آیا امکان ملاقات با امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{پانویس2}} +{{پانویس}})) |
جز (جایگزینی متن - 'غایب' به 'غایب') |
||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
:::::*"{{عربی|"لا یَرونه"}}؛ او را نمی‌بینند"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱ ص ۳۳۷، ح ۶؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۶۱، ح ۱۱۹؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، باب ۳۳، ص ۳۴۶، ح ۳۳.</ref>. | :::::*"{{عربی|"لا یَرونه"}}؛ او را نمی‌بینند"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱ ص ۳۳۷، ح ۶؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۶۱، ح ۱۱۹؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، باب ۳۳، ص ۳۴۶، ح ۳۳.</ref>. | ||
:::::*{{عربی|" یری النَّاسِ وَ لَا یرونه"}}؛ [[مردم]] را می‌بیند و [[مردم]] او را نمی‌بینند"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۹؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۵.</ref>. | :::::*{{عربی|" یری النَّاسِ وَ لَا یرونه"}}؛ [[مردم]] را می‌بیند و [[مردم]] او را نمی‌بینند"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۹؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۵.</ref>. | ||
:::::*{{عربی|" یغیب عنکم شَخْصَهُ "}}؛ شخص او از شما | :::::*{{عربی|" یغیب عنکم شَخْصَهُ "}}؛ شخص او از شما غایب می‌شود"<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۳۳، ح ۱.</ref>. | ||
:::::*{{عربی|" لا یری جِسْمِهِ "}}؛ جسم او دیده نمی‌شود"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۰.</ref>. | :::::*{{عربی|" لا یری جِسْمِهِ "}}؛ جسم او دیده نمی‌شود"<ref>شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۰.</ref>. | ||
:::::*{{عربی|" لا یری شَخْصَهُ "}}؛ شخص او دیده نمی‌شود"<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۹.</ref>. | :::::*{{عربی|" لا یری شَخْصَهُ "}}؛ شخص او دیده نمی‌شود"<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۹.</ref>. | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
::::::درباره [[امکان ملاقات]]، برخی [[اندیشوران]] [[شیعه]] نیز چنین نوشته‌اند: | ::::::درباره [[امکان ملاقات]]، برخی [[اندیشوران]] [[شیعه]] نیز چنین نوشته‌اند: | ||
:::::*[[سید مرتضی]] می‌نویسد:... همانا ممتنع نیست که [[امام]] برای برخی دوستانش آشکار شود؛ از افرادی که از سوی آنها ترسی وجود ندارد<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۸.</ref>. | :::::*[[سید مرتضی]] می‌نویسد:... همانا ممتنع نیست که [[امام]] برای برخی دوستانش آشکار شود؛ از افرادی که از سوی آنها ترسی وجود ندارد<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۸.</ref>. | ||
:::::*[[شیخ طوسی]] نیز می‌نویسد: نخست ما با جزم و [[یقین]] نمی‌دانیم که آن [[محبوب]] [[دلها]] از دیده همه دوستدارانش [[نهان]] و | :::::*[[شیخ طوسی]] نیز می‌نویسد: نخست ما با جزم و [[یقین]] نمی‌دانیم که آن [[محبوب]] [[دلها]] از دیده همه دوستدارانش [[نهان]] و غایب است؛ بلکه امکان دارد برای بیشتر آنان ظاهر شود<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۹۹.</ref>. | ||
:::::*[[سید بن طاووس]] نیز خطاب به [[فرزند]] خود در این‌باره فرموده است: [[امام]]، اکنون از جمیع [[شیعیان]] | :::::*[[سید بن طاووس]] نیز خطاب به [[فرزند]] خود در این‌باره فرموده است: [[امام]]، اکنون از جمیع [[شیعیان]] غایب است؛ ولی ممتنع نیست گروهی از آنان به [[ملاقات]] [[حضرت]] مشرف شده، از گفتار و [[کردار]] او استفاده کنند<ref>سید بن طاوس، الطرائف، ص ۱۸۵.</ref>. | ||
