انس بن مالک انصاری در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انس بن مالک انصاری است. انس بن مالک انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انس بن مالک انصاری در نهج البلاغه - انس بن مالک انصاری در تاریخ اسلامی - انس بن مالک انصاری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

انس از تیره بنی عدی بن مالک بن نجار و از قبیله خزرج است. کنیه او ابوحمزه و ملقب به «ذوالأُذنین» است.

وی از مشاهیر صحابه رسول خدا (ص) و خدمتگزار آن حضرت بود. در وجه نامگذاری کنیه او به ابوحمزه، گفته شده انس گیاهی ترش را چید و دسته کرد. وقتی رسول خدا (ص) آن را در دست انس دید، او را ابوحمزه کنیه داد. چنان که در وجه لقب او نیز گفته شده است: روزی رسول خدا (ص) به مزاح او را ذوالأذنین خواند، از آن پس لقب او شد. البانی این گزارش را غریب و از نظر سند ضعیف دانسته است. انس ده سال پیش از هجرت رسول خدا (ص) در مدینه به دنیا آمد. وی گوید: پس از ورود رسول خدا (ص) به مدینه، ابوطلحه انصاری، شوی مادرم مرا نزد آن حضرت برد و گفت: یا رسول الله، انس کودک زیرکی است، اجازه دهید خدمت‌گزار شما باشد.

او در روایت دیگری گوید: مادرم، ام سلیم مرا برای خدمت، نزد رسول خدا (ص) برد و گفت: این پسرکی باسواد، نویسنده و خدمت‌گزاری کوچک است، برای او دعا کن. حضرت عرضه داشت: «خدایا، فرزندان و مال او را فزونی بخش و عمرش را دراز کن و گناهانش را بیامرز». انس گوید: نتیجه دعای آن حضرت را آشکارا در خودم دیدم. من از مال دارترین و عیال وارترین انصارم، تاکنون ۱۸ یا ۱۰۲ نفر از فرزندان خود را به خاک سپرده‌ام. درختان میوه من در سال دوبار میوه می‌دهند. چندان زنده ماندم که از زندگی دلگیرم و اینک منتظر سومی - آمرزش گناهانم - هستم.

برخی، تعداد فرزندان انس را که پیش از آمدن حجاج بن یوسف ثقفی به بصره درگذشتند، قریب به ۱۲۰ نفر دانسته‌اند. عده‌ای از فرزندان انس در طاعون جارف (سال ۶۹) مردند. انس، هنگام رحلت رسول خدا (ص) بیست سال داشت. وی گوید: مادران من - همسران رسول خدا (ص) - مرا به خدمتگزاری آن حضرت تشویق می‌کردند. روزی رسول خدا (ص) به خانه ما آمد و از بزی که داشتیم برای او شیر دوشیدم. آن حضرت از آن شیر خورد و به کسان دیگر نیز داد. در خدمت به آن حضرت تمام کارهایم چنان که رسول خدا (ص) می‌خواست نبود، اما در هیچ کاری مرا سرزنش نکرد و گفت: «چرا این کار را کردی یا باید این کار را بکنی» و اگر یکی از همسران آن حضرت مرا سرزنش می‌کردند، می‌فرمود: «رهایش کنید! اگر می‌توانست، انجام می‌داد». روزی نیز مرا برای انجام کاری فرستاد. با کودکان مشغول بازی شدم. آن حضرت آمدند و به کودکانسلام دادند. همچنین او گوید: نزد همسران رسول خدا (ص) رفت و آمد می‌کردم. وقتی آیه حجاب ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ نازل شد، حضرت فرمود: «وَرَاءَكَ يَا بَنِي»؛ و از ورود من نزد آنان منع کرد.

