تفسیر عصر تابعین در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر عصر تابعین است. تفسیر عصر تابعین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر عصر تابعین در علوم قرآنی - تفسیر عصر تابعین در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تابعین جمع تابع و تابع به معنای «پیرو» است. معمولاً در تعریف آن گفته می‌‌شود تابعی کسی است که رسول خدا (ص) را ندیده باشد؛ ولی در حال ایمان به آن حضرت با صحابی ایشان مصاحبت داشته و با ایمان از دنیا رفته باشد. گفته‌اند که نخستین تابعی از نظر وفات، معمر بن زید بوده که در سال ۳۰ قمری از دنیا رفته است و آخرین تابعی خلف بن خلیفه بوده که متوفای سال ۱۸۰ قمری است. تلاش برای رفع اجمال و تشابه از مطالب مجمل و متشابه قرآن از یک سو و فعالیت جهت تکوین فقه، کلام و نحو از سوی دیگر، توجه به قرآن را در عصر تابعین جدی‌تر کرد، با این حال به سبب ابتدایی بودن دانش‌های مرتبط با تفسیر چون علوم بلاغی و دانش کلام که مراحل شکل‌گیری خود را می‌‌گذراندند، تحول چشمگیری در دانش تفسیر در عصر تابعین در مقایسه با عصر صحابه پدید نیامده و تنها حضور اسرائیلیات و ادبیات داستانی در این دوره به نظر رواج بیشتری نسبت به عصر صحابه یافته که دلیل آن نیز حضور جدی‌تر قَصّاصان در این برهه است.

مفسران تابعی

در بحث از دانش تفسیر در دوره تابعین، عموماً بر اساس محل سکونت تابعین، از مدرسه‌های تفسیری کوفه، بصره، مدینه و مکه سخن رفته و هریک از این مکاتب تفسیری متأثر از یکی از صحابه بوده است. آرای تفسیری ابن عباس در میان تابعیان مکه، آرای عبدالله بن مسعود در میان تابعیان کوفه و آرای اُبیّ بن کعب در میان تابعیان ساکن در مدینه رواج داشته است.

مفسران تابعی مکه

عمده‌ترین چهره‌های تفسیر نگاری تابعین در مکه، مجاهد بن جبر مکی، عطاء بن ابی رباح، سعید بن جبیر و عکرمه مولی ابن عباس هستند که همه از شاگردان ابن عباس و متأثر از شیوه‌های او در تفسیر بوده‌اند. توجه به اسباب نزول از مباحث مورد توجه شاگردان ابن عباس و متأثر از توجه وی به این موضوع بوده است، چنان که در خبری مجاهد از قول ابن عباس نقل کرده که او را به پرسش از این گونه مسائل ترغیب کرده است. از میان مفسران مکی، عموم روایات تفسیری به نقل از مجاهد بن جبر است. کثرت شاگردان او نیز نشان رواج یافتن دیدگاه‌های تفسیری اوست. چنان که خضیری اشاره کرده در تفسیر طبری، بیشترین نقل قول‌ها از اوست و طبری ۶۱۰۹ نقل قول تفسیری از او آورده است. در شرح حال مجاهد نیز به تبحر وی در تفسیر و سرآمدی او در این دانش اشاره شده است.

از ویژگی‌های قابل ذکر در تفسیر نگاری مجاهد، توجه او به مفهوم تأویل (حمل کلام بر معنای غیر ظاهر) است؛ به عنوان مثال، مجاهد در معنای آیه ﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾ از مسخ گروهی از یهودیان سخن گفته، آن را مسخ قلب و نه صورت ظاهری آنها دانسته و در علت بیان تأویل خود، چنین استدلال کرده که گفته خداوند اشاره به مَثَلی دارد، چنان که در جایی دیگر از عالمان یهود به چارپایانی تعبیر کرده که بار کتاب می‌‌برند. خضیری نمونه‌هایی از این گونه تأویلات را ذکر کرده است. با وجود چنین تأویلاتی که از مجاهد نقل شده، آرای او در تفسیر آیات تشبیهی قرآن به آرای اهل حدیث نزدیک است؛ به عنوان مثال در بحث از «مقام محمود» در آیه ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾، معنایی تشبیهی برای آیه بیان کرده است. هرچند از قول وی مقام محمود، به شفاعت نیز تفسیر شده است. در تفسیر آیه ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، از مجاهد قول به نسخ حکم و ابقای تلاوت نقل شده است.

