بحث:ذکر در قرآن

واژه‌شناسی لغوی

• ذکر، مصدر ثلاثی مجرد از ریشه "ذ-ک-ر" در لغت به معنای یاد کردن قلبی و زبانی چیزی است. ممکن است هریک از دو قسم در برابر فراموشی یا غفلت باشد .
• گاهی ذکر بر هیئتی در نفس اطلاق می‌شود (قوه ذاکره) که با آن می‌توان معرفت‌های به دست آمده را حفظ کرد. در محاورات اهل شرع، ذکر همان یاد خداست

ذکر در قرآن

• مشتقات ریشه ذکر ۲۹۲ بار در قرآن به کار رفته‌اند که بیشتر آنها درباره یاد خدا و نعمت‌ها و آیات الهی و یادآوری آنهاست؛ برای نمونه:

• يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ،
• وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ،
• وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ،
• فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ،
• فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ،
• فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا.

• در آیاتی نیز به معنای جنس مذکر در برابر مؤنث:

• وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى،
• أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى،
• لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ،
• وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى،

• یا یاد کردن کسی جز خدا:

• عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ،
• اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ،
• فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ.

• برخی در بیان معانی و مصادیق ذکر در قرآن کریم تا ۱۰ وجه و بعضی بیشتر برشمرده‌اند.
• در آیات فراوان دیگری نیز برخی از مصادیق ذکر مانند تسبیح، تهلیل و تحمید یاد شده‌اند که بحث از آنها به مداخل مناسب واگذار می‌شود.
• در منابع روایی شیعه و سنی، روایات بسیاری در اهمیت یاد خدا و تشویق به آن و بیان ابعاد گوناگونش مانند مصادیق، آثار و اوقات ویژه آن ذکر شده‌اند.

حقیقت و اقسام ذکر

• ذکر در قرآن کریم، گاهی در برابر غفلت (عدم علم به دانسته‌ها) و به معنای علم به دانسته‌هاست وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا. زمانی نیز در مقابل نسیان (رخت بربستن صورت علم از خزانه ذهن) و به معنای وجود صورت علم در خزانه ذهن: وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ به کار رفته است.
• مفسران، ذکر را به قلبی و زبانی قسمت کرده‌اند. آیاتی مانند فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ و آیه وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا به صراحت بیانگر ذکر قلبی هستند و در برخی منابع تفسیری، ذکر در آیاتی مانند وَاذْكُرْ رَبَّكَ... وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ...، فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ و فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ ذکر زبانی دانسته شده است.
• ذکر زبانی به معنای بر زبان آوردن اذکاری مانند تحمید، تهلیل، تکبیر، تسبیح، استغفار، قرائت قرآن و دعاست. ذکر قلبی، حضور معنایی در نفس است و تعلق آن به خدا: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ نشان می‌دهد که انسان می‌تواند به خدا گونه‌ای علم حضوری یابد که با علوم متعارف - یعنی حصول صورت و مفهوم معلوم نزد عالم- متفاوت است، زیرا "مفهوم‌داشتن" بیان‌گر تحدید و وصف معلوم است که ذات الهی برتر از هر دوست: سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ؛ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا.
• در توضیح ذکر قلبی، سخنان دیگری نیز هست؛ مانند تفکر در عظمت، جلال و قدرت خدا و آیات او در آفرینش، توجه، خلوص و تقرب به سوی خدا، یادآوری امر و نهی الهی، یاد کردن و در نظر گرفتن حضور و احاطه خدا و درک عمیق از حضور خدا در نفس و همه جهان که به پای‌بندی به اوامر و نواهی خدا می‌انجامد و مانع گمراهی و انحراف می‌شود.
• برخی حقیقت ذکر را ذکر قلبی و نامیده شدن ذکر زبانی به ذکر را بر پایه نامگذاری دال به اسم مدلول و بعضی بر اساس کار بست آن در "اثر" دانسته‌اند، چون ذکر زبانی هر چیز از آثار ذکر قلبی آن است و گناهکار گرچه با زبان ذکر خدا بگوید، در حقیقت غافل است و بی‌توجه معنوی، ذکر زبانی بی‌فایده است؛ یا چندان سودی ندارد، هرچند ذکر زبانی نیز کنار توجه قلبی اهمیت و جایگاه خاصی دارد.
• برخی کاربرد ذکر را در یاد کرد زبانی، حقیقی و در یادکرد قلبی، مجازی دانسته و بعضی نیز افزون بر ذکر قلبی و زبانی، ذکر شهودی را هم از اقسام ذکر برشمرده‌اند که از مراتب عالی ذکر قلبی به شمار می‌آید.
• برخی هم یکی از گونه‌های ذکر را ذکر عملی دانسته و آن را به عبادت، اطاعت و افعال پسندیده تفسیر کرده‌اند