از انس پرسیدند: آیا در جنگ بدر شرکت داشتی؟ گفت: ای بی‌مادر، آیا همچو منی از بدر غایب می‌شود؟ این در حالی است که کسی از سیره‌نگاران نام او را در شمار شرکت کنندگان در بدر نیاورده است. ابن کثیر، گوید: به دلیل سن کم انس، فول مشهور، شرکت نکردن او در بدر و أحد است. برخی این دو روایت را چنین جمع کرده‌اند که او در بدر نیز برای خدمت به رسول خدا (ص) همراه آن حضرت بود، ولی چون در جنگ شرکت نکرد، از مجاهدان شمرده نشد . اینکه رسول خدا (ص) در بدر سهمی برای او قرار نداد، شاهدی است بر اینکه او در جنگ بدر حضور نداشته است؛ چراکه تمام کسانی که در بدر حضور داشتند، از بدریان شمرده شده‌اند. شرکت او در أحد نیز مسلم نیست. با این حال، حکایت شکستن دندان‌های حضرت را در حد نقل کرده است که چه بسا با واسطه است. انس در حدیبیه، فتح مکه، حنین، طائف و حجة الوداع شرکت داشت. از موسی پسر، انس سؤال شد: انس در چند نبرد همراه رسول خدا (ص) بود؟ گفت: در هشت نبرد بدون آنکه آنها را برشمرد.

پس از رحلت رسول خدا (ص)، ابوبکر با مشورت عمر او را برای جمع‌آوری زکات به بحرین فرستاد. وقتی از بحرین برگشت، عمر جانشین ابوبکر شده بود. عمر از او خواست اموالش را بیاورد، اما انس گفت: اول با شما بیعت کنم، بعد اموال را بیاورم. او ابتدا با عمر بیعت کرد و عمر، چهار هزار درهم را که انس از بحرین آورده بود، به او بخشید. در ایام فتوحات به دمشق رفت، اما دوباره به مدینه منوره بازگشت، تا اینکه عمر هنگام عزل مغیره از ولایت بصره و نصب ابو موسی اشعری، انس را همراه ابوموسی به بصره فرستاد. بر پایه همین گزارش، از همین زمان وی در بصره ساکن شد؛ هرچند برخی سکونت او را در بصره، بعد از تخطیط بصره (پیش از عزل مغیره) دانسته‌اند.

انس در بصره، چهار خانه داشت. او گوید: با عمر در ایلیا (بیت المقدس) بودم. راهب ایلیا نزد او آمد و در حالی که از حرمت شراب در اسلام ناآگاه بود گفت: می‌خواهی نوشیدنی‌ای برای تو بیاورم که در کتاب‌های ما آمده که وقتی شراب حرام شود، همچنان حلال است؟ عمر پذیرفت و از راهب ایلیا پرسید: آن چیست؟ راهب گفت: جوشیده فشرده انگور است که دو ثلث آن رفته است. عمر انگشت خود را در آن فروبرد و خورد و گفت: این شبیه روغن مالیدنی است و آن را به قطران (روغنی سیال که از درخت ابهل گیرند) تشبیه کرد و به سران سپاه شام نیز نوشت که از آن درست کنند و به سپاهیان بدهند.

انس در سال هجده در فتح شوشتر (تستر) شرکت داشت و همراه چند نفر از صحابه، هرمزان را نزد عمر آورد. انس در شورش بر ضد عثمان، مردم را برای کمک به او دعوت می‌کرد. در ایام حکومت امام علی (ع) اطلاعی از او نداریم، ولی در دوره خلافت معاویه پیوسته به شام رفت و آمد داشت. یک بار معاویه از او خواست حدیثی را که مستقیم از رسول خدا (ص) شنیده برای او نقل کند. انس به بهانه اینکه او جزء آخرین صحابه رسول خدا است، مورد تکریم خلفا قرار می‌گرفت و در مجالس آنان حضور می‌یافت. او هنگام آوردن سر مبارک امام حسین (ع) نزد ابن زیاد، در مجلس او حضور داشت و دید ابن زیاد با نی به بینی آن حضرت می‌زند. پس گریه کرد و گفت: شبیه‌ترین مردم به رسول خدا (ص) است . همچنین در ایام حاکمیت مصعب بن زبیر بر بصره، جزء اشراف بصره بود و در سال ۶۴ و به قولی ۶۵، بعد از مرگ یزید، از طرف عبدالله بن زبیر، امام جماعت بصره شد و چهل روز برای مردم نماز خواند .