احمد اسماعیل نوفل در فصلی از تحقیق خود درباره مجاهدبن جبر و شیوه تفسیری او، آرای مهم مجاهد و نظرهای همانند وی با اهل حدیث را در تفسیر آیات مورد بحث گردآورده است. وثاقت مجاهد نزد اهل تسنّن مورد اتفاق است. روایات زیادی درباره فضایل امام علی (ع) از وی نقل شده است. نقل این روایات گرچه شیعه بودن او را ثابت نمی‌کند، نشان دهنده علاقه وی به امیر مؤمنان علی (ع) است.

سعید بن جبیر دیگر مفسر مشهور مکّی است که آرای فراوانی در تفسیر دارد و حتی کتابی در تفسیر قرآن برایش ذکر کرده‌اند. اجازه داشتن او از ابن عباس در نقل حدیث و فتوا از مرتبه والای علمی او حکایت دارد. از بعضی روایات برمی‌آید که شیعه و دوستدار اهل بیت (ع) بوده است. وثاقت وی مورد اتفاق مؤلفان صحاح ستّه اهل سنت و کتب اربعه شیعه است.

عطاء بن ابی رباح از فقهای نامدار مکّه نیز پرورش یافته مکتب تفسیری ابن عباس بود. ابن عباس اهل مکّه را برای اخذ معارف دینی به او ارجاع می‌‌داد. روایات تفسیری عطاء کمتر از مجاهد و سعید بن جبیر است. ذهبی علّت آن را دوری وی از تفسیر به رأی دانسته است. بنابر روایتی امام باقر (ع) او را ستوده است. مامقانی همانند شیخ طوسی معتقد است وی از اصحاب امیرمؤمنان (ع) ولی فردی مخلّط بوده؛ بدین معنا که صحیح و ناصحیح را به هم می‌‌آمیخته است؛ امّا آیة الله محمد هادی معرفت با ارائه شواهدی دیدگاه وحید بهبهانی را استوار دانسته، او را از اصحاب امام باقر (ع) و از خواص معرفی می‌‌کند. عطاء از جانب دانشمندان اهل سنت نیز توثیق شده است.

ابوعبدالله عکرمة بن عبدالله اهل مغرب، دیگر مفسر تابعی مکی است. وی غلام حصین بن حر عنبری بود و زمانی که ابن عباس از سوی علی بن ابی طالب (ع) والی بصره شد، او را به وی بخشید. ابن عباس در تعلیم قرآن و روایات به وی کوشش فراوان کرد تا آنجا که در تفسیر مقامی والا یافت. اهل تسنن در وثاقت عکرمه اختلاف دارند؛ مؤلفان صحاح ستّه، ابن ابی حاتم، ابن معین، عجلی و نسایی او را توثیق و در مقابل، مالک، احمد بن حنبل و گروهی دیگر او را تضعیف کرده‌اند. غالب دانشمندان شیعه او را ثقه ندانسته‌اند؛ولی آیة الله محمد هادی معرفت به تفصیل اتهامات وارده به وی را پاسخ گفته است..

مفسران تابعی مدینه

از مشایخ تفسیر در مدینه، ابوالعالیه رفیع بن مهران ریاحی، محمد بن کعب قرظی و سعید بن مسیب را می‌‌توان نام برد. تابعین مدینه تفسیر را مستقیم یا با واسطه، از ابیّ بن کعب، دریافت کرده بودند. ابوالعالیه رفیع بن مهران، اهل بصره و از تابعان بزرگ و مشهور به تفسیر است که زمان جاهلیت را درک کرد و دو سال پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، اسلام آورد. وی از امیر مؤمنان علی (ع)، ابن مسعود، ابیّ بن کعب، ابن عباس، حذیفه، ابوذر و دیگر بزرگان اصحاب روایت کرده است. ابوجعفر رازی از ربیع بن انس از ابوالعالیه، حجم بزرگی از تفسیر از ابیّ بن کعب نقل می‌‌کند. سیوطی سند این روایت را صحیح دانسته و ابن جریر، ابن ابی حاتم، حاکم و احمد بن حنبل از او نقل کرده‌اند. اهل سنت بر ثقه بودن او اتفاق نظر دارند؛ ولی علمای امامیه درباره وثاقت وی سخنی نگفته‌اند.

