اعتبار خبر واحد

این مدخل زیرشاخهٔ بحث روایت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

طرق اثبات اعتبار خبر واحد

اثبات وثاقت راوی

این راه از سوی افرادی دنبال می‌شود که نظرشان حجیت خبر ثقه است و لذا به دنبال وثاقت راویان روایات می‌باشند و در صورت عدم وثاقت برخی از آنان حکم به عدم حجیت و اعتبار روایت می‌کنند. از آنجا که نمی‌توان تمام روایات منسوب به حضرت سیدالشهداء(ع) را از این طریق اثبات کرد لذا اثبات آنها را از راه‌های دیگر دنبال خواهیم کرد.

اثبات وثاقت خبر

این راه از سوی افرادی دنبال می‌شود که نظرشان حجیت خبر موثوق به است گرچه برخی از راویان آن ثقه نباشند؛ زیرا آنان معتقدند می‌توان از غیر راه سند نیز پی به اعتبار یا عدم اعتبار یک خبر و روایت برد. در راستای اثبات وثاقت یک خبر چند راه و طریق وجود دارد:

تأیید با شواهد حدیثی

مقصود از شواهد حدیثی، تأیید یک خبر و روایت با مضمون روایات دیگر است. از باب نمونه اهل سنت حدیث «مدینه علم» را به جهت وجود اباصلت هروی در سند آن تضعیف کرده‌اند، ولی مضمون آن در احادیث دیگر در مورد حضرت علی(ع) آمده که از آن جمله حدیث «أَنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا» است. این حدیث را ترمذی در سنن خود آورده و به همین مضمون در روایات دیگر نیز آمده است. حدیث «مدینه علم» شواهدی از حیث متن دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

۱. حدیث «أَنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»: این حدیث را بسیاری از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند؛ امثال:

1. ابو عیسی ترمذی.
2. احمد بن حنبل.
3. ابو نعیم اصفهانی.
4. ابن المغازلی.
5. سبط بن الجوزی
6. ابوعبدالله گنجی شافعی.
7. محب الدین طبری.
8. صدرالدین حمویی.
9. ابن حجر مکی.
10. متقی هندی.
11. عبدالرؤف مناوی.

۲. حدیث «أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»: این متن از حدیث را نیز تعدادی از علمای اهل سنت روایت کرده‌اند؛ امثال:

1. خطیب بغدادی.
2. عبدالرؤف مناوی.
3. قندوزی بلخی.

٣. حدیث «أَنَا دَارُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»: این حدیث را تعدادی از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند؛ امثال:

1. محب الدین طبری.
2. ملا علی قاری.

در بین احادیث نبوی، متابعات مضمونی نیز برای حدیث «مدینه علم» یافت می‌شود که برخی از آنها عبارت‌اند از: پیامبر(ص) به فاطمه زهرا(س) فرمود: «زَوَّجْتُكِ خَيْرَ أَهْلِي، أَعْلَمُهُمْ عِلْماً وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً وَ أَوَّلُهُمْ سِلْمَاً». من تو را به ازدواج بهترین اهلم در آوردم، او که از حیث علم بر دیگران برتری داشته و از حیث حلم افضل آنان است و اول کسی است که اسلام اختیار نموده است. همچنین درباره امام علی(ع) فرمود: «أَعْلَمُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ‌(ع)». دانشمندترین فرد امتم پس از من علی بن ابی طالب است. همچنین فرمود: «قُسِّمَتِ الْحِكْمَةُ عَشَرَةَ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِيَ عَلِيٌّ تِسْعَةَ أَجْزَاءٍ- وَ أُعْطِيَ النَّاسُ جُزْءاً وَاحِداً». حکمت‌ها به ده جزء تقسیم شد، به علی(ع) نه جزء آن داده شد و یک جزء دیگر آن بین مردم تقسیم گشت. همچنین فرمود: «أَعْلَمُ بِالسُّنَّةِ وَ الْقَضَاءِ بَعْدِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ». داناترین امت من به سنت و قضاوت بعد از من علی بن ابیطالب است. اصطلاح تأیید از راه شواهد حدیثی نزد اهل سنت رواج دارد. ابن الصلاح می‌نویسد: مثالی برای منابع و شاهد: روایت شده‌ایم از حدیث سفیان بن عیینه از عمرو بن دینار از عطاء بن ابی رباح از ابن عباس که پیامبر(ص) فرمود: «چه خوب بوده که پوست او را گرفته و دباغی نموده و از آن نفع می‌بردند» و همین مضمون را ابن جریج از عمرو از عطاء نقل کرده، ولی در آن سخنی از دباغی به میان نیامده است.

