قرار داده و ایمان استوار این گروه مقاوم را مورد ستایش قرار داده است، می‌‌‏فرماید: «ياعَلي‏! وَاعْلَمْ اَنَّ اَعْجَبَ النّاس ايماناً وَ اَعْظَمَهُمْ يَقيناً قَوْمٌ يَکُونُونَ في‏آخِرَالزَّمانِ لَمْ يَلْحَقُوا النَّبِيَّ وَ حَجَبَ عَنْهُمُ الْحُجَّة فَآمَنُوا بِسَوادٍ في‏ بَياضٍ»؛ «یاعلی! شگفت انگیزترین مردمان از نظر ایمان و والاترین آنان از نظر یقین، کسانی‌‏اند که در آخرالزمان می‏‌باشند؛ پیامبر را درک نکرده‌‏اند و حجّت خدا از آن‏ها پنهان‏ گردیده و آنان به مرکّب سیاه روی کاغذ سفید (نوشته‏‌های روی کاغذ) ایمان‏ آورده‌‏اند». آن حضرت در روایت دیگری، استقامت هر یک از آن‏ها در دین خود را بسیار ستوده و به کندن خارهای «گوَن» در شب تاریک و به دست گرفتن آتش گداخته، تشبیه کرده و از آن سخت‏‌تر و شدیدتر دانسته، که از فتنه‌‏های تیره و تار مصون‏ خواهد ماند. در این روایات چنان که ملاحظه می‏‌شود رسول اکرم، مؤمنان منتظر رإ؛ برادران خود خوانده و از صبر و شکیبایی و مقاومت آنان در برابر مشکلات‏ ستایش کرده و رمز آن را هم سختی و دشواری دوران غیبت و ثابت ماندن بر حق‏و حقیقت معرفی نموده است. امام کاظم (ع)‏ فرموده است: هر کس صبر کند و انتظار بکشد، به فرج و پیروزی می‏‌رسد و انتظار فرج بخشی ازفرج است در این روایت به نکته مهمی اشاره شده است و آن این که امام فرمود: هر کس ‏با صبر و شکیبایی انتظار بکشد و در این راه پایداری و مقاومت به خرج دهد، به‏ پیروزی و فرج می‌‌‏رسد؛ این نشان می‌‌‏دهد که انتظار راستین، فلسفه‌‏اش، فلسفه‏ زندگی و دستیابی به آرمان‌‏های متعالی آن است؛ زیرا انتظار در این روایت، به‏‌معنای هجران و فراق بی‏‌حاصل تصور نشده که افق روشنی نداشته باشد، بلکه به‌‏معنای انتظار تحقق اهداف عالی انسانی - الهی است و لذا در پرتو آن می‌‌‏توان و باید به آن اهداف رسید».

۶. آقای موحدی (کارشناس ارشد علوم تربیتی)؛

محسن موحدی آقای محسن موحدی، نویسنده مقاله «آثار روان‌شناختی آموزه‌های مهدویت» در این‌باره گفته است: «صبر و استقامت یک ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجة آن مدیریت احساسات و هیجانات، توان تحمل سختی‌ها و سخت کوشی در کارهاست. صبر و استقامت در زندگی انسان کارکردهای گوناگونی دارد؛ از جمله: انسان را در مقابله با تنیدگی‌ها یاری می‌دهد، موفقیت در تحصیل، شغل و روابط اجتماعی را تسهیل می‌کند، در برخورد با هیجانات و احساسات درونی توانمندتر می‌سازد و در زمینه دین‌داری انسان را یاری می‌دهد. با توجه به تحلیل برخی از آیات قرآن و نیز روایات، هفت نوع سازه روان‌شناختی به عنوان پایه‌های روان‌شناختی صبر و استقامت می‌توان به دست آورد. مشخص بودن هدف، ارزشمند بودن هدف، اشتیاق رسیدن به هدف، ترس از شکست، بی رغبتی به امور منافی هدف، ضرورت پیمودن این مسیر برای رسیدن به هدف و احتمال رسیدن به هدف به عنوان پایه ‌های صبر و استقامت می‌‌باشند که همگی از آموزه ی انتظار منجی موعود قابل برداشت هستند».