:::::۲. '''[[امکان ملاقات]] بدون شناخت''': در این دیدگاه، برخلاف دیدگاه نخست، [[امکان ملاقات]] مورد پذیرش است؛ ولی وقوع [[ملاقات]] همراه [[شناخت]] آن [[حضرت]] را در این دوران، غیر قابل پذیرش و آن را با [[فلسفه غیبت]] در [[تعارض]] می‌داند. در این دیدگاه، به طور عمده به روایاتی استناد می‌شود که در آن، سخن از دیده‌شدن [[حضرت]] به میان آمده است؛ اما تصریح شده که در آن [[دیدار]]، هرگز شناختی از [[حضرت]] صورت نمی‌گیرد؛ بنابراین امکان [[دیدار]] هست؛ اما چون فرد، آن [[حضرت]] را نخواهد [[شناخت]]. [[شیخ صدوق]] در [[کمال الدین و تمام النعمة]] و نیز در [[علل الشرایع]] با ذکر [[سند]] از [[سدیر]] [[نقل]] کرده است که [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|"إِنَّ فِي اَلْقَائِمِ سُنَّةً مِنْ يُوسُفَ... فَمَا تنکر هَذِهِ الُامَّةِ انَّ یکون اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یفعل بِحُجَّتِهِ مَا فَعَلَ بیوسف أَنْ یکون یسیر فی أَسْوَاقِهِمْ وَ یطأ بُسُطَهُمْ وَ هُمْ لَا یعرفونه حتی یأذن اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْ یعرفهم نَفْسِهِ کما أَذِنَ لیوسف..."}}؛ در [[قائم]]، سنتی از [[یوسف]] است... چرا این [[مردم]] منکرند که [[خدای تعالی]] با [[حجت]] خود همان کند که با [[یوسف]] کرد؟ بین ایشان گردش کند و در بازارهای آنها راه رود و بر بساط آنها پا نهد و آنها او را نشناسند، تا آن‌گاه که [[خدای تعالی]] به او [[اذن]] دهد که خود را به آنها معرفی سازد؛ همان‌گونه که به [[یوسف]] [[اذن]] داد...<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۴۴، باب ۵، ح ۳.</ref>. برخی، این [[روایت]] را دلیلی بر [[امکان ملاقات]] و وقوع آن و نیز پذیرش ادعای [[ملاقات]] انگاشته‌اند؛ درحالی که با کمی تأمل درمی‌یابیم که نه فقط چنین استفاده‌ای از [[روایت]] نادرست است، بلکه برای دیدگاه عدم [[شناخت]]، بهتر به کار می‌آید. چرا که از حکایات [[تاریخی]] و [[روایات]]، هرگز به دست نمی‌آید تا زمانی که [[حضرت یوسف]] خود را معرفی نکرد، کسی او را با عنوان [[یوسف]] شناخته باشد. این پاسخ، زمانی [[قاطعیت]] بیشتری می‌یابد که بدانیم صریح [[آیه]] [[قرآن]]، از این حکایت دارد که حتی [[برادران]] [[یوسف]] که مدت‌ها با وی [[زندگی]] کردند، در [[دیدار]] نخست او را نشناختند. بنابراین دست کم، با استناد به این [[روایت]] و مانند آن، شباهت آن [[حضرت]] با [[یوسف]] اقتضا دارد که هرگز با عنوان [[حضرت مهدی]]{{ع}} شناخته نشود. سخن دیگری نیز در تأیید این دیدگاه از [[نایب خاص]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} [[محمد بن عثمان]] [[نقل]] شده است که می‌گوید: {{عربی|" وَ اللَّهِ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لیحضر الْمَوْسِمَ کل سَنَةً یری النَّاسِ وَ یعرفهم وَ یرونه وَ لَا یعرفونه"}}؛ به [[خدا]] [[سوگند]]! همانا [[صاحب]] این امر، هر سال در موسم [[حج]] حاضر می‌شود؛ [[مردم]] را می‌بیند و آنها را می‌شناسد و [[مردم]]، او را می‌بینند؛ ولی نمی‌شناسند<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۲؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۲۰.</ref>. از این [[روایات]]، استفاده می‌شود نه فقط هنگام [[ملاقات]] که پس از آن هم، [[حضرت]] شناخته نمی‌شود. منطقی است گفته شود کسی که هنگام [[دیدار]]، آن [[حضرت]] را نشناخته است، دلیلی وجود ندارد پس از آن بگوید آن کسی را که دیده، به طور حتم [[حضرت]] بوده است. چه بسا از ملازمان آن [[حضرت]] یا یکی از [[اولیای الهی]] بوده که به [[دستور]] آن [[حضرت]]، برای رفع مشکل او [[اقدام]] کرده است. این نکته، قابل تأمل است. حجم [[روایات]] این دیدگاه، بسیار کمتر از دسته نخست است؛ اما به هرحال می‌توان دیدگاه یاد شده را از آن به دست آورد. جمع بین دو دیدگاه یاد شده به این صورت است که آن [[حضرت]]، از نگاه عموم [[مردم]] پنهان است و اگر [[اراده]] کند کسی آن [[حضرت]] را ببیند، او را نخواهد [[شناخت]]. | :::::۲. '''[[امکان ملاقات]] بدون شناخت''': در این دیدگاه، برخلاف دیدگاه نخست، [[امکان ملاقات]] مورد پذیرش است؛ ولی وقوع [[ملاقات]] همراه [[شناخت]] آن [[حضرت]] را در این دوران، غیر قابل پذیرش و آن را با [[فلسفه غیبت]] در [[تعارض]] می‌داند. در این دیدگاه، به طور عمده به روایاتی استناد می‌شود که در آن، سخن از دیده‌شدن [[حضرت]] به میان آمده است؛ اما تصریح شده که در آن [[دیدار]]، هرگز شناختی از [[حضرت]] صورت نمی‌گیرد؛ بنابراین امکان [[دیدار]] هست؛ اما چون فرد، آن [[حضرت]] را نخواهد [[شناخت]]. [[شیخ صدوق]] در [[کمال الدین و تمام النعمة]] و نیز در [[علل الشرایع]] با ذکر [[سند]] از [[سدیر]] [[نقل]] کرده است که [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|"إِنَّ فِي اَلْقَائِمِ سُنَّةً مِنْ يُوسُفَ... فَمَا تنکر هَذِهِ الُامَّةِ انَّ یکون اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یفعل بِحُجَّتِهِ مَا فَعَلَ بیوسف أَنْ یکون یسیر فی أَسْوَاقِهِمْ وَ یطأ بُسُطَهُمْ وَ هُمْ لَا یعرفونه حتی یأذن اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْ یعرفهم نَفْسِهِ کما أَذِنَ لیوسف..."