نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)

نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	نقش انتظار در حرکت توحیدی

نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

آصفی	سلیمیان	کلباسی اشتری	رستمی

وراثت و انتظار، دو رکن اصلی حرکت توحیدی

• ایمان به "وراثت زمین به وسیلۀ صالحان" و "امامت مستضعفان مؤمن" و اینکه "عاقبت از آن متقین" است، به صالحان و تقواپیشگان، ثبات و قدرت بیشتری بخشیده و در میدان نبرد، آنان را ثابت قدم خواهد کرد؛ همچنین قدرت رویارویی با مشکلات و مبارزه با گردنکشان را در سخت‌ترین شرایط برای آنان فراهم خواهد ساخت. چنین ایمان و اعتقادی، از شکست و فروپاشی آنان در شرایط سخت و دشوار، جلوگیری خواهد کرد. با این توضیح و باتوجه به اینکه از یک طرف قانون "وراثت" و از دیگر سو قانون "انتظار"، حرکت توحیدی را احاطه کرده است، باید با این دو فرهنگ قرآنی آشنا شویم.
• قرآن کریم بر این حقیقت ـ عاقبت از آن تقواپیشگان‌ است ـ تأکید می‌ورزد و به وراثت زمین به وسیلۀ صالحان و شایستگان اقرار می‌کند: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. همچنین زمانی که بنی اسرائیل می‌کوشند تا پیامبرشان را از انتظار آینده، متوجه مرارت زمان حاضر کنند به وی می‌گویند: ﴿أُوذِينَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِيَنَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا﴾؛ موسی دوباره آنان را به انتظار تحقق وعدۀ خداوند و صبر بر ناراحتی‌ها متوجه می‌سازد که بی‌گمان این گشایش نزدیک خواهد بود: ﴿قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾.
• بنابراین، خدای تعالی اراده کرده تا این امت را با فرهنگ "وراثت" و "انتظار" آشنا سازد؛ یعنی، وراثت پیامبران و صالحان و انتظار وعدۀ خدای تعالی به فرج و امامت شایستگان. وراثت و انتظار دو رکن اصلی حرکت توحیدی در مسیر دشوار و طولانی آن است.

تحقق انتظار در گرو تحقق توحید

• باید توجه داشت مهمترین عنصر در حکومت مهدوی تحقق توحید کامل است که در پرتو نفی همۀ مظاهر شرک و مراتب آن حاصل می‌گردد. پس بایستی شرک به درستی شناخته شود تا پرهیز از آن میسر گردد و بستر ﴿لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ آماده شود. منتظر حقیقی باید موحد حقیقی شود و موحد حقیقی بدون شناخت عمیق شرک و توحید ساخته نمی‌شود. در حقیقت تحقق انتظار در جان انسان مؤمن به معنای تحقق توحید به معنای کامل آن است. تا آدمی توحید را باور نداشته باشد، ارادۀ مستمر و حتمی و تکوینی پروردگار در منت‌گذاری بر مستضعفان جهان و در پیشوا و وارث قرار دادن آنان بر گسترۀ زمین را قابل تحقق نداند، وعدۀ حتمی الهی مبنی بر حکمرانی مؤمنان و صالحان را راست و درست نینگارد و خداوند را دارای دانایی و توانایی لازم برای اجرای این وعده‌های مسرت‌بخش نداند، انتظار شکل نمی‌گیرد و چشم‌داشت گره‌گشایی از کار گره خوردۀ عالم و آدم پدید نمی‌آید.

اهمیت انتظار در حرکت توحیدی در کلام ائمه(ع)

• در یک بررسی گذرا از سخنان امامان بزرگوار(ع) می‌‌توان بیان کرد در برخی سخنان، انتظار را در شمار توحید و نبوت ذکر کرده‌اند. امام باقر(ع) فرمود: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ... وَ انْتِظَارُ قَائِمِنَا...» و در برخی پذیرش عبادات را منوط به آن دانسته‌اند. امام صادق(ع) فرمود: «ألَا أُخْبِرُکُمْ بِمَا لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِهِ؟... وَ الِانْتِظَارُ لِلْقَائِمِ» و در برخی نیز از آن به عنوان واجبی از واجبات الهی یاد کرده‌اند. امام جواد(ع) فرمود: «إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَجِبُ أَنْ یُنْتَظَرَ فِی غَیْبَتِهِ».