و حافظ احمد بیهقی برای حدیث ابن عیینه متابع و شاهدی آورده است: اما متابع: پس اسامة بن زید در نقل از عطاء با او متابعت نموده و او به اسنادش از اسامه از عطاء از ابن عباس نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمود: «چرا پوست او را نکنده و آن را دباغی نکردید تا از آن بهره‌مند شود». و اما شاهد: عبارت است از حدیث عبدالرحمن بن وعله از ابن عباس که گفت: رسول خدا(ص) فرمود: «هر پوستی که دباغی شد پاک می‌گردد» و خدا داناتر است..

ترمذی و طبرانی به سندشان از زید بن حسن انماطی، از جعفر بن محمد، از پدرش از جابر بن عبدالله نقل کرده‌اند که گفت: در حجة الوداع، روز عرفه رسول خدا(ص) را دیدم که بر شترش به نام قصواء سوار بود و خطبه می‌خواند. شنیدم که حضرت می‌فرمود: «ای مردم در میان شما چیزی می‌گذارم که اگر به آن تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم؛ اهل بیتم».. البانی بعد از نقل حدیث فوق می‌گوید: من می‌گویم: ولی حدیث صحیح است؛ چراکه برای آن شاهدی از حدیث زید بن ارقم است که گفت: «رسول خدا(ص) روزی در بین ما برخاست و در کنار برکه آبی به نام «خم» مابین مکه و مدینه خطبه خواند و حمد و ثنای الهی نمود و موعظه کرد و تذکر داد، سپس فرمود: اما بعد؛ آگاه باشید ای مردم! همانا من بشری هستم که نزدیک است فرستاده پروردگارم (عزرائیل) برسد و من دعوت او را اجابت کنم و من در میان شما دو چیز ارزشمند می‌گذارم: اول آن دو، کتاب خداست که در آن هدایت و نور است [هرکس به آن چنگ زند و اخذ نماید بر هدایت است و کسی که آن را رها کند گمراه است]، پس کتاب خدا را گرفته و به آن تمسک جویید. پیامبر(ص) بر کتاب خدا تشویق و ترغیب نمود و سپس فرمود: و اهل بیتم و شما را در حق اهل بیتم تذکر می‌دهم. این جمله را سه بار تکرار کرد».

این حدیث را مسلم (۷ / ۱۲۲ - ۱۲۳) و طحاوی در مشکل الآثار (۴/ ۳۶۸) و احمد (۴/۳۶۶ - ۳۶۷) و ابن ابی عاصم در السنة (۱۵۵۰ و۱۵۵۱) و طبرانی (۵۰۲۶) از طریق یزید بن حیان تمیمی از زید بن ارقم، تخریج نموده‌اند. و نیز احمد بن حنبل (۴/ ۳۷۱) و طبرانی (۵۰۴۰) و طحاوی آن را از طریق علی بن ربیعه نقل کرده‌اند که گفت: زید بن ارقم را دیدم که بر مختار وارد می‌شد یا از نزد او بیرون می‌آمد. به او گفتم: آیا از رسول خدا(ص) شنیدی که می‌فرمود: همانا من در میان شما دو چیز گران‌بها می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم؟ گفت: آری. سند آن صحیح و رجال آن رجال صحیح است. و برای آن طرق دیگری است نزد طبرانی (۴۹۶۹ - ۴۹۷۱ و ۴۹۸۰ - ۴۹۸۲ و ۵۰۴۰) و حاکم (۳/۱۰۹ و ۱۴۸ و ۵۳۳) که او و ذهبی برخی از آنها را تصحیح نموده‌اند. و شاهد دیگری است از حدیث عطیه عوفی از ابوسعید خدری به طور مرفوع: «[من نزدیک است که خوانده شوم و اجابت نمایم و] همانا من در میان شما چیزی گزاردم که اگر به آن اخذ کنید هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد: دو چیز گران‌بها؛ که یکی از آن دو از دیگری بزرگ‌تر است: کتاب خدا، ریسمانی کشیده شده از آسمان به طرف زمین و عترتم اهل بیتم، آگاه باشید که آن دو هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض ملحق به من شوند».