}}؛ در [[قائم]]، سنتی از [[یوسف]] است... چرا این [[مردم]] منکرند که [[خدای تعالی]] با [[حجت]] خود همان کند که با [[یوسف]] کرد؟ بین ایشان گردش کند و در بازارهای آنها راه رود و بر بساط آنها پا نهد و آنها او را نشناسند، تا آن‌گاه که [[خدای تعالی]] به او [[اذن]] دهد که خود را به آنها معرفی سازد؛ همان‌گونه که به [[یوسف]] [[اذن]] داد...<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۴۴، باب ۵، ح ۳.</ref>. برخی، این [[روایت]] را دلیلی بر [[امکان ملاقات]] و وقوع آن و نیز پذیرش ادعای [[ملاقات]] انگاشته‌اند؛ درحالی که با کمی تأمل درمی‌یابیم که نه فقط چنین استفاده‌ای از [[روایت]] نادرست است، بلکه برای دیدگاه عدم [[شناخت]]، بهتر به کار می‌آید. چرا که از حکایات [[تاریخی]] و [[روایات]]، هرگز به دست نمی‌آید تا زمانی که [[حضرت یوسف]] خود را معرفی نکرد، کسی او را با عنوان [[یوسف]] شناخته باشد. این پاسخ، زمانی [[قاطعیت]] بیشتری می‌یابد که بدانیم صریح [[آیه]] [[قرآن]]، از این حکایت دارد که حتی [[برادران]] [[یوسف]] که مدت‌ها با وی [[زندگی]] کردند، در [[دیدار]] نخست او را نشناختند. بنابراین دست کم، با استناد به این [[روایت]] و مانند آن، شباهت آن [[حضرت]] با [[یوسف]] اقتضا دارد که هرگز با عنوان [[حضرت مهدی]]{{ع}} شناخته نشود. سخن دیگری نیز در تأیید این دیدگاه از [[نایب خاص]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} [[محمد بن عثمان]] [[نقل]] شده است که می‌گوید: {{عربی|" وَ اللَّهِ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لیحضر الْمَوْسِمَ کل سَنَةً یری النَّاسِ وَ یعرفهم وَ یرونه وَ لَا یعرفونه"}}؛ به [[خدا]] [[سوگند]]! همانا [[صاحب]] این امر، هر سال در موسم [[حج]] حاضر می‌شود؛ [[مردم]] را می‌بیند و آنها را می‌شناسد و [[مردم]]، او را می‌بینند؛ ولی نمی‌شناسند<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۲؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۲۰.</ref>. از این [[روایات]]، استفاده می‌شود نه فقط هنگام [[ملاقات]] که پس از آن هم، [[حضرت]] شناخته نمی‌شود. منطقی است گفته شود کسی که هنگام [[دیدار]]، آن [[حضرت]] را نشناخته است، دلیلی وجود ندارد پس از آن بگوید آن کسی را که دیده، به طور حتم [[حضرت]] بوده است. چه بسا از ملازمان آن [[حضرت]] یا یکی از [[اولیای الهی]] بوده که به [[دستور]] آن [[حضرت]]، برای رفع مشکل او [[اقدام]] کرده است. این نکته، قابل تأمل است. حجم [[روایات]] این دیدگاه، بسیار کمتر از دسته نخست است؛ اما به هرحال می‌توان دیدگاه یاد شده را از آن به دست آورد. جمع بین دو دیدگاه یاد شده به این صورت است که آن [[حضرت]]، از نگاه عموم [[مردم]] پنهان است و اگر [[اراده]] کند کسی آن [[حضرت]] را ببیند، او را نخواهد [[شناخت]]. | ||
:::::۳. '''وقوع [[ملاقات]] همراه با [[شناخت]] و عدم پذیرش ادعا''': در این دیدگاه، نه فقط امکان و وقوع [[ملاقات]] مورد پذیرش است، بلکه [[ملاقات]] همراه با [[شناخت]] آن [[حضرت]] نیز پذیرفته شده است؛ اما آنچه مورد [[انکار]] است این که ملاقات کننده، [[حق]] ندارد مشاهده خود را برای دیگران [[نقل]] نماید. به بیان دیگر ادعای [[ملاقات]] نماید. این دیدگاه، به طور عمده از توقیعی با این مضمون استفاده شده است. در این [[توقیع]] که شش روز پیش از [[مرگ علی بن محمد سمری]]، واپسین [[سفیر خاص]] [[امام زمان]]{{ع}} از [[ناحیه]] آن [[حضرت]] صادر شده<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶، ح ۴۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۹۵؛ راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۱۱۲۸؛ طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۷۸؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸؛ نیلی نجفی، علی بن عبد الکریم، منتخب الانوار المضیئة، ص ۱۳۰، و... این کثرت نقل، خود شاهدی بر اعتماد نقل‌کنندگان بر مضمون روایت است.