انس پس از حاکمیت حجاج بن یوسف ثقفی بر بصره، نزد او نیز رفت و آمد داشت تا آنکه فرزندش عبدالله، ابن جارود را بر ضد حجاج یاری داد و خود نیز در فتنه عبدالرحمان بن اشعث از او جانبداری کرد. حجاج بن یوسف که از این همیاری به خشم آمده بود، سال ۸۲ برای خوار کردن انس و برخی دیگر از صحابه رسول خدا (ص)، به گردن آنان مهر زد و دلیل این کار خود را یاری نکردن عثمان و شرکت انس در فتنه‌ها بر ضد او دانست. همچنین گفته شده است: پس از شکست عبدالرحمان بن اشعث، حجاج بن یوسف یاران ابن اشعث را کشت و انس را خواست و پس از تحقیر او گفت: هان ای انس! در فتنه‌ها یک روز با مختاری و روز دیگر با پسر اشعث جولان می‌دهی؟ سوگند به خدا تصمیم دارم تو را زیر سنگ‌های آسیا له و نشانه تیرها کنم. انس از ترس حجاج برای عبدالملک بن مروان نامه نوشت و از دشنام و سخنان زشت و ناروای حجاج به خود، شکایت کرد. عبدالملک وقتی نامه انس را خواند، خشمگین شد و به حجاج نامه نوشت و از او خواست از انس عذرخواهی کند. بخشی از نامه عبدالملک به حجاج بن یوسف چنین است: ای پسر زنی که.. ، گویا شغل پدرانت را فراموش کرده‌ای؟ به من خبر رسیده گستاخی تو چنان شده است که بر انس بن مالک که خادم رسول خدا (ص) بود، دشنام می‌دهی... بعد از رسیدن نامه عبدالملک، حجاج از انس عذرخواهی کرد و از رضایت او برای عبدالملک نوشت.

سید محسن امین نامه نوشتن عبدالملک به دلیل دفاع از انس و همچنین حدیث طیر را دلیل انحراف او از امام علی (ع) دانسته است. شاهد بر مدعای امین، این حدیث انس از رسول خدا (ص) است فرمود: « لا تَزالُ طائِفَةٌ مِن أُمَّتي يُقاتِلُونَ علَى الحَقِّ ظاهِرِينَ إلى يَومِ القِيامَةِ»؛ سپس به شام اشاره کرده و در جنگ‌ها اهل شام را حق دانسته است. بسا این حدیث بعداً به نام او جعل شده باشد. درباره قیافه ظاهری و پوشش انس بن مالک گفته‌اند: موی جلوی سرش زیاد بود و دندان‌های خود را با طلا به هم وصل می‌کرد. عبای سیاه نازکی بر تن داشت و بر سر خود پارچه‌ای می‌افکند تا او را از تابش آفتاب حفظ کند. سلمة بن وردان گوید: بر سر انس، عمامه سیاهی دیدم که بدون شب کلاه بسته و آن را از پشت سر آویخته بود. او مردم را از پوشیدن خز باز می‌داشت، ولی خود خز می‌پوشید! به او گفته شد: چگونه است که ما را باز می‌داری، اما خود خزمی پوشی؟ گفت: امیران این لباس‌ها را به ما می‌دهند و دوست دارند آنها را بر تن ما ببینند .

به دلیل نهی عمر از نوشتن کلمات عربی بر نگین انگشتر، نقش انگشتر انس، عکس گرگ، روباه یا شیر بیشه بود. به روایتی نیز نقش نگین انگشتر او محمد رسول الله (ص) بود که هنگام رفتن به آبریز آن را در می‌آورد. اگر هر دو روایت درست باشد، باید نقش انگشتر دوم را مربوط به پس از درگذشت عمر بدانیم. روزی او در مسجد آب دهان انداخت و یادش رفت آن را دفن کند. به خانه که رسید، یادش آمد. آن وقت با چراغ به مسجد رفت و آب دهانش را دفن کرد.

در بدن انس، برص (پیسی و سفیدی) بود که آن را با بوی خوشی که بیشتر آن از زعفران بود، آغشته می‌کرد. گفته شده این برص، در اثر دعای امام علی (ع) بود که در رحبه کوفه از او خواست آنچه را درباره امام در غدیر خم شنیده، شهادت دهد. انس با عذر نسیان و فراموشی، کتمان شهادت کرد و امام نفرینش نمود و او به برص مبتلا شد. پس از این واقعه، کسی از او درباره امام علی (ع) پرسید، گفت: بعد از واقعه رحبه، عهد کرده‌ام تا هر کس درباره علی بن ابی طالب پرسید، چیزی را مخفی نکنم. به خدا قسم از پیامبر شما شنیدم که فرمود: «علی در روز قیامت پیشوای متقیان است». انس گوید: هرگاه می‌خواستیم از رسول خدا (ص) چیزی درخواست کنیم، علی (ع)، سلمان فارسی یا ثابت بن معاذ را واسطه قرار می‌دادیم.