اهمیت و ضرورت ذکر

• از دیدگاه قرآن کریم ذکر تا بدانجا اهمیت دارد که حکمت نماز، این مهم‌ترین عبادت، "یاد خدا" دانسته شده است: فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي. "لام" در لِذِكْرِي برای تعلیل و معنای آیه چنین است: نماز را اقامه کن، تا بدین وسیله مرا با تسبیح و تعظیم و دیگر اذکار نماز یاد کرده باشی.
• ذکر نماز پس از امر به مطلق عبادت، ذکر خاص پس از عام و گویای اهمیت نماز و این مطلب است که مهم‌ترین عبادت برای تحقق یاد خدا نماز است. بر پایه وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ نماز انسان را از گناهان و کارهای ناپسند باز می‌دارد؛ ولی یاد خدا که با نماز به دست می‌آید، از این اثر نیز برتر است، زیرا یاد خدا ریشه و مایه اصلی هر خیر و سعادتی است؛ حتی می‌توان آن را عامل اساسی نهی از فحشاء و منکر نیز دانست. گفته شده: یاد خدا بزرگ‌ترین خیری است که می‌شود به یک انسان برسد، چون کلید همه خیرات است و نهی از فحشاء و منکر نسبت به آن، فایده‌ای جزئی به شمار می‌آید.
• در آیات پرشماری از قرآن و با خطاب‌ها و تأکیدات گوناگون، به ذکر خدا فرمان داده شده است: گاهی پیامبران الهی مخاطب این فرمان‌اند؛ مانند سفارش موسی(ع) و هارون(ع) به عدم سستی در ذکر خدا: وَلَا تَنِيَا فِي ذِكْرِي، توصیه زکریا(ع) به ذکر فراوان پروردگار: وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا. و سفارش به پیامبر اکرم(ص) درباره ذکر خدا با تضرع، خوف و آهنگی معتدل، در صبح و شام: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ. و زمانی مخاطب این فرمان همه مؤمنان‌اند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا؛ نیز فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ.
• برپایه روایتی از امام صادق(ع) و به گفته ابن‌عباس، خدا برای هر فریضه‌ای مرزی قرار داده و در حال عذر، انسان را از انجام دادن آن معاف کرده، جز ذکر که به آن در همه حالات، زمان‌ها و مکان‌ها فرمان داده است. سپس امام(ع) آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا را تلاوت کردند. در تفسیر ذکر کثیر، سخنان دیگری نیز هست؛ مانند هیچ‌گاه خدا را فراموش نکند، خدا را با اسماء حسنا و صفات علیا یاد کند، او را از آنچه شایسته‌اش نیست تنزیه کند و نمازهای پنج‌گانه. در روایاتی، ذکر کثیر بر تسبیحات فاطمه زهرا(س) و یاد کردن پنهانی خدا تطبیق شده است.
• آیاتی به ذکر خدا در زمان‌ها و مکان‌های خاصی سفارش می‌کنند که بیانگر اهمیت ویژه ذکر در آن زمان‌ها و مکان‌هاست؛ مانند توصیه به ذکر خدا هنگام بیتوته در مشعرالحرام فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ، در دهه اول ذی‌حجه یا روزهای ۱۱-۱۳ ذی‌حجه در سرزمین منا: وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ، پس از پایان مناسک حجّ فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا، هنگام روبه‌رو شدن با گروهی از کافران در میدان جنگ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا، پس از نماز خوف: فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ و هنگام کار و خرید و فروش: فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا.
• در آیاتی نیز یاد خدا مایه بالا رفتن قدر و منزلت برخی خانه‌ها دانسته شده: فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ و از مساجد به سبب بسیاری یاد خدا در آنها ستایش شده است: وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا و ستمکارترین انسان‌ها کسانی معرفی شده‌اند که از ذکر خدا در مساجد باز دارند و در ویرانی آنها بکوشند: وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا. گزارش اهتمام پیامبران و اولیای الهی به ذکر خدای متعال نیز بیانگر اهمیت یاد خداست، چنان‌که موسی(ع) از خدا خواست تا برادرش هارون(ع) را یاور و شریک رسالت وی نهد و هدفش را تسبیح و یاد کردن فراوان خدا برشمرد: وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيرًا وَنَذْكُرَكَ كَثِيرًا.
• ذکر کثیر را عدم اکتفا به ذکر زبانی، بلکه تداوم ذکر زبانی و قلبی در همه حال دانسته‌اند . مردان خدا را تجارت و خرید و فروش از یاد خدا باز نمی‌دارد: رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ. تجارت و داد و ستد یاد شدند، چون مهم‌ترین و سودآورترین کار روزانه مردم‌اند، وگرنه هیچ امری از زندگی مادی، ایشان را از ذکر خدا باز نمی‌دارد.
• برخی از تقابل "تجارت" و "بیع" و تفاوت آن دو -که اولی به معنای استمرار خرید و فروش و دومی‌به معنای خرید و فروش موقتی است- نیز از تقابل یاد خدا -که ذکری قلبی و پیوسته است- با برپایی نماز و دادن زکات -که ذکری عملی و موقت است- چنین برداشت کرده‌اند که هیچ امر پیوسته و ناپیوسته، آنان را از یاد همیشگی و موقّت خدا غافل نمی‌کند. برخی نیز از این آیه برداشت کرده‌اند که به دیده اسلام حتی کارهای حلال و مباح نیز نباید انسان را از یاد خدا غافل کنند و هر کاری که به غفلت از نماز و یاد خدا انجامد، مصداق "لهو" است.
• خردمندان به ذکر خدا اهتمام دارند و در حال ایستاده، نشسته و به پهلو آرمیده، به یاد خدا هستند: لِأُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ. به دیده مفسران، ذکر خدا در حالات سه‌گانه یاد شده، به معنای تداوم و بسیاریِ یاد خدا در همه حالات؛ یا دست کم در بیشتر حالات خردمندان است. بر پایه روایتی، یاد خدا در هر حالی پسندیده است.
• برخی نیز ذکر خدا در حال نشسته و خوابیده را اشاره به ذاکر بودن خردمندان هنگام بیماری و کیفیت نماز آنان در این حالات دانسته‌اند. در برابر، منافقان که خدا را جز اندکی یاد نمی‌کنند، در قرآن نکوهش شده‌اند: إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا.
• از موارد ضرورت ذکر، وجوب یاد کرد نام خدا برای صید و ذبح حیوانات از دیدگاه شیعه و بسیاری از اهل سنت است: فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ؛ نیز وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لَا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا؛ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ؛ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ؛ وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا.