</ref>، چنین آمده است: به [[نام خداوند]] [[بخشنده]] [[مهربان]]. ای [[علی بن محمد سمری]]! [[خداوند]] [[پاداش]] برادرانت را درباره تو بزرگ نماید. تو در فاصله شش روز می‌میری. کارهای خود را انجام بده و به هیچ‌کس [[وصیت]] نکن که پس از تو جانشینت باشد که [[غیبت]] دوم و کامل واقع شد و ظهوری نیست، مگر پس از [[اذن خداوند]]. این [[اذن]] پس از مدتی طولانی است که [[دلها]] قسی و سخت شود و [[زمین]]، از [[ستم]] پر گردد. به زودی از [[شیعیان]] من، کسانی خواهند آمد که [[ادعای مشاهده]] بکنند. [[آگاه]] باشید هرکس پیش از [[خروج سفیانی]] و [[صیحه آسمانی]] [[ادعای مشاهده]] کند او دروغگوی افترا زننده است. و [[توان]] و نیرویی نیست مگر از سوی [[خداوند]] بزرگ<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶.</ref>. این [[توقیع شریف]]، حداقل به سه نکته اساسی تصریح کرده است: | :::::۳. '''وقوع [[ملاقات]] همراه با [[شناخت]] و عدم پذیرش ادعا''': در این دیدگاه، نه فقط امکان و وقوع [[ملاقات]] مورد پذیرش است، بلکه [[ملاقات]] همراه با [[شناخت]] آن [[حضرت]] نیز پذیرفته شده است؛ اما آنچه مورد [[انکار]] است این که ملاقات کننده، [[حق]] ندارد مشاهده خود را برای دیگران [[نقل]] نماید. به بیان دیگر ادعای [[ملاقات]] نماید. این دیدگاه، به طور عمده از توقیعی با این مضمون استفاده شده است. در این [[توقیع]] که شش روز پیش از [[مرگ علی بن محمد سمری]]، واپسین [[سفیر خاص]] [[امام زمان]]{{ع}} از [[ناحیه]] آن [[حضرت]] صادر شده<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶، ح ۴۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۹۵؛ راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۱۱۲۸؛ طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۷۸؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸؛ نیلی نجفی، علی بن عبد الکریم، منتخب الانوار المضیئة، ص ۱۳۰، و... این کثرت نقل، خود شاهدی بر اعتماد نقل‌کنندگان بر مضمون روایت است.</ref>، چنین آمده است: به [[نام خداوند]] [[بخشنده]] [[مهربان]]. ای [[علی بن محمد سمری]]! [[خداوند]] [[پاداش]] برادرانت را درباره تو بزرگ نماید. تو در فاصله شش روز می‌میری. کارهای خود را انجام بده و به هیچ‌کس [[وصیت]] نکن که پس از تو جانشینت باشد که [[غیبت]] دوم و کامل واقع شد و ظهوری نیست، مگر پس از [[اذن خداوند]]. این [[اذن]] پس از مدتی طولانی است که [[دلها]] قسی و سخت شود و [[زمین]]، از [[ستم]] پر گردد. به زودی از [[شیعیان]] من، کسانی خواهند آمد که [[ادعای مشاهده]] بکنند. [[آگاه]] باشید هرکس پیش از [[خروج سفیانی]] و [[صیحه آسمانی]] [[ادعای مشاهده]] کند او دروغگوی افترا زننده است. و [[توان]] و نیرویی نیست مگر از سوی [[خداوند]] بزرگ<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶.</ref>. این [[توقیع شریف]]، حداقل به سه نکته اساسی تصریح کرده است: | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۹: | ||
::::::الف) در بخش نخست گفتار خود فقط استبعاد [[عدم امکان ملاقات]] را رد کرده و این، به معنای پذیرش ادعای [[ملاقات]] نیست؛ چرا که اگر او- دست کم- ادعای [[ملاقات]] را قبول داشت، به طور حتم بر آن تأکید می‌کرد. | ::::::الف) در بخش نخست گفتار خود فقط استبعاد [[عدم امکان ملاقات]] را رد کرده و این، به معنای پذیرش ادعای [[ملاقات]] نیست؛ چرا که اگر او- دست کم- ادعای [[ملاقات]] را قبول داشت، به طور حتم بر آن تأکید می‌کرد. | ||
::::::ب) او در واپسین جمله [[کلام]] خویش (راهی نیست برای [[آگاهی]] به حال دیگران) به اشاره، ادعای [[ملاقات]] را نیز رد کرده است. | ::::::ب) او در واپسین جمله [[کلام]] خویش (راهی نیست برای [[آگاهی]] به حال دیگران) به اشاره، ادعای [[ملاقات]] را نیز رد کرده است. | ||
::::::[[شیخ طوسی]] نیز منظور از استاد کیست؟ آن مضمون را این‌گونه بیان کرده است: {{عربی|" إِنَّا أَوَّلًا لَانْقَطَعَ علی اسْتِتَارَهُ عَنْ جمیع أولیائه ؛ بَلْ یجوز أَنْ یظهر لأکثرهم وَ لَا یعلم کل إِنْسَانُ إِلَّا حَالِ نَفْسِهِ"}}<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۹۹.</ref>؛ اولا ما با جزم و [[یقین]] نمی‌دانیم آن [[حضرت]] از دیده همه دوستدارانش [[نهان]] و | ::::::[[شیخ طوسی]] نیز منظور از استاد کیست؟ آن مضمون را این‌گونه بیان کرده است: {{عربی|" إِنَّا أَوَّلًا لَانْقَطَعَ علی اسْتِتَارَهُ عَنْ جمیع أولیائه ؛ بَلْ یجوز أَنْ یظهر لأکثرهم وَ لَا یعلم کل إِنْسَانُ إِلَّا حَالِ نَفْسِهِ"}}<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۹۹.</ref>؛ اولا ما با جزم و [[یقین]] نمی‌دانیم آن [[حضرت]] از دیده همه دوستدارانش [[نهان]] و غایب است؛ بلکه امکان دارد برای بیشتر آنان ظاهر شود و هر فرد، فقط از حالات خود خبر دارد. این بیان، دیدن آن [[حضرت]] را ممکن می‌داند؛ اما درباره ادعای وقوع [[ملاقات]]، به نظر می‌رسد، آن را منتفی می‌داند. | ||