انس به فرزندان خود توصیه می‌کرد دانش را با کتابت پایدار کنند و در بند کشند. روایات فراوانی از او نقل شده است. برخی شمار آنها را ۲۲۸۶ حدیث گفته‌اند. بخاری و مسلم، ۱۸۲ حدیث از او نقل کرده‌اند که سی حدیث از آنها مشترک، هفتاد حدیث در کتاب مسلم و ۸۲ حدیث در کتاب بخاری است. ابوحنیفه احادیث انس را حجت نمی‌دانست. انس خود نیز تصریح کرده است که هر حدیثی نقل کرده، مستقیم از رسول خدا (ص) نیست. انس برای فرزندان خود حدیث نمی‌گفت. گفتند: چرا بر ما حدیث نمی‌گویی؟ گفت: همانا کسی که زیاد سخن می‌گوید، یاوه سرایی می‌کند.

انس در منابع شیعی متهم است. او آخرین صحابی بود که به روزگار خلافت ولید بن عبدالملک در بصره درگذشت. یک سال پیش از مرگ، از روزه گرفتن معذور شد و در عوض آن سی فقیر را غذا داد. او وصیت کرد مویی از رسول خدا (ص) را که همراه داشت زیر زبانش بگذارند و عصای کوچکی از آن حضرت را که نزد او بود، همراهش دفن کنند و برای حنوط او نیز کیسه کوچکی از مشک و تار مویی از موهای رسول خدا (ص) را قرار دهند و بر آن سَک (ماده خوشبویی از گل خیری و رامک) بیفزایند، سپس محمد بن سیرین بر او نماز بخواند. محمد بن سیرین در زمان مرگ او در زندان بود، اما به درخواست مردم، حکمران بصره او را بیرون آورد. ابن سیرین، انس را غسل داد، کفن کرد و بر او نماز خواند و سپس به زندان برگشت. بنا به قولی نیز قَطَن بن مُدرِک کلابی بر او نماز خواند.

برخی مکان درگذشت او را کاخی دانسته‌اند که در طف، در دو فرسخی بصره داشت و گفته‌اند همان جا نیز دفن شد. سال درگذشت او را به اختلاف ۹۱، ۹۲، ۹۳ و ۹۵ و سن او را نیز ۹۷، ۹۸، ۱۰۳ و ۱۰۷ سال نوشته‌اند.

با توجه به اینکه عمده اخبار، شروع خدمتگزاری او را در ده سالگی و درگذشت او را در سال ۹۳ گفته‌اند، باید سن او هنگام درگذشت، ۱۰۳ سال باشد، چنان که خلیفة بن خیاط نیز تصریح کرده که او هنگام درگذشت، ۱۰۳ سال داشت، و ذهبی، نیز این قول را صحیح‌ترین اقوال دانسته است. ابن حجر گوید: عجیب این است که واقدی گفته است: انس بن مالک در سال ۹۲ و در سن ۹۹ سالگی درگذشته است، در حالی که ده ساله بودن او هنگام هجرت رسول خدا (ص) نزد همه یقینی است.

برخی از مطالب نقل شده از انس، مخالف مبانی شیعه و سنی است. مانند اینکه از او نقل شده که رسول خدا (ص) بر شهدای أحد نماز گزارد. یا گفته است: خداوند درباره شهدای بئر معونه آیه‌ای نازل کرد که « بَلِّغُوا قَوْمَنَا أَنا قَدْ لَقِينَا رَبَّنَا فَرَضِيَ عَنَّا»؛ «به قوم ما بگویید که ما پروردگار خویش را ملاقات کردیم، و او از ما خشنود بود». سپس این آیه نسخ شد و بعد از مدتی آیه ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ * فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ﴾. نازل گردید. از احادیث دیگر انس که صحیح نیست، نقل داستان شکافته شدن سینه پیامبر (حدیث شق صدر) است که در ادامه داستان گفته است: من محل دوخته شده را در سینه آن حضرت دیدم. مگر اینکه روایت، مجعول و منسوب بدو باشد.