این حدیث را احمد (۳/۱۴ و ۱۷ و ۲۶ و ۵۹) و ابن ابی عاصم (۱۵۵۳ و ۱۵۵۵) و طبرانی (۲۶۷۸ - ۲۶۷۹) و دیلمی (۲/۱ / ۴۵) تخریج نموده‌اند. و این سندی حسن در شواهد است. این حدیث شواهد دیگری از حدیث ابوهریره نزد دارقطنی (ص ۵۲۹) و حاکم (۱/۹۳) و خطیب در کتاب «الفقیه و المتفقه» (۵۶/۱) دارد. و ابن عباس نزد حاکم که آن را تصحیح کرده و ذهبی با آن موافقت نموده است....

آنگاه در آخر می‌گوید: بعد از مدت زیادی از آنکه این حدیث را تخریج کردم در سال ۱۴۰۲ هجری بر من نامه‌ای نوشته شد تا از دمشق به عمان مسافرت نمایم و پس از آنجا به امارات عربی بروم، در قطر برخی از اساتید و دکترهای خوبی را دیدم، یکی از آنان رساله‌ای چاپ شده در تضعیف این حدیث به من داد و چون آن را قرائت نمودم برایم روشن شد که مؤلف آن تازه کار در این فن است و این به دو جهت بود که به او تذکر دادم؛ جهت اول: این که او در تخریج این حدیث به برخی از مصادر چاپ شده متداول در دست مردم اکتفا کرده و لذا تقصیر فاحشی در تحقیق مطلب بر آن داشته است و بسیاری از طرق و اسانید آنکه فی حد ذاته صحیح یا حسن است را از دست داده است تا چه رسد به شواهد و متابعات، آن‌گونه که برای هر نظر کننده‌ای آشکار می‌شود اگر مقابله کند بین تخریج او و تخریجی که اینجا آمده است.

جهت دوم: اینکه او التفاتی به اقوال تصحیح کنندگان این حدیث از علما نداشته و به قاعده آنان که در اصطلاح حدیث ذکر کرده‌اند نگاهی نکرده است و آن اینکه حدیث ضعیف از راه کثرت طرق قوت می‌یابد و لذا در این خطای فاحش که تضعیف حدیث صحیح است گرفتار آمده است..

شیخ طوسی نیز یکی از نشانه‌های صحت متن و مضمون حدیث را موافقت آن با سنت قطعی می‌داند. ایشان در مقدمه کتاب «الاستبصار» می‌نویسد: خبر غیر متواتر بر دو نوع است، نوعی از آن نیز موجب علم بوده؛ و آن خبری است که به همراه او قرینه که موجب علم بوده، آمده است و خبری با این ویژگی نیز باید به مفاد آن عمل شود و آن ملحق به قسم اول است و قرائن بسیاری است از آن جمله این که با ادله عقل و مقتضای آن مطابقت داشته باشد و از آن جمله اینکه مطابق با ظاهر قرآن باشد؛ یا با ظاهر آن، یا با عموم آن، یا با دلیل خطاب آن یا با فحوای آن، تمام این قرائن موجب علم بوده و خبر را از محدوده آحاد خارج کرده و داخل در باب معلوم می‌کند و از آن جمله این که مطابق با سنت قطعی باشد یا به طور صریح یا از راه مفهوم مخالف یا از مفهوم موافق یا عموم آن؛ و از آن جمله این که مطابق با اجماع مسلمین باشد، و از آن جمله این که مطابق با اجماع فرقه محقه (شیعه) باشد که تمام این قرائن، خبر را از محدوده آحاد خارج کرده و داخل در باب معلوم نموده و عمل به آن را واجب می‌نماید..