زمینه‌ها و اسباب ذکر

• قرآن کریم زمینه‌ها و اسباب گوناگونی برای تحقق یاد خدا بر می‌شمرد که برخی اوصاف و حالات درونی یا اعمال عبادی شخص‌اند و بعضی از امور بیرونی.

ایمان

• قرآن با خطاب به مؤمنان، آنان را به ذکر کثیر خدا فرمان می‌دهد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا، پس ایمان از زمینه‌ها و سبب یاد خداست، چنان که قرآن به برخی از اهل ایمان که غفلت و سختی قلبشان مانع خشوع دل‌هایشان برای یاد خدا شده است، عتاب می‌کند: أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ.

تقوا

• انسان‌های با تقوا هر گاه بر اثر غفلت، دچار لغزش و گناه شوند، تقوا نمی‌گذارد در غفلت مانده و به گناه خود ادامه دهند، بلکه خدای را یاد و از گناه خود توبه می‌کنند و آمرزش می‌خواهند: أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ. نیز متقیان، هر گاه وسوسه‌ای از شیطان به آنان رسد و بر گِرد قلبشان گردد تا در آن جای گیرد، خدا را به یاد می‌آورند و کار خود را به او وامی‌گذارند و وی پرده غفلت را از آنان زدوده و ناگهان بینا می‌شوند: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ.

باور قیامت و انجام دادن عبادات

• اعتقاد به قیامت از اسباب عبادت و از جمله برپایی نماز و اقامه نماز سبب یاد خداست: إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ.
• قرآن از نماز به ذکر خدا تعبیر می‌کند؛ مانند فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ، الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ؛ نیز وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ؛ وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا؛ نیز از نماز جمعه یا خطبه آن: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ

کتاب‌های آسمانی

• آیاتی، قرآن کریم را ذکر یاد می‌کنند که نشان می‌دهد آیات قرآن مایه یاد خدایند؛ مانند إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ، وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ، وَهَذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ، لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا، أَأُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ، فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا و وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ.
• دیگر کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل هم ذکر نامیده شده‌اند: أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي؛ همچنین برخی از مفسران، ذکر را در آیه وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِتورات دانسته‌اند

پیامبر خاتم(ص) و نعمت رسالت

• رسالت پیامبر اکرم(ص) از زمینه‌های ذکر خداست که در قرآن به انسان‌ها فرمان داده شده تا برای پاسداشت این نعمت، خدا را یاد کنند: كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ فَاذْكُرُونِي. برخی یاد خدا را در اینجا بر پایه وجوب عقلی شکر منعم، واجب دانسته‌اند. قرآن، خود حضرت را نیز ذکر نامیده است: قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ

نعمت هدایت

• قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد در برابر نعمتِ هدایت، خدا را یاد کنند: وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ. برخی در معنای آیه گفته‌اند: خدا را یاد کنید، به پاس آنکه شما را که پیش‌تر از گمراهان بودید، راه نمود و بعضی گفته‌اند: خدا را یاد کنید، به اندازه و متناسب با هدایتی که شما را از آن بهره‌مند کرده است. به هر دو روی، نعمتِ هدایت، زمینه‌ای برای یاد خداست

توجه به سودمندی ذکر

• قرآن پس از نهی از تجارت به هنگام برپایی نماز جمعه که در حقیقت نهی از هر عملی است که انسان را از نماز بازدارد، با برشمردن برتری ذکر خدا بر داد و ستد، مؤمنان را به اقامه نماز جمعه که از مصادیق بارز ذکر خداست، تشویق می‌کند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.
• برتری ذکر بر تجارت، در ادامه سوره با بیانی دیگر تکرار می‌شود: قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ. برخی وجه این برتری را همیشگی و حقیقی بودن پاداش الهی برای ذکر، و وهمی و موقّتی بودن سود تجارت و بعضی آن را برتری آثار معنوی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه بر فوائد کارهای دیگری دانسته‌اند که انسان را از نماز جمعه باز می‌دارند؛ همچنین آیه وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ با تکیه بر سودمندی تداوم ذکر، یعنی رستگاری، مخاطبان را به مداومت یاد خدا تشویق می‌کند