نتیجه گیری

• نتیجه اینکه توحید با همۀ ابعادش در انتظار است و انتظار با توحید است. این یکی از رازهای بیان آن جایگاه بلند برای انتظار فرج به طور عام و انتظار ظهور مهدی(ع) به طور خاص است، چراکه توحید و معرفت شایستۀ خداوند و پروردگار هم در اوج عظمت هر آنچه می‌‌توان تصور کرد قرار دارد و هرچه با توحید درآمیزد، به جایگاه رفیع آن خواهد رسید

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

{{پاسخ پرسش | عنوان پاسخ‌دهنده = ۱. آیت‌الله آصفی؛ | تصویر = 151910.jpg|100px|right|بندانگشتی|محمد مهدی آصفی]]

آیت‌الله محمد مهدی آصفی، در کتاب «انتظار پویا» در این‌باره گفته است:

«انتظار، عاملی است که انسان را در حرکت، یاری می‌دهد. انتظار، امید را در درون انسان برمی‌انگیزد و امید توانایی مقاومت و حرکت را به وی می‌بخشد. غریقی که منتظر رسیدن گروه نجات است، بی‌گمان چندین برابر کسی که امیدی به نجات ندارد، از خود استقامت نشان می‌دهد. ایمان به "وراثت زمین به وسیله صالحان" و "امامت مستضعفان مؤمن" و اینکه "عاقبت از آن متقین" است، به صالحان و تقواپیشگان، ثبات و قدرت بیشتری بخشیده و در میدان نبرد، آنان را ثابت قدم خواهد داشت. همچنین قدرت رویارویی با مشکلات و مبارزه با گردنکشان و مستکبران را در سخت‌ترین شرایط برای آنان فراهم خواهد ساخت. چنین ایمان و اعتقادی، از شکست و فروپاشی آنان در شرایط سخت و دشوار، جلوگیری خواهد کرد.

بدین جهت است که قرآن کریم بر این حقیقت- "عاقبت از آن تقواپیشگان‌ است"- تأکید می‌ورزد و به وراثت زمین به وسیله صالحان و شایستگان اقرار می‌کند: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. به سبب اهمیت این حقیقت و بایستگی تأکید بر آن و بنای اندیشه اسلامی بر آن، خدای متعال آن را در "ذکر" و "زبور"، یاد آوری کرده است. خداوند امامت مستضعفان و سرپرستی آنان را در سیر تمدن انسانی، تثبیت فرموده، و این وعده پروردگار و اراده حتمی او است که پس از فراخواندنشان به ایمان و عمل صالح، درخواستشان را پذیرفت؛ چنان‌که فرمود: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ * وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾.

این دو آیه، اگرچه در مسأله داستان موسی (ع) و فرعون و هامان وارد شده است؛ اما اراده الهی در باب مستضعفان محروم، مطلق است و به چیزی جز استجابت امری که خدای تعالی، مؤمنان را به سوی آن دعوت کرده (ایمان و عمل صالح)، مقید نشده است. وعده الهی بر امامت مستضعفان در زمین، به مؤمنان مستضعف نیرو، اطمینان، آرامش، استقامت و شکیبایی بر مشکلات مبارزه، و در ناراحتی‌ها نیروی‌ مقاومت بخشیده و در میدان نبرد ثابت قدم می‌دارد.

انتظار حقیقی برای نجات، امید را در روحیه دلاوران عرصه‌های نبرد، برمی‌انگیزد؛ [چنان‌که‌] در رویارویی با فرعون و هامان، موسی بن عمران (ع) قوم خود را با وعده الهی و انتظار فرج و کمک از سوی خدای بلند مرتبه، نیرو بخشید: ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ * قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾. موسی بن عمران می‌کوشید تا بنی اسرائیل را در میدان مبارزه و رویارویی، متوجه امید به خدا و وعده او و انتظار فرج کند. ازاین‌رو، این دستور بزرگ الهی را برای آنان بیان می‌کند: ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾. شگفت آنکه موسی بن عمران بین "صبر" و "انتظار تحقق وعده الهی" ارتباط برقرار کرده است: ﴿اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾.