تأیید با متابعات سندی

مقصود از متابعات سندی، اسناد دیگری است که برای یک خبر آمده است که می‌تواند یک سند را تقویت و تأیید نماید، این اصطلاح نیز نزد اهل سنت رایج است؛ و در حقیقت این تأیید می‌تواند منجر به حجیت خبر از راه وثاقت راوی شود. ابن الصلاح در تشریح معنای تأیید خبر با متابعات سندی می‌نویسد: حافظ ابوحاتم محمد بن حبان تمیمی ذکر کرده: مثال راه اعتبار در اخبار این است که: حماد بن سلمه حدیثی را نقل نموده متابعت بر آن، از ایوب، از ابن سیرین، از ابوهریره، از پیامبر(ص). و نظر می‌شود: آیا آن را ثقه‌ای غیر از ایوب از ابن سیرین نقل کرده، اگر چنین باشد دانسته می‌شود برای خبر اصلی است و باید به آن رجوع شود، وگرنه ثقه‌ای غیر از ابن سیرین آن را از ابوهریره روایت کرده و اگر چنین نبود، فردی از صحابه غیر از ابوهریره آن را از پیامبر(ص) روایت نموده است؛ و هرکدام یافت شود به آن دانسته می‌شود برای حدیث اصلی است که باید به آن رجوع شود، وگرنه چنین نیست.

می‌گویم: مثال متابعت آن است که آن حدیث بعینه از ایوب از غیر حماد روایت گردد و این همان متابعت عامه است، ولی اگر احدی غیر از او از ایوب روایت نکرده باشد، ولی برخی از آنان از ابن سیرین یا از ابوهریره روایت کرده یا آن را غیر از ابوهریره از رسول خدا(ص) روایت نموده، گاهی بر آن نیز نام متابعت اطلاق می‌شود.....

تأیید از راه علو متن

یکی از راه‌های اثبات متن یک خبر که عموماً نزد علما و محدثان شیعه به کار می‌رود راه علو متن یک حدیث است به این معنا که گاهی می‌توان به جهت علو متن انتساب آن به معصوم(ع) را ثابت کرد؛ زیرا برخی از عبارات فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق است و «نهج البلاغه» از این قبیل است. ابن ابی الحدید می‌گوید:... علت ذکر این مطلب این است که بسیاری از افراد متعصب و پیرو هوس می‌گویند: بسیاری از «نهج البلاغه» سخن تازه پرداخته‌ای است که گروهی از شیعه آن را جعل کرده‌اند و برخی از آن را به سید رضی و برخی را به دیگران نسبت داده‌اند. این گروه کسانی هستند که تعصب چشمان آنان را کور کرده و از راه روشن گمراه گشته و به بیراهه‌ها رفته‌اند و این به سبب کمی شناخت ایشان از اسلوب‌ها و سبک‌های گفتار است و من با کلامی مختصر این فکر اشتباه را برای تو روشن می‌کنم و می‌گویم: این سخن از دو حال خارج نیست؛ یا آنکه می‌گویند تمام «نهج البلاغه» جعلی و ساختگی است یا بخشی از آن. فرض اول: که تمام آن مجعول است بطلانش ضروری و بدیهی است؛ زیرا ما با تواتر اخبار از صحت اسناد برخی از این خطبه‌ها به امیر مؤمنان(ع) آگاهیم و همه یا بسیاری از محدثان و مورخان از خطبه‌های «نهج البلاغه» آورده‌اند و شیعه هم نیستند که متهم و منسوب به غرض و هدف مخصوصی باشند.