محمد بن کعب قرظی نیز در ردیف مفسران مشهور مدرسه مدینه ذکر شده است. خضیری معتقد است استفاده علمی او از محضر ابن عباس او را در صدر مفسران مدرسه مدینه قرار داده است. آرای تفسیری وی در کتب تفسیری شیعه و سنّی نقل شده و کتابی در تفسیر نیز به او نسبت داده‌اند. رجال شناسان شیعه از وی یاد نکرده‌اند؛ ولی جمعی از دانشمندان اهل سنت مانند ابن سعد، عجلی و ابن حجر او را توثیق کرده‌اند.

از دیگر تابعان مدرسه مدینه سعید بن مسیب است. به گزارش کشّی وی از اصحاب امام سجّاد (ع) بوده است، بنابراین بعید نیست که عمده علوم خود را از آن حضرت فرا گرفته باشد؛ نیز با توجه به اینکه او را تربیت یافته امام علی (ع) دانسته‌اند می‌‌توان گفت آن حضرت نخستین استاد وی در تفسیر بوده است. در تفسیر آیه ﴿رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِكُمْ إِنْ تَكُونُوا صَالِحِينَ فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّابِينَ غَفُورًا﴾ از وی نقل شده که منظور از «اوّاب» کسی است که گناه و سپس توبه کرده و باز گناه و بار دیگر توبه کرده است؛ ولی هیچ گاه عمداً به گناه بازنگشته است. آیة الله محمد هادی معرفت ضمن برشمردن تفاسیر مختلف از این آیه تفسیر سعید بن مسیب را دقیق‌ترین تفسیر می‌‌داند. در مذهب سعید اختلاف است و روایات مختلفی نقل شده است. برخی معتقدند شیعه بودن وی با دلیل معتبر ثابت است و به روایات معارض اعتنایی نیست. از رجال شناسان شیعه، مامقانی او را توثیق کرده است. شوشتری نیز او را شیعه و مورد اعتماد دانسته است. از اهل سنت احمد بن حنبل و ابو زرعه او را ثقه دانسته‌اند.

مفسران تابعی بصره

مدرسه بصره نیز با حضور برخی مفسران تابعی در تکوین دانش تفسیر نقش داشته است. در میان مفسران تابعی بصره، حسن بصری مهم‌ترین مفسر است. هرچند در منابع متأخر، کتابی تفسیری به او نسبت داده شده؛ اما در اینکه وی کتابی در تفسیر نگاشته باشد، تردید است، در هر حال آرای تفسیری منسوب به او به اسناد مختلفی در قرن دوم و سوم رواج داشته‌اند. حسن بصری نیز همانند دیگر مفسران تابعی، با بهره‌گیری از تفسیر قرآن به قرآن، روایات نبوی و اقوال صحابه به تفسیر قرآن پرداخته است؛ همچنین نمونه‌هایی از تفسیر به رأی نیز در آرای تفسیری او مشاهده می‌‌شود. مجموعه‌ای مدون از آرای تفسیری حسن بصری در زمان ثعلبی موجود بوده و او روایات فراوانی از آن در تفسیر خود نقل کرده است.

حسن بصری از دیدگاه رجالیان اهل سنت ثقه است، هرچند تدلیس می‌‌کرده است. درباره مذهبش اختلاف است؛ اهل سنت (اشاعره) او را از خود دانسته، سخنان وی را درباره اختیار توجیه می‌‌کنند. از سوی دیگر معتزله او را در ردیف علمای معتزلی یاد کرده، وی را صاحب عقاید معتزله می‌‌دانند.

از علمای شیعه، سید مرتضی او را دوستدار امیرمؤمنان، علی (ع) دانسته است. آیة الله محمد هادی معرفت نیز به روایاتی که در نکوهش و دشمنی وی با امام علی (ع) وارد شده، پاسخ گفته و او را از محبّان اهل بیت (ع) معرفی کرده است. علامه شوشتری به رغم شیعه ندانستن او، به تقوا و تقیّد وی نظر داده است. برخی نیز از جمله محمد باقر مجلسی و محدّث قمی او را تضعیف و مذمّت کرده‌اند.

