منشأ انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)

منشأ انتظار ویرانگر چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار ویرانگر
تعداد پاسخ	۲ پاسخ

منشأ انتظار ویرانگر چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..

پاسخ نخست

محمد صابر جعفری

حجت الاسلام و المسلمین محمد صابر جعفری، در مقاله «انتظار فرج» در این‌باره گفته است:

1. «کوته فکری و عدم بصیرت کافی به دین.
2. توهّم اسقاط کلّ تکلیف به دلیل عدم استطاعت به کل؛ یعنی چون قدرت و توانایی به اصلاح کل نیست، تکلیف هم ساقط است؛ به عبارت دیگر، چون اصلاح کل، تنها به وسیله امام زمان (ع) مقدور است و از دیگر افراد بر نمی‌آید، پس هیچ تکلیفی وجود ندارد؛ غافل از این که اگر اصلاح کلّ مقدور نیست، آن مقداری که مقدور باشد، ساقط نشده است. معروف است: مَا لَا يُدْرَكُ كُلُّهُ لَا يُتْرَكُ كُلُّهُ؛ آنچه که همه آن دست یافتنی نیست، به تمام هم رها نمی‌گردد.
3. توهّم این که امام زمان‌(ع) کارها را به وسیله اکراه و اجبار یا صرفاً معجزه‌آسا انجام می‌دهد پس نیاز به مقدمات و زمینه‌سازی نیست.
4. هدف، وسیله را توجیه می‌کند: اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ اَلْمَبَادِيءَ، هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کند، پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فحشا و فساد است. اینجاست که گناه هم لذّت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس یعنی: در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد. طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد. بدیهی است چنین دیدگاهی از نظر دین کاملاً اشتباه است. چرا که همان‌طور که حکومت حضرت مهدی‌(ع) ریشه‌کن کننده ظلم و جور و برپا کننده عدل مجسّم است و تهی از قلدری و قساوت می‌باشد؛ پیدایش این مقصود نیز بایستی چنین باشد. از ظلم و جور دور و از قساوت و قلدری برکنار و از دروغگویی و ریاکاری خالی باشد. چون قداست هدف، مبرّر وسیله گناه نمی‌شود، گناه جز گناه نمی‌زاید. با ظلم نمی‌شود عدل را به پا کرد. با عقده انتقام نمی‌توان دادگری کرد.
5. عدم فهم صحیح روایات "که ظلم و جور آخر الزمان را مطرح می‌کنند" و این اشتباه که پس بایستی، یا کاری به فساد و تباهی نداشت و در مقابل آن موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد (دیدگاه چهارم) و یا حتّی دیگران را به گناه فرا خواند (دیدگاه پنجم)؛ غافل از این که، به طور بدیهی، همیشه عالم پر از ظلم بوده است بدیهی است و از روایات برنمی‌آید، همه بایستی ظالم یا فاسد گردند. آری نگاهی کوتاه و گذرا به جهان نشان می‌دهد که ظلم عالم را فرا گرفته است، عدّه‌ای ظالمند و بسیاری مظلوم؛ ضمناً هیچ منافاتی ندارد که در کنار این ظلم و جور، دوستان و چشم براهان آن حضرت، با زمینه‌سازی مثبت و آینده‌ساز، در اندیشه مقدمه چینی برای انقلاب جهانی ایشان بلکه نوید مهدی موعود به اهل ایمان و عمل صالح باشند. شیخ صدوق روایتی از امام صادق‌(ع) نقل می‌کند مبنی بر این که این امر تحقق نمی‌پذیرد مگر این که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند پس سخن در این است که گروه سعداء و گروه اشقیاء هر کدام به نهایت کار خود برسند. سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط اشقیاء به منتها درجه شقاوت برسند.
6. جدایی از مسایل سیاسی و دست سیاست‌بازان که به دنبال سکون و رکود جوامع اسلامی‌اند، عدم فهم روایات "بطلان هر علمی قبل از ظهور" نیز زمینه‌ساز دیدگاه پنجم است. غافل از آن که، این روایات از آنچه فقها با روایات دیگر می‌نمایند، استثنا نیست، پس بایستی آنها نیز بر قرآن و روایات و عقل عرضه گردند تا مواردی مانند: حکومت، تخصیص، تخصّص و ورود و راه‌های دیگر جمع إعمال شود. حتّی در روایات آمده، اگر روایتی مخالف صریح قرآن بود، بایستی کنار نهاده شود (جعلی است یا...) به هر حال آن چه آیات و روایات و عقل، انسان را رهنمون می‌شوند، بطلان قیام‌ها و جریانات قبل ظهور نیست؛ بلکه منظور از عَلَمی که در روایات، باطل اعلام شده، عَلَم قیام به نام حضرت مهدی است" روایات، اشاره دارد که هر کس علم بلند کند، به [نام] علم مهدی، به عنوان "مهدویت" بلند کند، باطل است. نه هر قیامی که چون قیام زید به دنبال تحقق اهداف اهل بیت باشد. قیام زید و امثال آن در روایات معتبر، توسط اهل بیت کاملاً مورد تأیید واقع شده است. به عنوان نمونه، به ذکر روایاتی بسنده می‌کنیم: امام کاظم‌(ع)‌ فرمود: "قیامی به رهبری مردی از اهل قم که مردم را به حق دعوت می‌کند صورت می‌پذیرد که طرفداران و یاران آن رهبر، مردمی استوار و آهنین‌اند که ابداً از جنگ خسته نمی‌شوند و از دشمن نمی‌هراسند و تنها به خدا توکل می‌کنند و عاقبت نیز از آنِ کسانی است که اهل تقوا هستند"؛