۷. سرکار خانم پورسیدآقایی؛

زهرا سادات پورسیدآقایی سرکار خانم زهرا سادات پورسیدآقایی، در مقاله «بررسی تطبیقی شخصیت انسان منتظر با شخصیت سالم از دیدگاه روان‌شناسی کمال» در این‌باره گفته است: «بنابر روایت «منتظران واقعی حضرت مهدی (ع) در راه تحقق آرمان‌های جهانی امام، مشکلات و مصائب فراوانی را به جان می‌‌خرند، ولی از سر اخلاص و تواضع عمل خود را هیچ می‌‌پندارند و به جهت هجوم سختی‌ها و تحمل مشقت‌ها، بر خداوند منت نمی‌گزارند». از رسول اکرم (ص) نیز روایت شده است که به اصحاب خود فرمود: گروهی بعد از شما می‌‌آیند که هر یک نفر از آنها ثوابش معادل ثواب پنجاه نفر از شماست؛ چرا که شما به مشقت‌های آنها مبتلا نشدید و به اندازه آنها صبر ننمودید. کتاب مکیال المکارم دوازده نشانه برای درجه کامل انتظار بیان فرموده است. برای نمونه آورده است: منتظر در انتظار محبوب خود صبر بر شدّت‌ها و سختی‌ها نماید و آنها را در جنب این امر بزرگ سهل و سبک شمارد. روایات نشان می‌‌دهند که استقامت در برابر مشکلات دوران غیبت، شرط آمادگی برای انتظار تا ظهور است و فرد منتظر با ناراحتی و افزایش تنش روبه‌روست».

۸. سرکار خانم فقیهی مقدس؛

نفیسه فقیهی مقدس سرکار خانم نفیسه فقیهی مقدس، در مقاله «بررسی کارکرد آموزه انتظار در حوزه سلامت روان خانواده با تاکید بر روایات اسلامی» در این‌باره گفته است: «یکی از مؤلفه‌های مهم و موفقیت‌آمیز در زندگی انسان، وجود عامل صبر و شکیبایی در زندگی فردی و اجتماعی به خصوص در روابط خانوادگی است. قرآن کریم مؤمنان را به صبر و پایداری دعوت می‌کند و صبرپیشگی را زمینه دریافت معارف الهی دانسته است؛ چراکه در صبر فواید بی شماری برای تربیت نفس، تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها و مصائب نهفته است، صبر به انسان می‌آموزد که در بذل جهد و تلاش برای تحقق اهداف علمی و عملی مداومت ورزد و تا رسیدن به نتیجه مطلوب بردبار باشد. شرایط بسیار دشوار عصر غیبت که دوران دوری از حجت الهی، هجمه دشمنان دین برای خاموش ساختن نور الهی و کمی یاران و یاوران دین معرفی شده مستلزم آن است که منتظران راستین، با استقامت در برابر مشکلات و گرفتاریها بایستند واز موجودیت و هویت شیعی خود دفاع و از تعجیل و شتاب که نقطه مقابل صبر است پرهیز نمایند. چنان‌چه در روایت امام رضا (ع) صبر و انتظار فرج به عنوان دو قرین تحسین شده معرفی شده و مؤمنان راستین به صبر پیشگی و استقامت در برابر یأس و ناامیدی دعوت و منتظران ظهور حضرت حجت (ع) به سبب صبر از یاران رسول خاتم (ص) و اصحاب بدر برتر شمرده شده‌اند. انتظارِ حرکت آفرین و پویا، از خاستگاه‌های اصلی پایبندی به تکلیف شمرده شده و این توان را در منتظِر ایجاد می‌کند که صبرش مغلوب حوادث نگردد. منتظِر واقعیِ ظهورِ حضرت مهدی (ع)، به پیشوایان راستین و اسوه های صبر و ایستادگی تأسی می‌کند و در برابر عوامل درونی و بیرونی انحراف، پابرجا و استوار است و با کلید صبر و استقامت، باب گشایش و فرج را می‌گشاید. در روایتی از سومین پیشوای شیعه (ع) چنین روایت شده است: «مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِيّاً أَوَّلُهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِي وَ هُوَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ يُحْيِي اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ يُظْهِرُ بِهِ الدِّينَ يُحِقُّ الْحَقَّ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ * لَهُ غَيْبَةٌ يَرْتَدُّ فِيهَا قَوْمٌ وَ يَثْبُتُ عَلَى الدِّينِ فِيهَا آخَرُونَ فَيُؤْذَوْنَ وَ يُقَالُ لَهُمْ مَتى‏ هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ‏ صادِقِينَ أَمَا إِنَّ الصَّابِرَ فِي غَيْبَتِهِ عَلَى الْأَذَى وَ التَّكْذِيبِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِ بِالسَّيْفِ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ (ص)»؛ از ما دوازده نفر مهدی هست که اول آنها علی بن ابی‌طالب و آخر آنان نهمین نفر از فرزندان من خواهد بود که به حق قیام خواهد کرد، خداوند زمین را به وسیله او زنده خواهد نمود پس از این که مرده شده باشد، و به وسیله او دین را قوی و شوکت می‌‌دهد و آشکارش می‌کند، و حق را استوار می‌سازد اگر چه مشرکین این موضوع را مکروه می‌شمارند. وی غیبتی خواهد داشت که گروهی در اثر طول غیبت مرتد خواهند شد، و جماعتی در انتظار خواهند بود و در این راه رنج و اذیت خواهند کشید، مخالفین به این دسته می‌گویند: اگر شما راست می‌گویید پس این وعده کی انجام خواهد گرفت، کسی که بر طول غیبت او صبر کند و در این راه اذیت و آزار ببیند، مثل این است که با شمشیر در رکاب رسول خدا جنگ می‌کند. همچنین در روایت دیگری که در تفسیر نعمانی بیان شده منتظرانی که صبر همراه با رضایت و بدور از شکوه و بی‌قراری دارند مدح شده و در زمره یاوران حقیقی و اهل نجات معرفی شده‌اند. در نتیجه تحمل هدفمند مشکلات دوران غیبت، آستانه صبر و تحمل انسان منتظر بالا رفته و در حاصل توان مدیریت مشکلات زندگی بالا رفته و باعث ارتقاء رضایت مندی آنان در خانواده و دست‌یابی به سلامت روان می‌شود. مداومت بر اکتساب مؤلفه‌های اساسی انتظار، فرد را قادر به تسلط بر خویشتن ساخته و موجب اعتلای روحی در برابر ناملایمات و سختی‌ها می‌شود. این کار ویژه محوری نقش مؤثری در سلامت روان در خانواده دارد و تعمیم آن در خانواده منتظر، دیگر خواهی و کِبر گُریزی را به همراه دارد».