آداب ذکر

• آیه وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ...، چهار ادب برای ذکر بر می‌شمرد:

1. اخلاص: بر پایه تعبیر فِي نَفْسِكَذکر باید از ریا تهی باشد.
2. تضرع: تضرع در لغت و تفسیر به معنای تذلل و خشوع است.
3. خوف: انسان باید از عقاب خدا که ممکن است بر اثر کوتاهی و غفلت دامنگیرش شود، بترسد. دو ادب تضرع -که در بر دارنده امید به رحمت خداست- و خوف روی هم به دست می‌دهند که ذکر باید در حالت خوف و رجاء باشد.
4. ترک آوای بلند: قرآن کریم به ذکر درونی و ذکر زبانی آهسته فرمان می‌دهد؛ اما از ذکر زبانی بلند یاد نمی‌کند، زیرا بلند کردن صوت به هنگام ذکر، با ادب عبودیت منافات دارد.

• برخی معتقدند این آیه درباره حالت مأموم در نماز جماعت است که در نمازهای اخفاتی که صدای قرائت امام را نمی‌شنود، حمد و سوره را حدیث نفس کند یا آهسته بخواند. بعضی نیز یکی از وجوه آیه را بیان وظیفه امام جماعت هنگام قرائت نماز دانسته‌اند که باید آهنگ خود را هنگام قرائت بسیار بلند نکند.
• از دیگر آداب قرآنی ذکر، انقطاع از غیر خدا و رویکرد کامل به پروردگار است: وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا. "تبتّل" از ماده "بَتْل" به معنای "انقطاع" و جدایی است و در این آیه یعنی شخص از هر چه جز خدا بریده و به خدا روی آورد. بسیاری از مفسران "تبتل" را به اخلاص و برخی نیز بر پایه روایات اهل‌بیت(ع) به بلند کردن دست به التماس و تضرّع و زاری به درگاه خدا تفسیر کرده و بر این اساس، ذکر را در این آیه ذکر لفظی دانسته‌اند.
• از آداب ذکر، مطابقت آن با تعالیم خدای متعال است: فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ. به عقیده بیشتر مفسران، ذکر در این آیه، نماز است و مفاد آیه فرمان به برپایی نماز مطابق آموزش شریعت؛ ولی برخی ذکر را مطلق ذکر دانسته و گفته‌اند: باید آن گونه به یاد خدا بود که او به انسان آموخته است. بر همین اساس، برخی از این آیه، افزون بر توقیفی بودن عبادات، توقیفی بودن اسماء و صفات خدا را نیز برداشت کرده‌اند، زیرا ذکر خدا تنها با اسماء و صفات الهی به دست می‌آید

موانع ذکر

قرآن کریم موانع بسیاری برای ذکر بر می‌شمرد که در عرض یکدیگر نیستند.

خدای متعال

خدا قلب برخی را از ذکر خود غافل می‌کند: وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا؛ بدین معنا که غفلت را بر دل‌هایشان مسلط می‌کند، در نتیجه یاد خدا را فراموش می‌کنند.

برخی، ایجاد غفلت را دلیل درستی مکتب جبر دانسته‌اند. در برابر، بعضی برای فرار از جبر، آیه را به معانی دیگری تأویل کرده‌اند؛ مانند "قلبش را در معرض غفلت قرار دادیم؛ قلب او را غافل یافتیم؛ قلب او را به غفلت نسبت دادیم و او را غَفْل (بی‌علامت) کردیم؛ یعنی علامت مؤمنان را از قلب او برداشتیم، تا فرشتگان او را به نشانه ایمان نشناسند". مراد اغفال ابتدایی قلب نیست، بلکه مجازاتی از سوی خداست برای کسانی که با حق درافتادند و در پذیرش حق عناد ورزیدند، پس آیه مستلزم جبر نبوده و با اختیار منافاتی ندارد و نیازی به تأویلات یاد شده نیست

شیطان

گاهی انسان با اراده خود از شیطان پیروی کرده و سبب تسلط او بر خویش می‌شودإِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ که نتیجه آن فراموشی خداست، چنان‌که بر اثر تسلط شیطان بر منافقان، آنان یاد خدا را فراموش می‌کنند: اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ.

به دیده برخی، نشانه تسلط شیطان، سرگرم شدن انسان به مظاهر دنیا و غفلت از تفکر در نعمت‌های الهی و عدم شکرگزاری برای آن و پرداختن زبان به دروغ، غیبت و تهمت به جای ذکر خداست.

شیطان با ابزار شراب و قمار به ایجاد دشمنی و کینه در دل انسان‌ها پرداخته و آنان را از یاد خدا باز می‌دارد: إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ. برخی واژه الصَّلَاةِ را اشاره به ذکر زبانی و ذِكْرِ اللَّهِ را بیانگر ذکر قلبی دانسته‌اند

دوست گمراه‌کننده

قرآن کریم با یادآوری حسرت شدید برخی از ستمگران در روز قیامت، به پشیمانی آنان از دوستی با کسانی اشاره می‌کند که ایشان را از یاد خدا باز داشته و گمراه کردند: يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي.... مفسران ذکر را در این آیه یاد خدا، حق، قرآن و پیامبر(ص) دانسته‌اند.