از انس درباره قرآن خواندن رسول خدا (ص) سؤال شد، گفت: آن حضرت صدای خود را هنگام خواندن قرآن می‌کشید. درباره خلق و خوی حضرت از او روایتی طولانی نقل شده که گوید: رسول خدا (ص) هرگز زانوی خود را جلوتر از زانوی همنشینش قرار نمی‌داد. با هر کس دست می‌داد، دست خود را نمی‌کشید تا آن شخص دست خود را بکشد و هیچگاه به طریق استفهامی نپرسید: آیا فلان کار را انجام دادی یا چرا چنین کردی؟ هیچ عطری مانند بوی بدن مبارک آن حضرت نبود. هرکس سر خود را نزدیک گوش او می‌آورد، تا سر خود را کنار نمی‌برد، آن حضرت سرش را کنار نمی‌کشید. هرگز در غذای روز یا شب او نان و گوشت با هم در سفره نبود. آن حضرت رحلت کرد در حالی که هیچگاه در شب و روز دو مرتبه شکم او از نان جو سیر نشد .

انس گوید: روزی با علی بن ابی طالب (ع) در بیرون مدینه از باغی عبور کردیم. علی (ع) گفت: چه باغ زیبایی است! رسول خدا (ص) فرمود: «باغ‌های شما در بهشت از این زیباتر است و نام هفت باغ امام علی (ع) را در بهشت شمرد»، سپس سر بر شانه علی گذاشت و گریه کرد. علی بن ابی طالب از سبب گریه آن حضرت پرسید، فرمود: «ضَغَائِنَ فِي صُدُورِ أَقْوَامٍ عَلَيْكَ لاَ يُظْهِرُونَهَا حَتَّى يَفْقِدُونِي، فَإِذَا فَقَدُونِي»؛ کینه‌ها در سینه‌های گروه‌هایی هست که آن را آشکار نخواهند کرد مگر پس از من». همو نقل کرده است: هنگامی که رسول خدا (ص) درهای مسجد را بست، قریش نزد او آمدند و سرزنشش کردند و گفتند: درهای ما را بستی و در خانه علی بن ابی طالب را رها کردی؟ رسول خدا (ص) فرمود: فرمان من نبود که بستم و گشودم».

احادیث دیگری نیز از او درباره دوازده امام، وصایت امام علی (ع)، حجامت، دعای رسول خدا (ص) برای آمدن باران، و همچنین در خصوص برخی معجزات آن حضرت نقل شده است. در روایتی نیز گفته است: رسول خدا (ص) فرمود: «هفت چیز است که برای مرده ثواب جاری دارد: علمی که آموزش داده، نهری که روان کرده، چاهی که به آب رسانده، نخلی که کاشته، مسجدی که بنا کرده، قرآنی که به ارث گذاشته یا فرزندی که بعد از مرگش برای او استغفار کند».

انس از ابوبکر، عمر، عثمان، ابی بن کعب، ابوذر و جماعتی از صحابه روایت دارد و جماعتی از تابعین نیز مانند حسن بصری، ابن سیرین، شعبی، زهری و... از او روایت دارند

انس بن مالک در رجال تفسیری

انس بن مالک، در پنجاه سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از تفسیر العیاشی، علل الشرائع، الأمالی (طوسی)، الارشاد، مجمع البیان، حلیة الأولیاء و... واقع شده است؛ برای نمونه:

«اِبْنُ عَبَّاسٍ وَ أَنَسٌ عَنِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ وَ نُصِبَ اَلصِّرَاطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ يَجُزْ عَلَيْهِ إِلاَّ مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِيهِ وَلاَيَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ يَعْنِي عَنْ وَلاَيَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ» .

شرح حال راوی

مقصود از راوی ابو حمزة انس بن مالک صحابی و خدمتگزار پیامبر گرامی اسلام(ص) است و با القاب «الأنصاری»، «الخزرجی»، «النجاری» و «المدنی» از وی یاد می‌شود، چون از انصار و قبیله خزرج بوده و نسبش به عدی بن النجار می‌رسد.