در روایت دیگر، امام باقر (ع) افرادی را مطرح می‌کنند که قبل از ظهور قیام کرده‌اند، حقشان داده نمی‌شودو پس از مبارزاتی کشته می‌شوند. جالب است؛ امام باقر (ع) نه تنها قیامشان را باطل اعلام نمی‌کند، بلکه آنان را شهید معرفی می‌کند: "گویا جماعتی را می‌بینم که در مشرق قیام می‌کنند، طالب حق‌اند لیک، به آنها واگذار نمی‌شود، مجدداً حق را می‌طلبند، حق‌شان داده نمی‌شود. بنابراین چون چنین می‌بینند، به ناچار شمشیرها را به دست گرفته، آنچه می‌خواهند به کف می‌آورند لیک پس از قیام و مبارزه، (اینان)، آن را به احدی، جز امام و صاحب شما تقدیم نمی‌دارند، کشته‌شدگان آنان، شهدایند و.."».

پاسخ‌های دیگر

۱. سرکار خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «برداشت غلط از مفهوم راستین "انتظار" خطا و اشتباهی است که منشأ این اشتباه و انحرافِ برداشت، ریشه در عواملی نهفته دارد که این عوامل و راهکارهای رفع آن، بدین قرارند: کوته‌فکری و عدم بصیرت به دین: در واقع آنهایی که در دین و احکام آن به تعمق و تفقه نپرداخته‌اند، ناآگاه از فلسفه وضع این قوانین و بی‌توجه به هدف والای شارع مقدس از اجرای این احکام، وظایف خود را در چند بُعد جزئی از دین منحصر دانسته و معتقدند که وظیفه ما، فقط دعا کردن است و اگر پا را از آن فراتر نهند، فقط در حد امر به معروف‌ها و نهی از منکرهای جزئی اقدام می‌‌کنند. امام خمینی اسلام شناس والامقام و آگاه عصر ما که متدینی راستین و نیز حقیقت جوی مکتب غنی اسلام بودند، در یکی از سخنرانی هایشان این گونه مسلمانان را به انجام وظیفه شان آگاه می‌‌کنند: ارزش دارد که انسان در مقابل ظلم بایستد و مشتش را گره کند و توی دهنش بزند و نگذارد که این قدر ظلم زیاد شود، این ارزش دارد. این طور نیست که حالا که ما منتظر ظهور امام زمان هستیم پس دیگر بنشینیم در خانه‌هایمان، تسبیح در دست بگیریم و بگوئیم: «"عَجّلْ عَلی‌ فَرَجِهِ"» یا کار شما باید تعجیل بشود، شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او و مسلمین را با هم مجتمع کنید همه با هم شوید. در واقع امام خمینی با پیشنهاد این راه حل، نه تنها سدی بزرگ در برابر کج اندیشی‌های افراد ایجاد کرده‌اند بلکه از انتشار این اندیشه غلط در بین مسلمین جلوگیری نموده‌اند و حتی خود ایشان به عنوان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران مسئولیت رهبری مردم را به منظور تحقق هدف والای تحول و انقلاب اسلامی در شالوده نظام مملکت بر عهده داشته‌اند تا بدین صورت گامی چند در ایجاد زمینه برای ظهور و نیز اصلاح اجتماع برداشته شود. انحرافات اخلاقی: عامل دیگری که در دریافت و تلقی نادرست مفهوم انتظار مؤثر است، انحرافات اخلاقی است. افرادی که معتقدند؛ حتی امر به معروف و نهی از منکر نباید کرد و تکلیفی بر عهده‌شان نیست و امام خود هنگام ظهور کارها را حل می‌‌کند. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، در ضمن یکی از سخنرانی‌هایشان به افشاء سوء استفاده نمودن استعمار از معنی انتظار پرداخته و با هشدارهای آگاهانه و کوبنده خود خطاب به مردم ایران چنین می‌‌فرمایند: در گذشته سوء استفاده‌هایی از قضیه انتظار شده است، برداشت منفی همان چیزی است که استکبار و استعمار در طول سال‌های متمادی کوشش می‌‌کردند تا به مردم تزریق کنند، برداشت منفی این است که به مردم بگویید به ما چه که در مقابل ظلم و فساد و کفر و شرارت بایستیم، ما منتظر خواهیم ماند تا امام زمان خودش بیاید و مشکل را حل کند، این برداشت