۹. سرکار خانم رجایی؛

محبوبه رجایی سرکار خانم محبوبه رجایی، در مقاله «مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت» در این‌باره گفته است: «بر اساس روایات انتظار فرج یکی از بزرگ‌ترین عوامل مقاومت و پایداری است. و از آن رو که مسلمانان و به ویژه شیعیان را در برابر ظلم‌ها، فسادها، زورگویی‌ها و انواع بلاها و سختی‌ها، ثابت و پا برجا نگه می‌‌دارد و به آنان دل و جرأت می‌‌دهد تا در برابر تهدیدها، تطمیع‌ها و سختگیری‌های دشمنان اسلام خود را نبازند، و از هیچ‌کس نترسند، و مقاومت و پایداری خود را از دست ندهند، و در عقیده خود همچنان محکم و مستحکم، استوار و ثابت قدم بمانند، سرمایه روحی بزرگی برای مؤمنان و منتظران و مستضعفان است. انتظار از دیدگاه اسلام مشوق مردم به استقامت، مقاومت، پایداری، و جهاد و مبارزه است. و از آنجا که چشم داشتن به ظهور یک قیام الهی و روحانی و اجتماعی در سطح جهان است، به منتظران دید وسیعی می‌‌بخشد و به آن‌ها دلگرمی می‌‌دهد و صفوف حق را در برابر ناحق فشرده‌تر می‌‌کند و حق‌طلبان و مصلحان و مؤمنان را به ادامه راه حق و عدل، در برابر فسادها و بی‌عدالتی‌ها مقاوم می‌‌نماید، و سرانجام از آنان انسان‌هایی پولادین می‌‌سازد. از همین‌رو در روایات اسلامی "انتظار فرج" عبادت شمرده شده، و حتی از بزرگ‌ترین عبادات به شمار آمده است».

پرسش‌های وابسته

1. مثبت‌اندیشی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
2. معنا‌بخشی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
3. ثبات شخصیت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت‌ روانی به چه معناست؟ (پرسش)
4. وحدت شخصیت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
5. هویت‌بخشی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
6. احساس نشاط به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
7. آرامش‌بخشی و احساس آرامش به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
8. احساس رضایت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
9. احساس امنیت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
10. احساس امید به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
11. احساس عزت نفس به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
12. احساس خودباوری و اعتماد به نفس به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
13. احساس رضایت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
14. احساس امنیت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
15. رشد شخصیت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
16. رشد روحیه خودمهارگری و مدیریت عواطف به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
17. رشد روحیه هدف‌مندی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
18. رشد روحیه صبر و استقامت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
19. رشد روحیه و میل به فضائل اخلاقی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
20. رشد روحیه محبت و عشق‌ورزی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
21. رشد روحیه انسجام و همگرایی با جامعه به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
22. رشد روحیه اخلاق‌مداری به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
23. رشد روحیه مسئولیت‌پذیری به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
24. اصلاح سبک زندگی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد رشد شخصیت روانی به چه معناست؟ (پرسش)
25. اشتیاق به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد عاطفی به چه معناست؟ (پرسش)
26. محبت به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد عاطفی به چه معناست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

1. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
   1. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   2. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   3. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
   4. آثار فکری و اعتقادی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   5. آثار روان‌شناختی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   6. آثار سیاسی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   7. آثار اقتصادی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   8. آثار نظامی و انتظامی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
2. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
3. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
4. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)