به نظر برخی، مایه تأسف اینان در قیامت آن است که تا چند قدمی سعادت پیش رفته بودند و تا خوشبختی جاویدان فاصله‌ای نداشتند؛ اما دوری از پیامبر(ص) و دوستی با گمراهان آنان را از آیات خدا و اسباب بیداری دور و به گمراهی و بدبختی گرفتار کرد

بهره‌های مادی

خدا مؤمنان را نهی می‌کند که اموال و فرزندانشان آنان را از یاد خدا غافل کنند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ. ذکر خدا در این آیه تسبیح، تحمید، قرآن و واجباتی مانند نماز، حج، جهاد، زکات یا همه فرائض دانسته شده است که همگی از مصادیق ذکرند.

"الهاء" به معنای سرگرم کردن انسان به امری و غافل کردن وی از امری مهم‌تر است، بنابراین الهاء اموال و فرزندان از یاد خدا، یعنی توجه و وابستگی دل به آنها به گونه‌ای باشد که دل را از یاد خدا خالی، در نتیجه از آن اعراض کند. آری، اموال و فرزندان از مواهب خدایند و رویکرد افراطی به آنها مذموم است، وگرنه توجه به آنها در جهت فرمان‌های خدا، عاملی برای سعادتمندی انسان است، چنان که کسب و تجارت، مردان الهی را از یاد خدا باز نمی‌داردرِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ.

بهره‌مندی مشرکان از تمتّعات مادّی - مانند طول عمر و داشتن اموال و فرزندان- به فراموشی ذکر، در نتیجه هلاک آنان می‌انجامد: وَلَكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا

تکاثر

قرآن کریم کسانی را توبیخ می‌کند، زیرا تکاثر یعنی تفاخر به فراوانیِ امور پست و بی‌ارزش دنیایی آنان را از یاد خدا غافل کرده است: أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ.

براساس روایات شأن نزول، این آیه درباره یهود یا برخی از قریش نازل شده که به بسیاریِ مردان و اَشراف خود بر دیگران تفاخر می‌کردند؛ حتی برای اثبات این برتری، به قبرستان می‌رفتند و قبور مرده‌ها را می‌شمردند. برخی حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ را کنایه از مرگ دانسته و گفته‌اند مراد استمرار غفلت از یاد خدا تا زمان مرگ است

آثار ذکر

• ذکر خدا دارای آثار مثبت بسیاری در دنیا و آخرت است.

آرامش

• از بزرگ‌ترین مشکلات بشر، پریشانی و نگرانی و از گمشده‌های او آرامش است. قرآن کریم یاد خدا را تنها آرامبخش دل‌های مؤمنان می‌داند: أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. به دیده برخی، انسان در زندگی هدفی جز رسیدن به سعادت و برخورداری از نعمت و ترسی جز رسیدن به شقاوت و نابودی نعمت ندارد و خدای متعال تنها خاستگاه تمام خیرات و زمامدار همه امور حاکم بر جهان است، بنابراین یاد او تنها آرامش‌بخش برای قلب هر انسانی است.
• برخی دیگر در تبیین این حقیقت، عوامل نگرانی و پریشانی بشر را ابهام نسبت به آینده و سرنوشت، احتمال از دست رفتن نعمت‌ها، گرفتاری در چنگال دشمن، بیماری و ناتوانی، درماندگی و احتیاج، مرگ و اموری مانند اینها دانسته‌اند که ایمان به خدا و یادآوری توانایی، مهربانی و بخشندگی او زداینده همه این نگرانی‌هاست و تنها در پرتو یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابند.
• با اینکه یاد خدا آرامبخش دل‌هاست، مشرکانی که به آخرت ایمان ندارند، بر اثر عناد شدیدشان هرگاه خدا به تنهایی یاد شود، جان‌هایشان از توحید متنفّر و منزجر می‌شوند و هرگاه بت‌هایشان یاد شوند، بسیار شاد می‌گردند: وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

ترس از خدا

• دل‌های مؤمنان و متواضعان، هنگام یاد خدا ترسان می‌شوند: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ؛ وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ .
• "وَجَل" و "خوف" هر دو به معنای ترس‌اند؛ با این تفاوت که وجل در مقابل آرامش به کار می‌رود، بنابراین حالتی است مایه اضطراب و سلب آرامش قلب. برخی واژه‌پژوهان، آن را احساس خوف دانسته‌اند. میان "ایجاد خوف در دل مؤمنان"إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ و "آرامش قلبی اهل ایمان"الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ که هر دو از آثار ذکر خدایند، منافاتی نیست، زیرا هرگاه دل به یاد خدا می‌افتد، نخست کوتاهی‌ها و گناهان خود را در می‌یابد و می‌ترسد و در ادامه، توجه به رحمت الهی دلش را آرام می‌سازد. به نظر برخی به یاد آوردن عقاب و انتقام خدا ترس می‌آورد و به یاد آوردن ثواب‌ها و نعمت‌های بیشمار او آرامش