فرض دوم: که برخی از آن مجعول باشد باید در آن دوگانگی احساس شود و هر کس به کلام و خطابه انس داشته باشد و اندکی از علم بیان بهره‌مند باشد و او را در این کار ذوقی باشد ناچار میان سخن سست و استوار و میان سخن شیوا و شیواتر و سخن اصیل و ریشه‌دار و سخن تازه فرق می‌گذارد و چون بر جزوه‌ای واقف شود که متضمن سخن تنی از خطیبان یا دو نفر از ایشان باشد میان سخن آنان فرق می‌گذارد و سبک آن دو را از یکدیگر تمییز می‌دهد. مگر نمی‌بینی که ما اگر قدرت شناخت و نقد و بررسی شعر را داشته باشیم و دیوان ابوتمام را ورق بزنیم و در آن میان یک یا چند قصیده از فرد دیگری ببینیم با ذوق خود می‌شناسیم و مباینت آن را با قصاید ابوتمام می‌فهمیم و متوجه می‌شویم که راه و روش و ریزبینی‌های او در آن قصیده نیست، مگر نمی‌دانی که شعرشناسان و عالمان به همین سبب قصاید بسیاری را که منسوب به او بوده و به نامش سروده‌اند را از دیوانش حذف کرده‌اند که با راه و روش شعری او مباینت داشته است. در مورد ابونواس نیز همین‌گونه رفتار کرده‌اند و بسیاری از اشعار را که از کلمات آنها معلوم شده از شعر او نیست نابود کرده‌اند و درباره شاعران دیگری غیر از آن دو نیز همین‌گونه رفتار کرده‌اند و در این مورد به چیزی جز ذوق اعتماد نکرده‌اند. اینک اگر در «نهج البلاغه» تأمل کنی تمام آن را یکدست و از یک سرچشمه و آن را یکنواخت خواهی دید که سبک آن یکسان است و همچون یک عنصر خالص است که هیچ آمیزه‌ای ندارد و هیچ یک از اجزاء آن مخالف با اجزاء دیگر نیست و ماهیت آن تفاوتی ندارد و همچون قرآن مجید است که آغازش همچون میانه‌اش و میانه‌اش همچون پایانش بوده و در هر سوره و آیه‌اش از لحاظ راه و روش و فن و نظم چون دیگری است، اگر بعضی از قسمت‌های «نهج البلاغه» صحیح و بعضی ساختگی بود با این برهان برای تو روشن می‌شد و حال آنکه گمراهی کسانی آشکار می‌شود که پنداشته‌اند این کتاب یا بخشی از آن منسوب به امیر مؤمنان(ع) نبوده و ساختگی است.

وانگهی بدان، کسی که چنین ادعایی کند ادعای چیزی کرده است که او را یارای آن نبوده و برای ادعایش نهایت و اندازه‌ای متصور نیست؛ زیرا اگر ما این باب را بگشاییم و در این گونه موارد شک و تردید داشته باشیم نباید به درستی و صحت هیچ سخنی که از رسول خدا(ص) نقل شده اعتماد داشته باشیم و هر طعن زننده‌ای می‌تواند اشکال کند و بگوید: این سخن ساخته و پرداخته دیگری است.....

سلیمان کتانی، نویسنده مسیحی درباره «نهج البلاغه» می‌نویسد: گفته‌اند: همانا دستی که به نهج البلاغه دراز شده دستی طولانی بوده، طولانی‌تر از سه قرن، این دست امتداد یافته و با حروف بازی کرده و کلماتی را با زحمت پدید آورده است. اگر امر چنین است پس پدید آورنده به زحمت آن، دستی طولانی در این فن داشته است؛ زیرا او درصدد تعمق در جوانبش برآمده و استحقاق چنین کاری را داشته و در فن اخراج مطالب و فن ادای آن و فن تقلید و فن تمثیل تخصص داشته است... و آیا این کتاب غیر از آن کتاب است که شخصیت بزرگی با روش طولانی‌اش آن را معرفی کرده و انسان بر اساس آن ارزش یافته که با عقل صحیح متبلور شده و با فضیلت برتری می‌یابد و فضایل رو به رشد بوده و بر یک محور می‌چرخد و آن محور تقوا و ایمان به خداست؟

و کی و در کدامین لحظه از لحظات عمرش او این راه صریح را نپیمود؟ آیا در اعلان رسالت و ایمان به آن؟ در حالی که او خودش را برای دعوت به آن و جهاد در راه آن یا در تطبیق آن به عنوان دستور کامل برای مجاری افکار و اقوال و اعمالش وقف کرده و زهد و تقوا و شجاعت و جوانمردی‌اش شاهد بر این مطلب بود؟... و «نهج البلاغه» چه آنکه حروفش بر دستان فرزند ابوطالب روشن شده یا در دستان فردی که اهل فن بوده و به زحمت آنها را انشاء کرده، در هر حال همیشه گویا و تعبیری عمیق و بلیغ از شخصیت یک نفر است به نام علی بن ابی طالب..