مفسران تابعی کوفه

تابعیان کوفی نیز از عبدالله بن مسعود متأثر و از ویژگی‌های آنان، توجه کمتر به روایات اهل کتاب است. از مهم‌ترین چهره‌های تابعی مفسر کوفی می‌‌توان به ابوشبل علقمة بن قیس نخعی، مسروق بن اجدع همدانی، عبیدة بن عمرو سلمانی مرادی، ابومیسرة بن شرحبیل همدانی، اسود بن زید نخعی، حارث بن قیس جعفی، مرة بن شراحیل همدانی و قتادة بن دعامه سدوسی اشاره کرد. قتادة بن دعامه از مشهورترین مفسران تابعی مدرسه کوفه است. در اینکه تفسیر را از چه کسی فرا گرفته اختلاف است؛ ابن حجر استفاده علمی قتاده از سعید بن مسیّب در چندین روز را نقل کرده است؛ ولی پس از آن از تضعیف روایات قتاده از سعید بن مسیب توسط علی بن مدین به دلیل وجود واسطه در آن روایات، خبر می‌‌دهد. با توجه به نقل اخیر احتمال شاگردی قتاده نزد سعید بن مسیب ضعیف می‌‌شود؛ همچنین ذهبی او را از رجال مشهور مدرسه تفسیری ابن مسعود به شمار آورده؛ ولی ابن مسعود در ردیف کسانی که قتاده از آنها روایت کرده ذکر نشده است، به هر حال وثاقت وی نزد اهل تسنن ثابت است؛ اما از جانب رجال شناسان شیعه توثیق نشده است.

مسروق بن اجدع از اصحاب خاص ابن مسعود بود که به مردم حدیث می‌‌آموخت. در جامع البیان، مجمع البیان، الدرالمنثور و تفسیر ابن کثیر روایات تفسیری فراوانی از او نقل شده است. اهل سنت او را ثقه دانسته‌اند؛ ولی رجال‌شناسان شیعه وی را نکوهش کرده‌اند. آیة الله محمد هادی معرفت به تفصیل در روایاتی که در مذمّت وی نقل شده، خدشه کرده است. ابوعمرو عامر بن شراحیل شعبی کوفی از همدانیان است. گفته شده از ۱۵۰ تن از صحابه روایت کرده است. برخی از اهل سنت او را ثقه دانسته‌اند؛ ولی شیعه او را مذمّت کرده است. توجه به روایات، دوری از اجتهاد در تفسیر و استفاده از علوم ادبی از ویژگی‌های روش تفسیری او شمرده شده است. با وجود شهرت فراوان ابن مسعود و مدرسه کوفه در تفسیر، آرای تفسیری عبدالله بن مسعود و شاگردانش تأثیر اندکی در تکوین دانش تفسیر داشته است که خضیری برخی ادله تأثیر کم مکتب تفسیری عبدالله بن مسعود را برشمرده است.

مفسران تابعی خراسان

از دیگر مراکز دینی در عهد تابعین، خراسان و برجسته‌ترین مفسر تابعی آن، ضحاک بن مزاحم هلالی است. شیوه تفسیری ضحاک، روایی و مبتنی بر احادیث نبوی و اقوال صحابه بوده و به سبب تبحر او در لغت و نحو، توجه بیشتری به این مسائل در آرای تفسیری وی مشاهده می‌‌شود. درباره شاگردی ضحاک نزد ابن عباس در دانش تفسیر، در منابع اختلاف نظر به چشم می‌‌خورد؛ همچنین گفته شده که ضحاک در ری با سعید بن جبیر دیدار داشته و دانش تفسیر را از او آموخته است. عطوان معتقد است که ضحاک اثری در تفسیر داشته که البته به نظر می‌‌رسد تدوین شاگردان او باشد. دو تحریر از آرای تفسیری ضحاک در اختیار طبری بوده و نقل قول‌های فراوانی از او در تفسیر خود دارد.

ضحاک بن مزاحم در تفسیر خود، شیوه اهل حدیث را داشته و آرای تفسیر او نیز منعکس کننده مکتب اهل حدیث است. وی در تفسیر آیات بر روایت متکی بوده و از تفسیر لغوی و استناد به اشعار شاعران جاهلی و دوره اسلامی در تفسیر مشکلات قرآن بهره می‌‌گرفته است. توجه به مسائل فقهی نیز از دیگر موضوعات مورد توجه ضحاک بوده و تأثیر فقه عراق را در آرای نقل شده از او می‌‌توان دید؛ همچنین توجه اندکی به اسرائیلیات در اقوال تفسیری باقی مانده از او دیده می‌‌شود.