بصیرت

• یاد خدا مایه بصیرت تقوا پیشگان است: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ. تذکر در این آیه به یادآوری مالکیت، ربوبیت و قدرت مطلق خدا، یاد کرد اوامر و نواهی الهی، یادآوری ثواب و عقاب خدا، نام بردن از خدا و یاد کرد امر خدا به استعاذه تفسیر شده است.
• برای بصیرت نیز تفاسیر گوناگونی گفته شده است؛ مانند نجات از گمراهی شیطان، زدوده شدن حجاب غفلت، تمیز حق از باطل که همگی گویای این حقیقت‌اند که یاد خدا به انسان بینایی، روشنایی و قدرت شناخت واقعیت‌ها را عطا می‌کند؛ شناختی که نتیجه‌اش نجات او از چنگال وسوسه‌های شیطان است

رستگاری

• ذکر نام خدا کنار تزکیه نفس و به جای آوردن نماز، عامل رستگاری انسان است: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى. برخی ذکر را در این آیه اعم از ذکر قلبی و زبانی پروردگار و بعضی تنها ذکر زبانی و برخی فقط ذکر قلبی و ایجاد خشوع در دل و بعضی "اللّه اکبر" در آغاز نماز دانسته‌اند.
• فراوانی ذکر خدا مایه رستگاری مؤمنان است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ نیز يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. به نظر مفسران، ذکر در این آیه که به یاد کردن فراوان خدا در جنگ و هنگام روبه‌رو شدن با دشمن فرمان می‌دهد، هر دو گونه ذکر زبانی و قلبی است.
• از آنجا که ذکر خدا در هر حال متناسب با همان وضعیت است، یاد خدا در پیکار به معنای توجه به این گونه معارف است که مرگ و زندگی به دست پروردگار است و تنها او می‌تواند انسان را در جهاد یاری کند و وی بهترین سرپرست است که به مؤمنان پیروزی را وعده داده و سرانجامِ مؤمنان رزمجو پیروزی بر دشمن یا رسیدن به فوز شهادت و همنشینی با اولیای مقرّب الهی است. لزوم فراوان بودن یاد خدا نیز از آن روست که هرگاه وسوسه‌های شیطانی، مجاهد را به دوستی دنیا فراخواند، روح تقوا با یاد خدا در وی تازه شود. برخی فلاح را در این آیه پیروزی بر دشمن دانسته‌اند.
• در باره چگونگی رستگاری انسان بر اثر تداوم ذکر گفته شده: ادامه دادن ذکر سبب می‌شود که یاد خدا در اعماق جان انسان رسوخ کند و ریشه‌های غفلت را که عامل اصلی هرگونه گناه است، بسوزاند و انسان را در مسیر رستگاری نهد

یاد کردن خدا از بنده

• ذکر خدا انسان را مورد توجه و عنایت الهی قرار می‌دهد و موجب می‌شود تا خدا نیز از او یاد کند: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ....مفسران در تفسیر این آیه وجوه گوناگونی بیان کرده‌اند: مرا به اطاعت یاد کنید، تا شما را به رحمت یاد کنموَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ مرا به دعا یاد کنید، تا شما را به اجابت یاد کنموَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛ مرا به ثنا و طاعت یاد کنید، تا شما را به ثنا و نعمت یاد کنم؛ مرا در دنیا یاد کنید، تا شما را در آخرت یاد کنم؛ مرا در خلوتگاه‌ها یاد کنید، تا شما را در جمع یاد کنم؛ مرا هنگام وفور نعمت یاد کنید، تا شما را در سختی‌ها یاد کنم؛ مرا به عبادت یاد کنید، تا شما را به کمک یاد کنم؛ مرا به مجاهدت یاد کنید، تا شما را به هدایت یاد کنموَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا

اسوه قرار دادن پیامبر اکرم(ص)

• گرچه اسوه بودن رسول خدا(ص) با توجه به جهانی بودن رسالت ایشان، برای گروهی خاص نیست، تنها کسانی از این الگو بهره می‌برند که به خدا و روز واپسین امیدوار و فراوان به یاد خدا باشند: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا

اجتناب از گزافه‌گویی و گفتار بی‌عمل

• قرآن کریم، پس از سرزنش برخی از شاعران که در هر وادی سرگردان‌اند و سخنی می‌گویند که انجام نمی‌دهند، شاعران باایمان و اهل عمل صالح را که بسیار خدا را یاد می‌کنند، استثناء می‌کند: وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا . سرگردانی آنان در هر وادی، کنایه از اشعار جاهلانه ایشان است که چیزی جز لغو، باطل و زیاده‌روی در ستایش و نکوهش دیگران نیست. برخی در تفسیر "یاد کردن فراوان خدا" گفته‌اند: بیشتر اشعار آنان درباره توحید و ثنای الهی، تشویق به اطاعت خدا، حکمت، موعظه، زهد و ترغیب به آخرت است

خشوع و زنده شدن دل

• یاد خدا دل مؤمنان را خاشع می‌سازد و قرآن برخی از مؤمنان را که بر اثر غفلت و سنگدلی‌شان، در مقابل ذکر خدا خاشع نمی‌شوند، سرزنش می‌کند: أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ. در آیه پیشین، به زنده شدن زمین پس از مرگ اشاره می‌شود: اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا که تعلیلی برای آیه پیشین و تمثیلی است برای زنده شدن دل و خشوع آن بر اثر مداومت بر ذکر خدا؛ یعنی همان‌گونه که باران زمین مرده را زنده و با طراوت می‌کند، ذکر خدا نیز به دل‌ها طراوت و حیات می‌بخشد و آنها را خاشع می‌کند