::::::[[سید بن طاووس]] نیز خطاب به [[فرزند]] خود، در این‌باره فرموده است: {{عربی|"وَ اذا کان غیر ظَاهَرَ الْآنَ لجمیع شیعته فَلَا یمتنع أَنْ یکون جَمَاعَةُ مِنْهُمْ یلقونه وَ ینتفعون بِمَقَالِهِ وَ فَعَالَهُ وَ یکتمونه..."}}<ref>سید بن طاوس، الطرائف، ص ۱۸۵.</ref>؛ اگر [[امام]] اکنون از جمیع [[شیعیان]] | ::::::[[سید بن طاووس]] نیز خطاب به [[فرزند]] خود، در این‌باره فرموده است: {{عربی|"وَ اذا کان غیر ظَاهَرَ الْآنَ لجمیع شیعته فَلَا یمتنع أَنْ یکون جَمَاعَةُ مِنْهُمْ یلقونه وَ ینتفعون بِمَقَالِهِ وَ فَعَالَهُ وَ یکتمونه..."}}<ref>سید بن طاوس، الطرائف، ص ۱۸۵.</ref>؛ اگر [[امام]] اکنون از جمیع [[شیعیان]] غایب است؛ ولی ممتنع نیست گروهی از آنان به [[ملاقات]] [[حضرت]] مشرف شده، از گفتار و [[کردار]] او استفاده کنند و از دیگران بپوشانند.... فرمایش [[سید بن طاووس]] مؤید دیدگاه [[تکذیب]] ادعای مشاهد است؛ چه این که پوشاندن [[تشرف]] هنگامی که در مقیاس کلی باشد، به معنای رد تمام ادعاهایی است که در دست است. | ||
::::::[[محقق اربلی]] نیز پس از [[نقل]] [[کلامی]] از مرحوم [[طبرسی]] که گفته است: ما قطع نداریم کسی در [[دوران غیبت]] به [[امام]] نمی‌رسد"، اظهار شگفتی کرده نوشته است: مرحوم [[طبرسی]] چرا چنین گفته است؟ درحالی که باید قطع به این داشته باشد؛ چرا که با فاصله اندکی پیش از این، او [[توقیع]] نفی [[ملاقات]] را (فمن ادعی المشاهدة...) را ذکر کرده بود. محقق [[اربلی]] آن‌گاه دیدگاه خود را در توجیه سخن مرحوم [[طبرسی]]، این‌گونه بیان کرده است: حتما او نظر به این نکته داشته است که افرادی که احیانا به [[دیدار]] نایل می‌شوند، هرگز آن [[دیدار]] را افشا نخواهند کرد و افرادی که به چنین ادعایی دست می‌زنند، دروغگویند<ref>اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸.</ref>. | ::::::[[محقق اربلی]] نیز پس از [[نقل]] [[کلامی]] از مرحوم [[طبرسی]] که گفته است: ما قطع نداریم کسی در [[دوران غیبت]] به [[امام]] نمی‌رسد"، اظهار شگفتی کرده نوشته است: مرحوم [[طبرسی]] چرا چنین گفته است؟ درحالی که باید قطع به این داشته باشد؛ چرا که با فاصله اندکی پیش از این، او [[توقیع]] نفی [[ملاقات]] را (فمن ادعی المشاهدة...) را ذکر کرده بود. محقق [[اربلی]] آن‌گاه دیدگاه خود را در توجیه سخن مرحوم [[طبرسی]]، این‌گونه بیان کرده است: حتما او نظر به این نکته داشته است که افرادی که احیانا به [[دیدار]] نایل می‌شوند، هرگز آن [[دیدار]] را افشا نخواهند کرد و افرادی که به چنین ادعایی دست می‌زنند، دروغگویند<ref>اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸.</ref>. | ||
:::::۴. '''[[امکان ملاقات]] و پذیرش ادعا:''' گروهی از [[دانشمندان شیعه]] بر این باورند که در [[غیبت کبرا]]، ملاقات‌های فراوانی با آن [[حضرت]] صورت گرفته است. این دیدگاه، بین متأخران شهرت بیشتری پیدا کرده است. این گروه بر قبول امکان، وقوع و ادعای [[ملاقات]] با [[حضرت حجت]]{{ع}} در [[غیبت کبرا]] به حکایت‌هایی که در این‌باره در دست است، استناد کرده‌اند ایشان بر این باورند که در کتاب‌های بسیاری، داستان‌های گوناگونی [[نقل]] شده که سخن از [[ملاقات با حضرت مهدی]]{{ع}} به میان آورده است و هرگز انبوه این ادعاها را نمی‌توان [[انکار]] نمود. مهم‌ترین [[دلیل]] ایشان، این است که چگونه ممکن است این همه ادعای [[ملاقات]] [[دروغ]] باشد برخی در پاسخ به این [[استدلال]] گفته‌اند: چگونه از مجموع حکایت‌ها می‌توان به [[یقین]] رسید؟ در حالی‌که [[ملاقات‌ها]] تک‌تک یقین‌آور نیست. مجموع تشکیل شده از این تک‌تک‌ها چگونه یقین‌آور است؟ و نیز گفته‌اند: کسی نگوید این مجموع، مانند [[متواتر]]، [[یقین]] خواهد آورد؛ زیرا گفته می‌شود: درباره [[تواتر]]، مفاد همه خبرها یکی است؛ اما اینجا چنین نیست. و موارد حکایات، گوناگون است؛ بنابراین قطعی نیز از این حکایات به دست نمی‌آید؛ مگر برای کسی که شگفت‌زده فراوانی شمار این حکایت‌ها شود و چنین قطعی به قطع قطاع بیشتر شبیه است. افزون بر آنچه ذکر شد، برخی [[ملاقات‌ها]] را به دسته‌هایی تقسیم کرده، آن‌گاه نتیجه گرفته‌اند بخش اندکی از آنها با [[توقیع]]، در [[تعارض]] است. | :::::۴. '''[[امکان ملاقات]] و پذیرش ادعا:''' گروهی از [[دانشمندان شیعه]] بر این باورند که در [[غیبت کبرا]]، ملاقات‌های فراوانی با آن [[حضرت]] صورت گرفته است. این دیدگاه، بین متأخران شهرت بیشتری پیدا کرده است. این گروه بر قبول امکان، وقوع و ادعای [[ملاقات]] با [[حضرت حجت]]{{ع}} در [[غیبت کبرا]] به حکایت‌هایی که در این‌باره در دست است، استناد کرده‌اند ایشان بر این باورند که در کتاب‌های بسیاری، داستان‌های گوناگونی [[نقل]] شده که سخن از [[ملاقات با حضرت مهدی]]{{ع}} به میان آورده است و هرگز انبوه این ادعاها را نمی‌توان [[انکار]] نمود. مهم‌ترین [[دلیل]] ایشان، این است که چگونه ممکن است این همه ادعای [[ملاقات]] [[دروغ]] باشد برخی در پاسخ به این [[استدلال]] گفته‌اند: چگونه از مجموع حکایت‌ها می‌توان به [[یقین]] رسید؟ در حالی‌که [[ملاقات‌ها]] تک‌تک یقین‌آور نیست. مجموع تشکیل شده از این تک‌تک‌ها چگونه یقین‌آور است؟ و نیز گفته‌اند: کسی نگوید این مجموع، مانند [[متواتر]]، [[یقین]] خواهد آورد؛ زیرا گفته می‌شود: درباره [[تواتر]]، مفاد همه خبرها یکی است؛ اما اینجا چنین نیست. و موارد حکایات، گوناگون است؛ بنابراین قطعی نیز از این حکایات به دست نمی‌آید؛ مگر برای کسی که شگفت‌زده فراوانی شمار این حکایت‌ها شود و چنین قطعی به قطع قطاع بیشتر شبیه است. افزون بر آنچه ذکر شد، برخی [[ملاقات‌ها]] را به دسته‌هایی تقسیم کرده، آن‌گاه نتیجه گرفته‌اند بخش اندکی از آنها با [[توقیع]]، در [[تعارض]] است. | ||
نسخهٔ ۴ اوت ۲۰۲۱، ساعت ۱۹:۱۰
| آیا امکان ملاقات با امام مهدی وجود دارد؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / غیبت امام مهدی / عصر غیبت کبری / ارتباط و ملاقات با امام مهدی |
| مدخل اصلی | ارتباط با امام مهدی |
آیا امکان ملاقات با امام مهدی(ع) وجود دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
پاسخ نخست
- آیت الله محمد تقی بهجت، به نقل از کتاب «عصر ظهور» در این‌باره گفته است:
- «در زمان غیبت هم عنایات و الطاف امام زمان نسبت به شیعیانش زیاد دیده شده، باب لقا و حضور بالکل مسدود نیست، بلکه اصل رؤیت جسمانی را هم نمی‌شود انکار کرد[۱]»[۲].
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:
| ۱. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛ |
|---|
|
| ۲. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛ |
|---|
|
| ۳. آقای دکتر شفیعی سروستانی (پژوهشگر معارف مهدویت)؛ |
|---|
|
| ۴. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛ |
|---|
|
- چگونه می توان با امام مهدی ارتباط برقرار کرد؟ (پرسش)
- آیا می‌توان با امام مهدی صحبت کرد؟ (پرسش)
- با انجام چه اعمالی می‌توان با امام مهدی ارتباط برقرار کرد؟ (پرسش)
- اولین کسی که در زمان ظهور با امام مهدی ملاقات می‌کند کیست؟ (پرسش)
- منظور از ملاقات امام مهدی در حج چیست؟ (پرسش)
- منظور از این حدیث نحن صنائع ربنا و الخلق بعد صنائعنا که از امام مهدی در توقیعی صادر شده چیست؟ (پرسش)
- آیا می‌توان به امام مهدی نامه نوشت؟ چه شرایطی باید رعایت شود؟
- آیا شخصی که گناه کرده است، می‌تواند با امام مهدی ارتباط داشته باشد؟
- عشق و محبت دو سویه درباره ما و امامان چگونه است؟
- آیا شخص شریف امام مهدی از نظرها پنهان است؟ یا جسم و شخص آن حضرت دیده می‌شود ولی کسی ایشان را نمیشناسد؟ (پرسش)
- مقصود از رابطه با امام مهدی در زمان غیبت چیست؟ (پرسش)
- آیا در مراسم حج می‌توان امام مهدی را ملاقات کرد؟ (پرسش)
- چه دیدگاه‌هایی درباره ملاقات امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش)
- چرا امام با افرادی مثل من در ارتباط نیست؟ به طور کلّی نظر شما درباره امکان دیدار و ملاقات چیست؟ (پرسش)
- آیا چله ها و ختم هایی که برای مشاهده و دیدار امام مهدی در بعضی از کتاب ها نقل شده درست است؟ (پرسش)
- طبق توقیع شریف امام مهدی هر کس بگوید که او را دیده است دروغ گفته است اما بسیاری از شخصیت های بزرگ معتقدند امام مهدی را دیده اند؟ (پرسش)
- راه رسیدن به لقای امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- اگر ممکن است چند نمونه از داستان ها و حکایات کسانی که به حضور امام مهدی مشرف شده اند برایم بنویسید (پرسش)
- چگونه می‌توانیم با امام مهدی خود رابطه داشته باشیم؟ (پرسش)