ویژگی‌های کلی تفسیر تابعین

از ویژگی‌های کلی تفسیر در دوره تابعین، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با سنت نبوی و تفسیر قرآن با استناد به اقوال و آرای صحابه، فهم و اجتهاد تابعین و اسرائیلیات است. خضیری ضمن اشاره به این موارد، شواهدی برای هریک ارائه کرده و از اختلافات تابعین در رجوع به این مصادر سخن گفته است. مهم‌ترین راویان اسرائیلیات در این دوره وهب بن منبه و عبدالملک بن جریج بوده‌اند؛ همچنین خضیری دیدگاه‌های مختلف تابعین را درباره اسرائیلیات یاد کرده است.

از ویژگی‌های تابعین مکی، تساهل در نقل اسرائیلیات است. تفسیر تابعین همچنین واجد سرشت روایی، گرایش فرقه‌ای و کثرت آراء در تفسیر است. گسترش دامنه تفسیر به تناسب گسترش علوم و آشنایی با فرهنگ امت‌های تازه مسلمان، پیدایش ریشه‌های تفسیر کلامی و آغاز شکل‌گیری و تدوین تفسیر، از دیگر ویژگی‌های تفسیر در عصر تابعین شمرده شده‌اند. ژیلیو نیز تفسیر نگاری در دوره تابعین را به سه شیوه، تفسیر لغوی، مأثور و فقهی تقسیم کرده است.

اعتبار تفسیر تابعین

صاحب‌نظران درباره اعتبار تفسیر تابعین و رجوع به اقوال آنها اختلاف رأی دارند؛ احمد بن حنبل و عبدالله بن محمد بن عقیل و شعبة بن حجاج عتکی اخذ به قول تابعان را در تفسیر لازم ندانسته‌اند. شعبة بن حجاج قول تابعیان از پیش خود را بادی دانسته که بر آن اعتماد نتوان کرد و بر این اساس، سخن آنها در تفسیر را نیز بی‌اعتبار دانسته است. ادله این عالمان برای چنین نظری، عدم سماع تابعان از پیامبر، (برخلاف صحابه که از پیامبر نقل کرده‌اند)، عدم حضور در زمان نزول آیات و منصوص نبودن عدالت تابعین برخلاف عدالت صحابه است، چنان که ابوحنیفه در این زمینه خود را همردیف تابعین دانسته است، با این حال گفته دیگری از احمد بن حنبل در جواز رجوع به تفسیر تابعین نقل شده است. در این قول، احمد بن حنبل پذیرش قول تابعی را مشروط به نبود تفسیری از سنت و قول صحابه درباره آیات ذکر کرده و اعتبار قول تابعی را به دلیل معاشرت آنها با صحابه و اخذ تفسیر از ایشان دانسته است. این قول را اکثر مفسران پذیرفته‌اند. ابن تیمیّه در صورت یکی بودن اقوال تابعین، پذیرش آن را واجب دانسته و در صورت اختلاف، از عدم حجیت آن سخن گفته است. ذهبی نیز همین قول را ترجیح داده است. آیة الله جوادی آملی با ردّ حجیّت تعبّدی اقوال تفسیری تابعان، توجه به آنها را راهگشا و زمینه ساز آشنایی با قرآن و برداشت‌های تفسیری می‌‌شمارد. آیة الله محمد هادی معرفت نیز پذیرش بی‌قید و شرط آرای تفسیری تابعان را ناروا می‌‌شمارد و در عین حال معتقد است رجوع به آرای بزرگان تابعی در تفسیر، به دلیل نزدیکی آنان به عصر نزول و منابع تفسیر همراه با بررسی عقلانی آنها مقتضای روش صحیح و محقّقانه در تفسیر است.