وی در مدینه زندگی می‌کرده و در غزواتی همچون خندق، احد، تبوک و خیبر حضور داشته و آخرین صحابه‌ای بوده که از دنیا رفته است.

به گفته اَنس زمانی که پیامبر(ص) از مکه به مدینه هجرت کرد و وارد مدینه شد، او هشت ساله بوده که مادرش وی را خدمت پیامبر(ص) آورده و عرضه داشته که مردان انصار و زنانشان هدایایی برای شما آوردند؛ ولی من چیزی نداشتم تا اهدا کنم جز این فرزند پسرم؛ از شما می‌خواهم او را به رسم هدیه از من بپذیرید، تا خدمتکار شما باشد و آن حضرت تقاضای مادر انس را پذیرفت و او ده سال خادم پیامبر(ص) بود و در این مدت آن حضرت وی را کتک نزده، ناسزا نگفته و به رویش اخم نکرده است، بلکه برای طول عمر، افزایش مال و فرزندانش دعا کرده و بر اثر دعای آن حضرت، ثروت انس بسیار شده و از نسلش صد و شش فرزند و نوه مانده است.

انس بن مالک از راویان حدیث ثقلین و حدیث الطیر است؛ ولی حدیث غدیر خم را کتمان کرد و با وجود ادراک پنج امام معصوم(ع) یک روایت هم از ایشان نقل نکرد!.

طبقه راوی

اَنس بن مالک ده سال قبل از هجرت به دنیا آمده و در سال ۹۱ یا ۹۲ یا ۹۳ هجری قمری از دنیا رفته است.

شیخ طوسی او را در زمره اصحاب رسول خدا(ص) نام برده و آیت الله بروجردی وی را در طبقه اول راویان یعنی صحابه رسول اکرم(ص) ذکر کرده است.

استادان و شاگردان راوی

اَنس در اسناد روایات از کسانی همچون زید بن أسلم، أبان، ثابت البنانی، محمد بن شهاب الزهری، قتادة، مسمع بن أبی سیار، عبدالعزیز بن صهیب، حمید الطویل، أبو قلابة الجرمی، الحسن البصری، محمد بن سیرین، إسحاق بن عبدالله بن أبی طلحه، محمد المنکدر، عبدالله بن عبدالرحمن أبو طواله، عبدالرحمن بن أبی لیلی، عامر الشعبی، أبو مالک الأشجعی، إسماعیل بن عبیدالله بن أبی المهاجر، مکحول الفقیه، سعید بن خالد بن طویل حدیث نقل کرده و گروه بسیاری از مدینه، کوفه و شام نیز از او روایت کرده‌اند.

اَنس از رسول خدا(ص)، حضرت فاطمه زهرا(س)، أبو بکر، عمر، عثمان، عبدالله بن مسعود، حذیفة بن الیمان، أبو ذر، معاذ بن جبل، عبادة بن الصامت و أبو الدرداء و راویان بسیار دیگری روایت کرده است.

مذهب راوی

اَنس بن مالک از جهت اعتقادی و گرایش فکری، به مکتب خلفا گرایش داشته و با اینکه خدمتگزار پیامبر(ص) بوده و بارها شاهد رفتار احترام آمیز آن حضرت با علی(ع) بوده، بلکه نقل کننده بعضی از روایات فضائل حضرت علی(ع) بوده که از زبان رسول خدا(ص) شنیده است؛ اما عوامل نفسانی مانع از پذیرش حق و سبب انحراف وی در مسئله امامت و انکار رخداد غدیر از سوی اَنس بن مالک شده است. بر این اساس، او را باید از راویان سنّی به شمار آورد.

به دیده بعضی، ۲۲۸۶ حدیث از اَنس بن مالک نقل شده که در کتاب‌های نُه گانه حدیثی اهل سنت ذکر شده‌اند؛ ولی یک روایت از حضرت علی(ع) نقل نکرده است!.

جایگاه حدیثی راوی

مشهور رجالیان سنّی، أنس بن مالک را ستایش کرده‌اند؛ برای نمونه:

ابن حبان نام اَنس را در الثقات عنوان کرده که به راویان ثقه اختصاص دارد.