در مورد احادیث منسوب به امام حسین(ع) گرچه نمی‌توان سند تمام آنها را ثابت کرد ولی از راه متابعات و علو متن می‌توان به متن آنها اطمینان پیدا نمود.

مطابقت با ادله عقلی

عقل در اسلام از جایگاه ویژه و رفیعی برخوردار است و مقصود از آن احکامی است که تمام عقلا با قطع نظر از نزاع‌ها و تعصبات و پیش‌فرض‌ها بر آن اتفاق دارند، نظیر حکم عقل به این که هر پدیده‌ای احتیاج به علت دارد و دور و تسلسل باطل است و عدل حسن و ظلم قبیح است. اینها احکام عقلیه‌ای است که سنگ آسیاب عقیده و شریعت بر آن دور می‌زند و اگر کسی آنها را منکر شود حتی نمی‌تواند وجود خدا را ثابت کند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ و نیز در قرآن تشویق به تعقل و تفکر نموده است. از اینجا استفاده می‌شود که منطق عقل حجت قطعی بین خداوند سبحان و بندگان او است و لذا می‌تواند مقیاس دیگری برای تمییز حق از باطل باشد. همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، شیخ طوسی در کتاب «الاستبصار» یکی از نشانه‌های صحت متن و مضمون حدیث را موافقت با ادله عقلی می‌داند.

مطابقت با قرآن

قرآن کریم اولین مرجع و منبع برای مسلمانان در مجال عقیده و احکام است. قرآن خودش را چنین معرفی می‌کند: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾.

بدین جهت، قرآن میزان حق و باطل درباره مسائلی است که به عقیده و شریعت از راه روایات نسبت داده می‌شود؛ لذا باید حدیث را با قرآن سنجید. فخر رازی از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: هرگاه از من حدیثی به نظر شما رسید آن را بر کتاب خدا عرضه کنید اگر آن را موافق با کتاب خدا یافتید قبول کنید وگرنه آن را رد نمایید..

ایوب بن حر می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: «كُلُّ شَيْ‌ءٍ مَرْدُودٌ إِلَى الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ كُلُّ حَدِيثٍ لَا يُوَافِقُ كِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ زُخْرُفٌ‌». هر چیزی به کتاب و سنت بازمی‌گردد و هر چیزی که با کتاب خدا موافق نباشد باطل است. مقصود از عرض حدیث بر قرآن احراز عدم مخالفت حدیث با قرآن است، نه این که به طور حتم باید آیه‌ای موافق با حدیث در قرآن وجود داشته باشد.

از باب نمونه: مسلم در صحیح خود از عمر بن خطاب نقل کرده که پیامبر(ص) فرمود: «المَيِّتُ يُعذَّبُ في قَبْره بِمَا نِيحَ عَليْهِ». مرده با نوحه‌سرایی اهلش بر او عذاب می‌شود. مفاد این روایت با قرآن سازگاری ندارد؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى﴾. همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، شیخ طوسی در کتاب «الاستبصار» یکی از نشانه‌های صحت متن و مضمون حدیث را موافقت با قرآن می‌داند.

مطابقت با اجماع

اگر امت بر مطلبی اتفاق کردند دلیل قطعی بر حقانیت آن است و این راه و منهجی است که شیعه و عامه بر آن اتفاق دارند، گرچه شیعیان، اعتبار اتفاق و اجماع امت را به اعتبار کشف از قول معصوم می‌دانند. بر این اساس، اگر حدیثی مخالف با اتفاق امت بود از اعتبار ساقط بوده و محکوم به جعل و وضح است. از باب نمونه: طحاوی به سندش از انس نقل کرده که گفت: از آسمان برف بارید. ابوطلحه به ما گفت: برای ما از این برف بیاور. آنگاه در حالی که روزه‌دار در ماه رمضان بود از آن بخورد. من به او گفتم: آیا در حالی که روزه‌داری از آن می‌خوری؟ گفت: این برفی است که از آسمان فرود آمده و ما با آن شکم‌های خود را پاک می‌کنیم و آن طعام یا آشامیدنی نیست! انس می‌گوید: من نزد رسول خدا(ص) آمدم و این مطلب را به او خبر دادم. حضرت فرمود: «آن را از عمویت بگیر و قبول کن».. در حالی که این روایت با اتفاق و اجماع امت مخالفت دارد که مطلق اکل و شرب مبطل روزه است و لذا می‌توان حکم به وضع و جعل این حدیث نمود. همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، شیخ طوسی در کتاب «الاستبصار» یکی از نشانه‌های صحت متن و مضمون حدیث را مطابقت آن با اجماع می‌داند.