آثار تفسیری تابعین

در میان کتاب‌شناسی‌های کهن، گزارش ابن ندیم درباره مجموعه‌های تفسیری تدوین شده از آرای تابعیان، ظاهراً کهن‌ترین گزارش موجود است. بر اساس آنچه احمد بن محمد ثعلبی در مقدمه تفسیر خود، الکشف و البیان فی تفسیر القرآن آورده است، مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین چون تفسیر عکرمه، تفسیر مجاهد، تفسیر حسن بصری، تفسیر محمد بن کعب قرظی و تفسیر سعید بن مسیب در زمان وی موجود بوده و گاه به چند طریق روایت می‌‌شده‌اند. اطلاعات مشابه از وجود مجموعه‌هایی تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین را در آثار دیگر شرح حال نگارانه چون الارشاد فی معرفة علماء الحدیث از ابویعلی خلیل بن عبدالله خلیلی قزوینی و التحبیر فی المعجم الکبیر اثر عبدالکریم بن محمد سمعانی نیز می‌‌توان یافت. خلیلی از روایت تفسیر جویبر، تفسیر عطاء بن دینار و تفسیر ابی روق نام برده است. سمعانی از تفاسیر تدوین شده از اقوال تابعین به تفسیر مجاهد بن جبر اشاره کرده است، هرچند برخی از این مجموعه‌ها به نظر در دوره‌هایی متأخرتر تدوین شده‌اند، چنان که آنچه به عنوان تفسیر مجاهد بن جبر بر اساس نسخه خطی شماره ۱۰۷۵ دارالکتب قاهره منتشر شده، در حقیقت جمع‌آوری نقل قول‌های تفسیری نقل شده از مجاهد به نقل از تفسیر طبری است. این اقوال تفسیری که به روایت ابن ابی نجیح از مجاهد است، ظاهراً بعدها به صورت انتخابی از تفسیر طبری استخراج شده، هرچند سزگین معتقد است که نسخه حاضر یکی از منابع مورد استفاده طبری در تألیف تفسیرش بوده است. آنچه این گمان را تقویت می‌‌کند، عبارت صفحه عنوان نسخه است که در آن از ابومیمون محمد بن عبدالملک بن حسن بن خیرون به عنوان نگارنده تفسیر (تفسیر القرآن للشیخ الامام العالم الفقیه ابو میمون محمد بن عبدالملک بن الحسن بن خیرون) یاد شده است.

یکی از مهم‌ترین منابع مشتمل بر آرای تفسیری تابعین جامع البیان فی تأویل آی القرآن از محمد بن جریر طبری است که به تفصیل آرای تفسیری تابعین را نقل کرده است. همین گونه در تفاسیر روایی دیگری چون الجامع تفسیر القرآن از عبدالله بن وهب بن مسلم مصری تحقیق میکلوش مورانی، تفسیر القرآن تألیف عبدالرزاق بن همام صنعانی تحقیق مصطفی مسلم محمد ریاض و تفسیر القرآن العظیم تألیف عبدالرحمن بن محمد بن ادریس رازی تحقیق اسعد محمد طیب و الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور اثر جلال الدین عبدالرحمن سیوطی نقل قول‌های تفسیری فراوانی از تابعین می‌‌توان یافت.

در میان کتاب‌های حدیثی، مهم‌ترین تألیفی که آرای تفسیری تابعین را در بردارد الجامع الصحیح بخاری است. وی اغلب روایات تفسیری تابعین را به نقل از شاگردان ابن عباس آورده است. این افراد نیز در تفسیر از همان شیوه تفسیری ابن عباس پیروی کرده‌اند. خضیری مصادر مهم مشتمل بر اقوال تابعین را به تفصیل شناسانده است.