ابن حجر عسقلانی: "إنه صحابي مشهور".

در مقابل، از ابو حنیفه نقل شده که همه صحابه عادل هستند، جز عده‌ای از آنها که أنس بن مالک یکی از ایشان است. رجالیان شیعه نیز تنها به ذکر نام وی در اصحاب رسول خدا(ص) بسنده کردند و او را توثیق نکردند، به چند دلیل:

1. جلوگیری اَنس بن مالک از ورود حضرت علی(ع) بر پیامبر(ص) در قضیه طیر مشویّ.
2. انکار حادثه غدیر خم، پس از آنکه حضرت علی(ع) او را به گواهی‌ طلبید:
   1. شیخ مفید: «رَوَاهُ إِسْمَاعِيلُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ حَدَّثَنَا مِسْعَرُ بْنُ كِدَامٍ قَالَ حَدَّثَنَا طَلْحَةُ بْنُ عَمِيرَةَ قَالَ: نَشَدَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَلنَّاسَ فِي قَوْلِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ فَشَهِدَ اِثْنَا عَشَرَ رَجُلاً مِنَ اَلْأَنْصَارِ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ فِي اَلْقَوْمِ لَمْ يَشْهَدْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا أَنَسُ قَالَ لَبَّيْكَ قَالَ مَا يَمْنَعُكَ أَنْ تَشْهَدَ وَ قَدْ سَمِعْتَ مَا سَمِعُوا فَقَالَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ كَبِرْتُ وَ نَسِيتُ فَقَالَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَللَّهُمَّ إِنْ كَانَ كَاذِباً فَاضْرِبْهُ بِبَيَاضٍ أَوْ بِوَضَحٍ لاَ تُوَارِيهِ اَلْعِمَامَةُ قَالَ طَلْحَةُ بْنُ عَمِيرَةَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُهَا بَيْضَاءَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ».
   2. کشی: «عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ اَلْأَنْصَارِيِّ عَنِ اَلْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَيْشٍ قَالَ: خَرَجَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مِنَ اَلْقَصْرِ فَاسْتَقْبَلَهُ رُكْبَانٌ مُتَقَلِّدُونَ بِالسُّيُوفِ عَلَيْهِمُ اَلْعَمَائِمُ فَقَالُوا اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا مَوْلاَنَا فَقَالَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَامَ خَالِدُ بْنُ زَيْدٍ أَبُو أَيُّوبَ وَ خُزَيْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو اَلشَّهَادَتَيْنِ وَ قَيْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ فَشَهِدُوا جَمِيعاً أَنَّهُمْ سَمِعُوا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَقُولُ يَوْمَ غَدِيرِ خُمٍّ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ فَقَالَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لِأَنَسِ بْنِ مَالِكٍ وَ اَلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ مَا مَنَعَكُمَا أَنْ تَقُومَا فَتَشْهَدَا فَقَدْ سَمِعْتُمَا كَمَا سَمِعَ اَلْقَوْمُ ثُمَّ قَالَ اَللَّهُمَّ إِنْ كَانَا كَتَمَاهَا مُعَانَدَةً فَابْتَلِهِمَا فَعَمِيَ اَلْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ بَرِصَ قَدَمَا أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ فَأَمَّا أَنَسٌ فَحَلَفَ أَنْ لاَ يَكْتُمَ مَنْقَبَةً لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ لاَ فَضْلاً أَبَداً وَ أَمَّا اَلْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَكَانَ يُسْأَلُ عَنْ مَنْزِلِهِ فَيُقَالُ هُوَ فِي مَوْضِعِ كَذَا وَ كَذَا فَيَقُولُ كَيْفَ يَرْشُدُ مَنْ أَصَابَتْهُ اَلدَّعْوَةُ ».
3. عدم نقل روایت از حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر(ع)، با اینکه همه این بزرگواران را ادراک کرده است.

گفتنی است که خدمتکاری اَنس برای پیامبر(ص) و اینکه آن حضرت هیچ‌گاه با وی تندی نکرد و از اشتباهش چشم می‌پوشید و هیچگاه او را سرزنش نکرد، بزرگواری و مکارم اخلاق پیامبر اکرم(ص) را می‌رساند؛ نه حسن سلوک اَنس بن مالک را تا ستایش وی به شمار آید!