آمرزش الهی و بهشت جاودان

• یاد خدا سبب می‌شود متقیان درباره گناهانشان آمرزش بخواهند، در نتیجه از غفران پروردگارشان و نعمت‌های بی‌پایان بهشتی بهره‌مند شوند: وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ. مراد از استغفار پشیمانی حقیقی از گناه و عزم بر ترک آن در آینده است؛ نه صرف استغفار زبانی. خدا اهل ذکر را پاداشی چند برابر عمل یا چند برابر استحقاق و روزیِ بی‌حساب می‌بخشد: رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ

پیامدهای روی‌گردانی از ذکر

• در قرآن کریم، برای اعراض از یاد خدا پیامدهای ناگواری یاد شده است.

تنگی و سختی زندگی

• هرکس از یاد خدا روی گرداند، زندگی سختی خواهد داشت: وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا، زیرا فراموشکار خدا به ناچار به دنیا دل بسته و آن را مطلوب یگانه خود قرار می‌دهد؛ ولی این زندگی او را آرام نمی‌کند، چون از سویی به دستاوردهایش قانع نیست و پیوسته در پی افزودن بر آنهاست، بی‌آنکه این حرص پایانی داشته باشد و از سوی دیگر، نگران حسادت حسودان، کید دشمنان، آفات و ناملایمات و فرا رسیدن مرگ است؛ یعنی پیوسته در میان آرزوهای برآورده نشده و ترس از فراق آنچه برآورده شده، به سر می‌برد. برخی اعراض از ذکر را در این آیه عدم تمکین در برابر احکام خدا و فرمان‌های قرآن کریم دانسته‌اند. در روایاتی، بر روی‌گردانی از ولایت امیرمؤمنان علی(ع) تطبیق شده است

کوری در قیامت

• کسی که از یاد خدا اعراض کند، خدای متعال او را در قیامت کور محشور می‌کند: وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى. مفسران درباره چنین کوری در آخرت اختلاف دارند: برخی آن را به کوری قلب یا کوری از حجت و ناتوانی از آوردن دلیل در روز قیامت و بعضی با تمسک به ظاهر آیه و به قرینه آیه پسین، آن را به نابینایی چشم معنا کرده‌اند. با پذیرش قول اخیر، برای رفع تعارض ظاهری این آیه با آیه وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا...، که بر بینایی مجرمان در روز قیامت دلالت دارد، دو راه حل به دست داده‌اند:

1. مجرمان در ایستگاهی از قیامت کور و در موقفی بینا هستند.
2. با توجه به تفاوت نظام دنیا با نظام آخرت، کوری و بینایی قیامت مانند کوری و بینایی دنیا نیست و مجرمان و اعراض‌کنندگان از یاد خدا، عذاب‌ها و سختی‌های آخرت را می‌بینند؛ ولی برای دیدن بهشت و یافتن راه آن کورند

همنشینی با شیطان و هدایت‌ناپذیری

• کسانی که از یاد خدای رحمان روی برتابند، شیطانی بر آنان گمارده می‌شود که همواره دمساز و همنشین آنان است: وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ؛ یعنی انسان هیچ‌گاه بی‌قرین نیست و این همنشین یا رحمان است یا شیطان؛ اگر از یاد خدا اعراض کند، ناگزیر شیطانی با او قرین خواهد شد. این شیطان، پیوسته او را از راه خدا باز می‌گرداند و در همان حال، آن شخص می‌پندارد که به سوی حق راه یافته است: وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ.
• فطرت انسان به حق می‌گراید؛ ولی همنشینی با شیطان سبب می‌شود که به دعوت وی، حق را بر باطل تطبیق کند و در حالی که گمراه است، می‌پندارد که در راه صحیح گام برمی‌دارد و احتمال هم نمی‌دهد که به بیراهه می‌رود. قرآن، اینان را که هیچ‌گونه هدایت‌پذیری ندارند، به کران و کورانی مانند کرده که هرگز نمی‌توان صدایی را به آنان شنواند و راهی را به آنها نمایاند: أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ

تکذیب

• اعراض‌کنندگان از ذکر به روی‌گردانی از آن بسنده نکرده و با صراحت آن را تکذیب می‌کنند: وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا. برخی گفته‌اند: این تکذیب نتیجه استمرار اعراض از یاد خداست

خسران و عذاب دوزخ

• کسی که اموال و فرزندانش او را از یاد خدا مشغول کنند، از زیانکاران است: وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ و کسانی که شیطان سبب می‌شود یاد خدا را فراموش کنند، حزب شیطان و همان زیانکاران‌اند: أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ، چون چنین کسانی ثواب بزرگ و ابدی آخرت را با خوشی زودگذر و ناپایدار دنیا، بهشت را با جهنم و هدایت را با هلاک مبادله کرده‌اند و این، خسارتی بس بزرگ است.
• در آخرت دوزخ به کافران عرضه می‌شود. سبب این عذاب، عدم تفکر و بینش صحیح کافران در دنیا، در نتیجه غافل شدن از ذکر خدا نیز نشنیدن حق است: وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا الَّذِينَ كَانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ عَنْ ذِكْرِي وَكَانُوا لَا يَسْتَطِيعُونَ سَمْعًا، چنان‌که پیامد روی‌گردانی از یاد خدا عذابی سخت و فزاینده است: وَمَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا

ذکر در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱

ذکر دارای معانی گوناگونی در قرآن و در ارتباط با پیامبر است. قرآن ذکر است. نام و سربلندی پیامبر و فراموش نشدن معنایی دیگر ذکر است، اما ذکر گاهی به عنوان ایجاد توجه است، آن گونه که در تفکر و تدبر به عنوان فعل جوانحی مطرح است و گاهی ذکر ادا کردن کلمات دعایی و به این وسیله به یاد آوردن و یاد کردن است. از دسته‌ای از آیات استفاده می‌شود که ذکر شیوه دعایی در برابر وِرد است: وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ به ویژه آنکه به پیامبر تأکید می‌شود که آن را آهسته بخواند: دُونَ الْجَهْرِ اما وقتی سخن از یادآوری داستان و حوادثی می‌شود، دیگر مراد دعا و تهجد نیست، بلکه توجه و به کار گرفتن حافظه است.

ذکر دعایی

1. وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ؛
2. إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا؛
3. وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا؛
4. وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًاغ
5. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى.
6. لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛
7. فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ؛
8. فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا.

نکات

1. ذکر خداوند و دعا با تضرع و خوف و با آهنگ معتدل و در صبح و شام، سفارش خداوند به پیامبر اکرم: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ؛
2. اخلاص در ذکر و دعا و یاد خدا توصیه خداوند به پیامبر: وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا؛
3. تداوم بر ذکر خدا و دعا و نماز و تبلیغ رسالت درصبح و شام دستور خداوند به پیامبر وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا.

یاد آوری و پند گرفتن از گذشته

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا؛
2. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا؛
3. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا؛
4. وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا * وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا؛
5. اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ؛
6. وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ؛
7. وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَكُلٌّ مِنَ الْأَخْيَارِ؛
8. وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ؛
9. وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛
10. قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا * رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا.

نکات:

1. در آیاتی که با واژه امر «أذکر» خطاب به پیامبرآمده، بر این معنی تأکید شده که خداوند به پیامبر از طریق داستان و تاریخ غیر عادی مریم به پیامبرآگاهی می‌دهد و در حقیقت به پیامبر می‌گوید خودت عبرت بگیر و به مسلمانان هم عبرت و آگاهی بده: وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا؛
2. در همه آیات که پیامبر در باره جریانات و پیامبران گذشته با خطاب أمر «أُذکر» مورد خطاب واقع شده خداوند به پیامبر دستور داده است که از جریان پیامبران گذشته و سختی‌های آنها و شیوه‌های آنان برای رساندن پیام عبرت بگیرد و به دیگران از امت هم تذکر دهد و عبرت بیاموزد و ذکر خداوند و عبادت او را فراموش نکند که مهمترین و بهترین ذکر است: وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى... وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ.... وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَكُلٌّ مِنَ الْأَخْيَارِ.

نام و سربلندی

1. ِ أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ * وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ * الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ * وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ؛
2. فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ.

موانع ذکر

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ * وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ/

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات در رابطه پیامبر و ذکر مطرح گردیده است:

1. اسوه و الگوپذیری از پیامبر از آثار ذکر و یاد خداوند: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا
2. پیامبر مکلف به رویگردانی از اعراض کنندگان ذکر خداوند: فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنَا
3. شیطان به‌وسیله ایجاد دشمنی باابزار شراب وقمار راه انسان برذکرخدا می‌خواهد مسدود کند إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ * وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا...
4. سفارش خداوند به مؤمنان، ذکر خدا به پاس نعمت رسالت پیامبر: كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ.... كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ.
5. محمد از مصادیق ذکر خداوند: قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا * رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ.

یاد خدا یکی از اسباب رستگاری

رکوع، سجده و عبادت نیز در کنار کارهای خیر اسباب رستگاری یاد شده‌اند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ، أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ،

چنان‌که بسیار یاد کردن خدا: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْكُرُواْ اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ نیز فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ،

یاد کردن نام خدا: قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى،

یادآوری نعمت‌های الهی: أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَاذْكُرُواْ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاء مِن بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْكُرُواْ آلاء اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ، از این‌رو شیطان، دشمن دیرینه انسان أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ در جهت فراموشی یاد خدای متعال می‌کوشد إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ و قرآن، انسان‌ها را برای رسیدن به رستگاری به دوری جستن از القائات شیطانی فرمان داده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ،

تداوم یاد خدا، ریشه‌های غفلت را که عامل اصلی هرگونه گناه است، می‌سوزاند و انسان را در مسیر رستگاری قرار می‌دهد مفسران، ذکر را در این آیات، هم ذکر زبانی و هم قلبی دانسته‌اند.