در میان تابعیان شیعه نیز توجه به دانش تفسیر، به نگارش آثاری انجامیده است. از مشهورترین تابعیان شیعی، باید ابان بن تغلب، ابوحمزه ثابت بن دینار کوفی، ابوالجارود زیاد بن منذر کوفی و جابر بن یزید جعفی را نام برد که هر سه آثاری تفسیری تألیف کرده‌اند. ابوسعید ابان بن تغلب ربعی از موالی بنو جریر و شیعیان سرشناس کوفه بوده است. وی افزون بر تبحر در فقه، حدیث و نحو در دانش قرائات و تفسیر چهره‌ای شناخته شده بوده است. وی کتابی در قرائت داشته و نقل قول‌هایی از آن در متون بعدی مانده است؛ همچنین وی کتاب دیگری در غریب القرآن به نام تفسیر غریب القرآن داشته که ابن ندیم از آن به معانی القرآن یاد کرده و نقل قول‌های متعددی از این کتاب در متون امامیه مانده است؛ همچنین محمد بن عبدالرحمن به تدوین و تلفیق روایات تفسیری ابان، ابوروق عطیة بن حارث و محمد بن سائب پرداخته و آرای این سه تن را در کتابی واحد گرد آورده است. نجاشی در ذکر آثار ابوحمزه ثمالی به کتاب التفسیر او اشاره کرده و به طریق و متن متداول این تفسیر در روزگار خود (نجاشی) به روایت ابوبکر محمد بن عمر جعابی از ابوسهل عمرو بن حمدان در محرم ۳۰۷ قمری از سلیمان بن اسحاق مهلبی اشاره کرده است. ثعلبی در تألیف تفسیر خود تفسیر ابوحمزه ثمالی را در اختیار داشته و در فهرست تفاسیر در دستش به آن اشاره کرده است. ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود توجه فراوانی به اسباب النزول و ذکر فضایل اهل بیت (ع) داشته است؛ شیوه‌ای که بعدها برخی مفسران امامی با تألیف آثاری به نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت آن را تعالی بخشیدند. ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود، از شیوه‌های تفسیر قرآن به قرآن بهره گرفته و از لغت، نحو و روایات اهل بیت (ع) نیز استفاده کرده است. عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، روایات تفسیری نقل شده از ابوحمزه ثمالی را در مجلدی با عنوان تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی گردآورده است. ابوالجارود زیاد بن منذر خارفی، دیگر تابعی مشهور شیعی است که اثری تفسیری داشته و در آن، تفسیر برخی آیات قرآن را گردآورده است. وی در تفسیر خود به گردآوری روایات تفسیری که خود از امام باقر (ع) شنیده اقدام کرده و تفسیر او به کتاب التفسیر عن أبی جعفر الباقر مشهور بوده است. ابوحاتم قزوینی گردآورنده تفسیر مشهور به علی بن ابراهیم که نسخه‌ای از تفسیر ابوالجارود را در اختیار داشته، روایات تفسیری فراوانی از آن را به تفسیر علی بن ابراهیم افزوده است. تفسیر ابوالجارود منعکس کننده دیدگاه‌های زیدیه (شاخه جارودیه) است و در مواردی با دیدگاه امامیه تفاوت دارد. جابر بن یزید جعفی از رجال‌سرشناس کوفی امامی است که کتابی در تفسیر داشته و نجاشی و طوسی به دو طریق متفاوت به آن اشاره کرده‌اند: طوسی کتاب را به روایت گروهی از استادان خود از هارون بن موسی تلعکبری از طریق او به روایت شاگرد جعفی، منخل بن جمیل روایت کرده است. نجاشی نیز آن را به روایت از احمد بن محمد بن هارون از راوی مشهور جارودیه در کوفه، ابن عقده و طریق او از عبدالله بن محمد جعفی روایت کرده است. تفسیر جابر مورد استفاده عیاشی و علی بن ابراهیم قمی بوده و مطالبی از آن نقل کرده‌اند. مدرسی فهرستی از روایات تفسیری جابر بن یزید گردآورده که احتمالا در تفسیر او نقل شده است.