علامه شوشتری: "وأما رواية أسد الغابة عنه أن اُمه أتت به إلى النبي(ص) وقالت له: هذا غلام كاتب؛ قال: فخدمته تسع سنين فما قال لشيء صنعته: أسأت أو بئس ما صنعت فهو دليل غاية مكارم أخلاق النبي(ص) لا حسن صنيعه، فاحتمل منه ما كره؛ فمر في ذاك الخبر: أنه لما رد أمير المؤمنين(ع) ثلاث مرات و قال له النبي(ص): ما حملك علي هذا؟ فقال له: أحببت أن يكون دعائك في رجال من قومي، لم يقل(ص) له شيئا.

همچنین دعای پیامبر اکرم(ص) درباره أنس بن مالک که خدا مال و فرزندانش را افزون گرداند و عمر طولانی به او دهد، دلیل بر فضیلت وی نیست، بلکه چه بسا به زیان وی باشد. ع لامه شوشتری: "قلت: هذا الدعاء (اللهم ارزقه مالا و ولدا و اطل عمره) الاعلان لم يكن دعاء له بل عليه، فانه(ص) دعا لمن أعطاه من لبن غنمه بالرزق الكفاف، و لمن منعه بالمال الكثير"؛ وقد قال - تعالى -: ﴿فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا﴾.

برخی احادیث أنس بن مالک:

1. «عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: اِسْتَأْذَنَ مَلَكُ اَلْمَطَرِ أَنْ يَأْتِيَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لِأُمِّ سَلَمَةَ اِحْفَظِي عَلَيْنَا اَلْبَابَ لاَ يَدْخُلُ أَحَدٌ فَجَاءَ اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَوَثَبَ حَتَّى دَخَلَ فَجَعَلَ يَقَعُ عَلَى مَنْكِبِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ اَلْمَلَكُ أَ تُحِبُّهُ فَقَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَكَ سَتَقْتُلُهُ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَيْتُكَ اَلْمَكَانَ اَلَّذِي يُقْتَلُ فِيهِ قَالَ فَضَرَبَ يَدَهُ فَأَرَاهُ تُرَاباً أَحْمَرَ فَأَخَذَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ فَصَيَّرَتْهُ فِي طَرَفِ ثَوْبِهَا فَكُنَّا نَسْمَعُ أَنْ يُقْتَلَ بِكَرْبَلاَءَ».
2. «هِشَامُ بْنُ زَيْدٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو اَلْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ رَضِيَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا رَجَاءُ بْنُ يَحْيَى أَبُو اَلْحَسَنِ اَلْعَبَرْتَائِيُّ اَلْكَاتِبُ قَالَ: حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ خَلاَّدٍ بِسُرَّمَنْرَأَى قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ اَلْبَاهِلِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَالَ: حَدَّثَنَا اِبْنُ عَوْنٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَنْ حَوَارِيِّ عِيسَى صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: كَانُوا مِنْ صَفْوَتِهِ وَ خِيَرَتِهِ وَ كَانُوا اِثْنَيْ عَشَرَ مُجَرَّدِينَ مكمثين [مُكَمِّشِينَ] فِي نُصْرَةِ اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ لاَ وَهْنَ فِيهِمْ وَ لاَ ضَعْفَ وَ لاَ شَكَّ؛ كَانُوا يَنْصُرُونَهُ عَلَى بَصِيرَةٍ وَ نَفَاذٍ وَ جِدٍّ وَ عَنَاءٍ، قُلْتُ: فَمَنْ حَوَارِيُّكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ ؟ فَقَالَ: اَلْأَئِمَّةُ بَعْدِي اِثْنَا عَشَرَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ فَاطِمَةُ ، هُمْ حَوَارِيَّ وَ أَنْصَارُ دِينِي عَلَيْهِمْ مِنَ اَللَّهِ اَلتَّحِيَّةُ وَ اَلسَّلاَمُ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴
2. محمدی، رمضان، مقاله «انس بن مالک بن نضر انصاری نجاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۲