ارزیابی احادیث نزد شیعه

گرچه در بحث گذشته درصدد برآمدیم بسیاری از احادیثی را که برخی از افراد به جهت داشتن مبنای حجیت خبر ثقه، از گردونه اعتبار خارج کرده بودند معتبر نموده و به گردونه بحث داخل نماییم، ولی نباید از تفریط به افراط افتاده و معتقد به صحت و اعتبار تمام احادیث منسوب به ائمه معصومین(ع) شده و دست از ارزیابی احادیث بکشیم. برخی از علمای اهل سنت گمان می‌کنند شیعه معتقد به تمام روایاتی است که در مصادر حدیثی‌اش آمده است و لذا با این گمان و خیال درصدد برآمده تا به جهت وجود برخی روایات در مصادر شیعه که از حیث متن به نحوی مشکل دارد بر شیعه و تراث حدیثی او ایراد وارد کنند؛ در حالی که علمای شیعه هرگز چنین اعتقادی را راجع به کتاب‌های حدیثی خود ندارند، آنان حتی در رابطه با کتب اربعه حدیثی خود چنین ادعایی را ندارند تا چه رسد به کتاب‌هایی در مرتبه پایین‌تر که هیچ کسی ادعا نکرده تمام روایات آن صحیح السند و از حیث متن صحیح و مطابق با واقع است.

جالب آن است که خود مؤلفان این کتاب‌ها نیز چنین ادعایی را نداشته‌اند. از باب مثال: مرحوم علامه مجلسی درباره احادیثی که در کتاب خود به نام «بحار الأنوار» آورده می‌فرماید: بدان که غلو در پیامبران و امامان(ع) به آن است که معتقد به الوهیت یا شرکت آنان در عبودیت یا در خلق و رزق شویم. یا اینکه بگوییم: خداوند متعال در آنان حلول کرده یا با آنان متحد شده است. یا اینکه آنان علم غیب را بدون وحی یا الهامی از خداوند متعال می‌دانند. یا این که درباره امامان بگوییم: آنان پیامبرند، یا قائل به تناسخ ارواح آنان بعضی در بعضی دیگر شویم. یا معتقد شویم که معرفت آنان ما را از جمیع طاعات بی‌نیاز می‌کند و لذا با معرفت آنان تکلیفی به ترک معاصی نیست.

و اعتقاد به تمام این موارد کفر و خروج از دین است، آن گونه که ادله عقلیه و آیات و اخبار پیشین و دیگر روایات بر آن دلالت دارد و تو فهمیدی که امامان(ع) از آنان تبری جسته و به کفرشان حکم کرده و به کشتنشان فرمان داده‌اند و هرگاه به گوشت چیزی از این نوع اخبار که موهم چیزی از این مطالب است خورد، آنها را یا باید تأویل کنی و یا اینکه آنها را از اتهامات غلات بدانی..

حال با این توصیف چگونه می‌توان بر علمای شیعه به جهت وجود روایات غلو یا دیگر روایاتی که با عقل قطعی یا قرآن یا سنت متواتر یا... مخالف است ایراد گرفت و بر آنان هجوم برد. این اشکال بر علمای اهل سنت وارد است که اسم صحاح را بر شش کتاب حدیثی خود گذاشته‌اند، خصوصاً دو کتاب از آن شش کتاب را که تالی تلو قرآن در صحت می‌دانند و از آن به صحیحین یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم تعبیر می‌کنند. این اشکال به آنان وارد است که با وجود چنین اعتقادی به این دو کتاب چرا این‌گونه احادیث در آن آمده و شما به آن اعتقاد دارید؟!

منابع

1. رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین ج۱