اصالت تفسیر تابعین

برخی خاورشناسان درباره اصالت تفسیر تابعین تردید کرده‌اند. این تردیدها بر سه اساس است: نخست روایاتی در ذم تفسیر که طبری به نقل از برخی تابعین و صحابه نقل کرده است. این در حالی است که از همین افراد روایات تفسیری فراوانی نقل شده است. اسناد احادیث دال بر منع تفسیر، نشان می‌‌دهند که راویان آنها، مدنی بوده‌اند که تنها می‌‌توانند بازتاب دهنده دیدگاه برخی صحابه و تابعین مدینه درباره تفسیر قرآن باشند؛ همچنین نکته دیگری که توجه چندانی به آن نشده است، تحول در معنا و مفهوم تفسیر در قرون اولیه است و به احتمال قوی، تفسیر در قرن اول به معنای تفسیر به رأی تلقی می‌‌شده است؛ اما جدی‌ترین تردید درباره اصالت تفسیر تابعین بحث مکتوب بودن آرای تفسیری تابعین است. نظر مقبول‌تر در میان محققان درباره مکتوب بودن آرای تفسیری تابعین این است که این مکتوبات در حد یادداشت‌های شخصی بوده که در نسل‌های بعد از تابعین به صورت مدون مکتوب شده‌اند تفاوت در نقل قول‌های تفسیری تابعین در ذیل یک آیه یا آیات مشابه مهم‌ترین دلیل برای این نظر است. بخشی دیگر از تردید خاورشناسان درباره وثاقت متون تفسیری قرن اول و دوم، به مشکل انتساب آثار قرن چهارم و پنجم از سوی محققان مسلمان به افرادی از قرن اول باز می‌‌گردد. نمونه‌ای مهم از این دست، تفسیر مشهور تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس است که بیشتر به عنوان اثری تألیف فیروزآبادی شهرت دارد. کلود ژیلیو در مدخل تفسیر نگاری دوران کلاسیک اسلامی در بحث از مسئله وثاقت متون تفسیری قرن اول و دوم به این تفسیر مثال زده و با مبنا قرار دادن انتساب آن به افرادی مختلف از قرن اول تا قرن نهم، به استدلال برای نفی وثاقت متون تفسیری قرن اول و دوم پرداخته است، در حالی که این کتاب ـ که به رغم چاپ‌های مکرر آن، هنوز نیز چاپ انتقادی از آن منتشر نشده ـ به وضوح نشان می‌‌دهد که اثری از قرن چهارم و تألیف یکی از عالمان کرّامیه نیشابور است. اندرو ریپین ناتوان از شناخت هویت اصلی مؤلف کتاب در بحثی درازدامن به بحث از هویت نگارنده این تفسیر پرداخته است. همچنین ونسبروا به عنوان معیاری در ارزیابی اصالت متون تفسیری قرن اول و عصر تابعین، به دلیل استناد به شعر در تفاسیر مقاتل بن سلیمان، کلبی و سفیان ثوری کوفی، در اصالت متون تفسیری عصر تابعین تردید کرده و مدعی است که استناد به شعر در تفسیر پس از نگارش تفاسیر پیشگفته بوده است. تفسیر کلبی که مورد استفاده و نسب‌روا در تحقیق خود قرار گرفته در حقیقت همان الواضح فی تفسیر القرآن است که اساساً اثری تألیف شده در قرن چهارم است و استناد وی به آن کتاب برای بررسی اصالت متون تفسیری قرن اول و دوم نادرست است .

پژوهش درباره تفسیر تابعین

در سالیان اخیر توجه به تحقیق و پژوهش درباره تفاسیر تابعین از موضوعات مورد علاقه قرآن پژوهان مسلمان و غیر مسلمان بوده و تک نگاشته‌های فراوانی در این موضوع تألیف شده است. از مهم‌ترین این پژوهش‌ها می‌‌توان به مجاهد بن جبر و منهجه فی التفسیر، عطاء بن ابی رباح و جهوده فی التفسیر از عبدالواحد بکر ابراهیم احمد عابد، تفسیر سعید بن جبیر از محمد ایوب محمد یوسف، مجاهد المفسر و التفسیر از احمد اسماعيل نوفل و ابراهیم النخعی و آثاره الواردة فی تفسیر سورة الفاتحة و البقرة و آل عمران از خانم نوال حامد سلمان را نام برد.

در سالیان اخیر، تلاش‌هایی برای بازسازی تفاسیر تابعین صورت گرفته که از جمله آنها می‌‌توان به بازسازی تفسیر سعید بن جبیر با عنوان تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطور تفسیر از جواد ترندک، تفسیر قتاده جمع و تحقیق و دراسة مشتمل بر ۱۰ جزء اول قرآن از عبدالله ابوالسعود بدر ، تفسیر الحسن البصری به کوشش محمد عبدالرحیم و بازسازی صحیفه علی بن ابی طلحه با عنوان تفسیر ابن عباس المسمی صحیفة علی بن ابی طلحه عن ابن عباس فی تفسیر القرآن الکریم از راشد عبدالمنعم رجال اشاره کرد. آیة الله محمد هادی معرفت نیز به تفصیل درباره تفسیر در دوره تابعین و روش‌های تفسیری آنها بحث کرده است .

منابع

1. رحمتی، محمد کاظم، مقاله «تفسیر تابعین»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۸