- چگونه و از چه راهی دوستی و محبت امام مهدی را در خود و فرزندان خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
- حضرت مهدی می‌فرماید هر کس بگوید مرا دیده دروغ می‌گوید اما از شخصیت‌های بزرگی نقل شده که حضرت را دیده‌اند این تناقض نیست؟ (پرسش)
- چه کسانی از علما قائل به جواز و امکان تشرف بوده‌اند؟ (پرسش)
- آیا می‌توان طبق قاعده سد ذرایع ادعای ملاقات با امام مهدی را دروغ دانست؟ (پرسش)
- امام مهدی چه اهداف کلی و عمومی در ملاقات‌های خود دارد؟ (پرسش)
- امام مهدی چه اهداف خاصی از ملاقات با مردم داشته است؟ (پرسش)
- آیا ممکن است کسی در ملاقاتش با امام مهدی او را بشناسد؟ (پرسش)
- آیا اصرار و الحاح به جهت ملاقات با امام مهدی مطلوب است؟ (پرسش)
- چه عقایدی در ملاقات با امام مهدی عوامانه و بدون اصل و مدرک است؟ (پرسش)
- آیا ما می‌توانیم تماس یا ملاقاتی با امام مهدی داشته باشیم؟ (پرسش)
- چه کسانی و تحت چه شرایطی می‌توانند امام مهدی را ملاقات کنند؟ (پرسش)
- چه کسانی امام مهدی را دیده و با آن حضرت ملاقات کرده‌اند؟ (پرسش)
- چگونه می‌توان دیدار صالحان با امام مهدی را اثبات نمود؟ (پرسش)
- اگر ملاقات با امام مهدی ممکن است پس چرا باید مدعی ملاقات را تکذیب کرد؟ (پرسش)
- چه عقایدی در ملاقات با امام مهدی عوامانه و بدون اصل و مدرک است؟ (پرسش)
- آیا ما می‌توانیم تماس یا ملاقاتی با امام مهدی داشته باشیم؟ (پرسش)
- آیا امکان ملاقات با امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش)
- چه کنیم که توفیق دیدار چهره نورانی امام عصر را پیدا کنیم؟ (پرسش)
- چه کسانی در زمان حاضر زندهاند و با امام مهدی ارتباط دارند؟ (پرسش)
- آیا اکنون هم مانند گذشته افرادی با حضرت دیدار می‌کنند؟ در صورت امکان نام آنها را ذکر کنید؟ (پرسش)
- بعضی از افراد ادعا دارند امام مهدی را در خواب دیده‌اند به نظر شما آیا این سخن پذیرفتنی است؟ (پرسش)
- امام مهدی درباره ظهور خود چه فرموده‌اند؟ (پرسش)
- آیا در زمان غیبت می‌توان حضرت مهدی را دید؟ (پرسش)
- آیا می‌توان امام مهدی را در خواب دید؟ (پرسش)
- چه کسانی امام مهدی را پیش از غیبت دیده‌اند؟ (پرسش)
- چه کسانی امام مهدی را در دوران غیبت صغری دیده‌اند؟ (پرسش)
- چه کسانی امام مهدی را در دوران غیبت کبری دیده‌اند؟ (پرسش)
- کدام یک از عالمان شیعه مورد عنایت امام مهدی بوده‌اند؟ (پرسش)
- آیا دیدار با امام مهدی در دوره غیبت کبرا امکان پذیر است؟ (پرسش)
- آیا شیوه‌هایی که برای دیدار با امام مهدی گفته می‌شوند معتبرند؟ (پرسش)
- آیا در کتاب‌های حدیثی برای دیدار با امام مهدی راهکارهایی بیان شده است؟ (پرسش)
- شرایط وقوع ملاقات با امام مهدی در عصر غیبت چیست؟ (پرسش)
- آسیب‌های دامن زدن به ملاقات امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- آیا ملاقات با امام مهدی موضوع محوری مهدویت است؟ (پرسش)
- آیا دیدن امام مهدی نوعی فضیلت محسوب می‌شود؟ (پرسش)
- ملاقات امام مهدی با افراد چگونه انجام می‌شود؟ (پرسش)
- امام مهدی پس از ملاقات با افراد چگونه پنهان می‌شد؟ (پرسش)
- آیا ملاقات با امام مهدی با حکمت غیبت تنافی دارد؟ (پرسش)
- معجزه چگونه باعث می‌شود مردم نتوانند جسم امام مهدی را ببینند؟ (پرسش)
- آیا می‌توان هر وقت اراده کردیم با امام مهدی ملاقات کرد؟ (پرسش)
- کیفیت ملاقات مردم با امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
- انگیزه امام مهدی از دیدار با مردم چیست؟ (پرسش)
- امام مهدی برای ملاقات با افراد چگونه به جاهای دوردست می‌رود؟ (پرسش)
- آیا دیدار با امام مهدی در عصر غیبت کبری نیاز به ایمان و وثاقت بالایی دارد؟ (پرسش)
- امام مهدی برای ناشناس ماندن در دیدارها با افرادی که مورد اطمینان نبودند چه برنامه‌ای داشت؟ (پرسش)
- آیا افرادی وجود دارند که شخص امام مهدی را با ویژگی‌های حقیقی ایشان ببینند و بشناسند؟ (پرسش)
- دلایل امکان ارتباط با امام مهدی در عصر غیبت کبری چیستند؟ (پرسش)
- فایده مطرح کردن بحث دیدار و ملاقات با امام مهدی چیست؟ (پرسش)
منبع‌شناسی جامع مهدویت
پانویس
- ↑ ۶۰۰ نکته از آیت الله بهجت، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ بهجت، محمد تقی (به كوشش: شریفی‌دوست، حمزه)، عصر ظهور، ص۲۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۰۹، ح ۱۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۲۲؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۰، ح ۴۲؛ الخرائج و الجرائح، ج ۳، ص ۱۱۱۰.