منفی است؛ یعنی سلب مسئولیت نسبت به همه شرارت‌ها و بدی‌های موجود در جامعه. انحرافات سیاسی: یکی دیگر از عوامل اثر گذار در کج فهمی نسبت به مفهوم انتظار انحرافات سیاسی است؛ این نوع انحراف بیشتر مربوط به افرادی است که وجود دنیایی پر از ظلم و فساد را مقدمه ظهور و جزء جدا نشدنی زمینه قیام امام می‌‌دانند. پیروان چنین نظریه‌ای، جهان پر از ستم را به عنوان مقدمه فرج قبل از ظهور دانسته و معتقدند با آن نمی‌توان مبارزه کرد و علت آن به توجیه نادرست روایاتی که از ظهور امام خبر می‌‌دهد، بر می‌‌گردد. البته دلیل دیگری که می‌‌توان برای آن ذکر کرد این است که آنها به روایاتی که شیعیان را به صبر و شکیبایی وا می‌‌دارد و از قیام مسلحانه قبل از ظهور امام عصر، نهی کرده استدلال نموده‌اند بر این مبنا که: تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی قبل از ظهور موعود امری بی ثمر و ناموفق است. امام خمینی، اندیشمند فهیم و قهرمان مبارزه با کج اندیشی‌ها، در ضمن بیانات آگاه کننده خویش - در این زمینه - چنین فرموده‌اند: اگر روایتی بگوید که نباید نهی از منکر کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایت قابل عمل نیست و این نفهم‌ها [توجیه کنندگان نادرست از مسئله انتظار]نمی دانند چه می‌‌گویند، این از مصیبت‌هایی است که به مسلمانان وارد شده است و سیاست‌های خارجی دامن به آن زده، برای چاپیدن اینها و برای از بین بردن عزت مسلمین و باورشان هم آمده است، خیلی‌ها شاید الان هم باور کنند حکومت نباید باشد و زمان حضرت صاحب باید بیاید، حکومت و هر حکومتی در غیر زمان حضرت باطل است؛ یعنی هرج و مرج بشود، عالم به هم بخورد تا حضرت بیاید، درستش کند. ما درستش می‌‌کنیم تا حضرت بیاید، ان شاء الله خداوند اصلاح کند اینها را. اگر تنها راه چاره برای مقابله با انحرافات اخلاقی که به برداشت سوء انتظار منجر می‌‌شود، تقوا در مقابل هوا و هوس است، بهترین و کارسازترین راه برای مقابله با انحرافات سیاسی، داشتن علم و بصیرت در حوزه سیاست و اجتماع، برای تشخیص دوستان و دشمنان و روشن شدن عملکرد سیاست بازان است. عدم نیاز به زمینه سازی ظهور: یکی دیگر از عواملی که در فهم غلط مفهوم انتظار، دخیل است، عبارت است از توهم اینکه امام زمان (ع) کارها را به وسیله اکراه یا اجبار یا فقط از طریق معجزه انجام داده، پس نیاز به مقدمات و ایجاد زمینه نیست. این دیدگاه انحرافی، نتیجه غافل شدن از این امر است که برنامه قیام امام مهدی (ع) مثل برنامه قیام همه انبیای الهی از راه بهره گیری از اسباب طبیعی انجام شده و هیچ گاه اعجاز، تشکیل دهنده اساس آن نیست، معجزات در روند برنامه اصلاحی و رهبران آسمانی - جز در موارد استثنایی - دخالت نخواهد داشت. آیت الله مکارم شیرازی در کتاب خود چنین آورده‌اند که: "معجزه استثنایی است منطقی در نظام جاری طبیعت؛ برای اثبات حقانیت یک آیین آسمانی نه برای اداره همیشگی نظام جامعه. این کار تنها باید بر محور قوانین طبیعت صورت گیرد". به طور کلی، ایجاد نظام جهانی بر مبنای عدل، باید آن چنان وسیع، گسترده و همگانی باشد که قسمت عمده برنامه‌های اصلاحی را با "خود آگاهی" و "خودیاری" مردم اجرا کند و زنده کردن روح "خود آگاهی" و "خود باوری" عمومی در سطح جهان، نیازمند نیرومندترین مراکز فرهنگی و وسایل ارتباط جمعی و... است که هیچ کدام از اینها بدون پیشرفته‌ترین وسایل صنعتی ممکن نیست. بنابراین اگر قرار است همه کارها با "معجزه" تحقق پذیرد وجود چنین نظامی بدون وسایل پیشرفته صنعتی قابل تصور بوده ولی مگر اداره زندگی مردم جهان با معجزه ممکن است؟ عدم نیاز به اصلاح جامعه: توهم اینکه چون غیر از امام معصوم (ع) هیچ کس نمی‌تواند همه تباهی‌ها را به صورت کامل رفع نماید و تمامی صلاح‌ها را در همه ابعاد و زمینه‌ها حاکم سازد پس نباید دست به اصلاح زد. نتیجه طبیعی این توهم، کوتاهی نمودن در یاری امام زمان (ع) و حتی کمک به مقاصد دشمنان می‌‌باشد و چنین عاملی ریشه در ناآگاهی از وظایف دینی افراد در عصر غیبت و نیز درک نادرست مفاهیم عمیق مذهبی دارد و می‌‌توان گفت: اگر اصلاح، به طور کامل مقدور و میسر نیست، اصلاح آن مقداری که در حد توان است از تکلیف انسان ساقط نشده است. ترویج و اشاعه فساد در جامعه: عده‌ای با برداشت سوء خود از "معنای انتظار" بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار را ترویج و اشاعه فساد می‌‌دانند. در پاسخ به چنین افرادی با این نوع نگرش چنین می‌‌توان گفت: این دیدگاه از نظر دین، اشتباه است؛ همان طور که حکومت حضرت مهدی (ع) ریشه کن کننده ظلم و جور و بر پا کننده عدل و نهی از قلدری و قساوت است، راه پیدایش این مقصود نیز باید چنین باشد، از ظلم و جور دور و از قساوت، قلدری، دروغگویی و ریاکاری بر کنار باشد. قداست مجوز گناه نیست؛ گناه جز به گناه نمی‌افزاید و با ستم نمی‌شود عدل را به پا کرد و با این عقیده نمی‌توان دادگری نمود. عدم فهم صحیح روایات: یکی دیگر از عوامل عدم فهم صحیح از روایاتی که ظلم و جور آخرالزمان را طرح و این برداشت اشتباه را می‌‌کنند این است که به فساد و تباهی کاری نباید داشت و می‌‌بایست موضع بی طرفی رادر قبال آن برگزید و یا حتی دیگران را به گناه فرا خواند. برای رفع شبهه یاد شده - وجود ظلم فراگیر - ذکر این نکته ضروری است که: لازم نیست همگان ظالم یا فاسد شوند. نگاهی کوتاه و گذرا به جهان نشان می‌‌دهد که ظلم عالم را فرا گرفته است؛ عده‌ای ظالمند و بسیاری از افراد هم مظلوم. علاوه بر آن هیچ منافاتی ندارد که در کنار این ظلم و جور، دوستان و چشم به راهان آن حضرت، با زمینه سازی مثبت و آینده ساز، در اندیشه مقدمه چینی برای انقلاب جهانی او باشند. بنابراین باز هم ظلم و فساد به صورت نسبی در جهان شیوع دارد. شیخ صدوق حدیثی از امام صادق (ع) نقل کرده‌اند که ایشان می‌‌فرمایند: "به خدا سوگند، این امر (فرج) بر شما در نیاید تا آنکه شقی، بدبخت و سعید نیکبخت گردد". هر کدام به نهایت کار خود برسند".. سخن در این است که گروه شقاوتمندان و سعادتمندان، هر کدام به نهایت کار خود برسند نه اینکه سعادتمندی در کار نباشد و فقط اشقیاء به منتها درجه شقاوت برسند. از سویی دیگر بدیهی است که آیات و روایات، ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده‌اند، پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده‌اند: "در آخرالزمان، گروهی معصیت می‌‌کنند و می‌‌گویند: خدا سبب آن شده [کنایه از جبر] کسی که اینها را رد کند مثل کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است". عامل دیگری که در دستیابی به مفهوم سکون و سکوت از اصل مقدس انتظار، نقش دارد؛ جدایی دین از مسایل سیاسی است. سیاست بازان که به دنبال سکون و رکود جوامع اسلامی هستند، با عدم فهم صحیح و وارونه معنا کردن روایاتی همچون "بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور" زمینه سازان دیدگاهی هستند که: "هر اقدامی به منظور تشکیل حکومت در عصر غیبت خلاف شرع است"».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)