- ↑ آیت الله مکارم شیرازی در دیدار با دانش‌پژوهان مرکز تخصصی مهدویت، فصلنامه انتظار، ش ۱۱، ص ۲۹- ۳۰.
- ↑ آیت الله فاضل لنکرانی در دیدار با دانش‌پژوهان مرکز تخصصی مهدویت، فصلنامه انتظار، ش ۳، ص ۲۷.
- ↑ این نکته در خور دقت است که نه آنان که ادعای ملاقات در غیبت کبرا را نمی‌پذیرند از اسلام و تشیع دورند و نه کسانی که به آن عقیده دارند، از ایمان بیشتری برخوردارند؛ چرا که هریک، ادله‌ای بر ادعای خود ارائه می‌کنند و به روایاتی تمسک می‌جویند.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۱۰۸-۱۲۲.
- ↑ از آنجا که در درس مربوط به چگونگی غیبت، به صورت مفصل روایات موردنظر را نقل کردیم، اینجا فقط به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
- ↑ نعمانی، الغیبة، ص ۱۴۴.
- ↑ شیخ کلینی، کافی، ج ۱ ص ۳۳۷، ح ۶؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۶۱، ح ۱۱۹؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، باب ۳۳، ص ۳۴۶، ح ۳۳.
- ↑ شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۹؛ نعمانی، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۳۳، ح ۱.
- ↑ شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۳۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۰.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۷۹.
- ↑ شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۲۸؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۰۲؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۸۱.
- ↑ سید بن طاووس، الاقبال، ص ۲۹۸.
- ↑ ر.ک: نعمانی، الغیبة، ص ۱۶۰.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۹۹.
- ↑ سید بن طاوس، الطرائف، ص ۱۸۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۴۴، باب ۵، ح ۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۲؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۲۰.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶، ح ۴۴؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۹۵؛ راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۱۱۲۸؛ طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۷۸؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸؛ نیلی نجفی، علی بن عبد الکریم، منتخب الانوار المضیئة، ص ۱۳۰، و... این کثرت نقل، خود شاهدی بر اعتماد نقل‌کنندگان بر مضمون روایت است.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶.
- ↑ و به کسی وصیت نکن که پس از وفات تو به مقام تو برخیزد؛ بحار الأنوار، ج۵۲، ص۱۵۱.
- ↑ پس همانا غیبت تامه واقع شده است؛ بحار الأنوار، ج۵۲، ص۱۵۱.
- ↑ آگاه باشید که هر که ادعای مشاهده کند قبل از خروج سفیانی و صیحه او بسیار دروغگو و افتراء زننده است ؛ بحار الأنوار، ج۵۲، ص۱۵۱.
- ↑ محدث نوری، نجم الثاقب، ص ۴۸۴.
- ↑ ر.ک: مقاله: سفارت و نیابت خاصه، نجم الدین طبسی، فصلنامه انتظار، ج ۱۸، ص ۱۴۲.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۵.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۹۹.
- ↑ سید بن طاوس، الطرائف، ص ۱۸۵.
- ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۵۳۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۱۰۸-۱۲۲.
- ↑ کمال الدین، ص ۵۱۶
- ↑ چشم‌به‌راه مهدى، ص ۷۳ و ۱۰۴
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۹۰.
- ↑ کتاب الغیبة (طوسی)، صص ۲۴۲ و ۲۴۳.
- ↑ ر.ک: هادی دانشور، مقاله "تشرفات بین نفی و اثبات"، مجله موعود، سال اول، ش ۱، ۳ و ۵ فروردین - دی ۱۳۷۶
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، "این ماییم که غایبیم" متن سخنرانی، موعود، سال نهم، ش ۴۸، آبان ۱۳۸۳.
- ↑ آب حیات: مجموعه سخنرانی‌های حضرت آیت‌الله ناصری در مورد امام زمان (ع)، تدوین و گردآوری: مجید هادی زاده، چاپ چهارم: قم، خُلُق، ۱۳۸۶، صص ۳۴۶ و ۳۴۷
- ↑ همان، ص ۳۵۰.
- ↑ شفیعی سروستانی؛ ابراهیم، پرسش از موعود، ص ۶۴-۶۷.
- ↑ مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۱۴۹.