بنی اسرائیل می‌کوشند تا پیامبرشان را از انتظار آینده، متوجه مرارت زمان حاضر کنند، ازاین‌رو به وی می‌گویند: ﴿أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا﴾. موسی دوباره آنان را به انتظار تحقق وعده خداوند و صبر برناراحتی‌ها متوجه می‌سازد که بی‌گمان این گشایش نزدیک خواهد بود: ﴿قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾.

بنابراین، خدای تعالی اراده کرده تا این امت را با فرهنگ "وراثت" و "انتظار" آشنا سازد؛ یعنی، وراثت پیامبران و صالحان و انتظار وعده خدای تعالی به فرج و امامت شایستگان.

از یک‌طرف قانون "وراثت" و از دیگر سو قانون "انتظار"، حرکت توحیدی را احاطه کرده است. وراثت و انتظار، دو رکن اصلی حرکت توحیدی در مسیر دشوار و طولانی آن است و باید با این دو فرهنگ قرآنی آشنا شویم».

|}

{{پاسخ پرسش | عنوان پاسخ‌دهنده = ۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛ | تصویر = 136863.JPG|بندانگشتی|right|100px|خدامراد سلیمیان]]

حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است:

«در یک بررسی گذرا از سخنان امامان بزرگوار(ع) می‌‌توان بیان کرد که در برخی سخنان، انتظار را در شمار توحید و نبوت ذکر کرده. امام باقر(ع) فرمود: « شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ... وَ انْتِظَارُ قَائِمِنَا...»، و در برخی پذیرش عبادات را منوط به آن دانسته. امام صادق(ع) فرمود: « أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِمَا لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِهِ؟... وَ الِانْتِظَارُ لِلْقَائِمِ»، و در برخی نیز از آن به عنوان واجبی از واجبات الهی یاد کرده‌اند. امام جواد(ع)فرمود: «إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَجِبُ أَنْ يُنْتَظَرَ فِي غَيْبَتِهِ».

|}

{{پاسخ پرسش | عنوان پاسخ‌دهنده = ۳. حجت الاسلام و المسلمین کلباسی اشتری؛ | تصویر = 11433.jpg|100px|right|بندانگشتی|روح‌الامین مجتبی کلباسی اشتری]]

حجت الاسلام و المسلمین روح‌الامین مجتبی کلباسی اشتری، در مقاله «انتظار کاربردی» در این‌باره گفته است:

«مهمترین عنصر در حکومت مهدوی تحقق توحید کامل است که در پرتو نفی همه مظاهر شرک و مراتب آن حاصل می‌گردد.

پس بایستی شرک به درستی شناخته شود تا پرهیز از آن میسر گردد و بستر ﴿لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ آماده شود.

منتظر حقیقی باید موحد حقیقی شود و موحد حقیقی بدون شناخت عمیق شرک و توحید میسر نمی‌شود.

منتظر بایستی به صورت مستدل و عمیق پاسخگوی سؤالات زیر باشد:

1. مفهوم توحید چیست؟
2. شرک و اقسام آن کدام است؟
3. مظاهر شرک در شرایط حاضر جهان کدامند؟
4. توحید چگونه در رضای فردی و اجتماعی تحقق می‌یابد؟
5. نقش توحید و جایگاه آن در حکومت حضرت چیست؟».

|}

{{پاسخ پرسش | عنوان پاسخ‌دهنده = ۴. آقای رستمی؛ | تصویر = 13681225.jpg|بندانگشتی|right|100px|]]

آقای حیدر علی رستمی، در مقاله «جایگاه انتظار توان­مند در معارف شیعه» در این‌باره گفته است:

«تحقق انتظار در جان انسان مؤمن به معنای تحقق توحید به معنای کامل آن است. تا آدمی توحید را باور نداشته باشد، اراده مستمر و حتمی و تکوینی پروردگار در منت‌گذاری بر مستضعفان جهان و در پیشوا و وارث قرار دادن آنان بر گستره زمین را قابل تحقق نداند، وعده حتمی الهی مبنی بر حکمرانی مؤمنان و صالحان را راست و درست نینگارد، و خداوند را دارای دانایی و توانایی لازم برای اجرای این وعده‌های مسرت‌بخش نداند، انتظار شکل نمی‌گیرد و چشم‌داشت گره‌گشایی از کار گره خورده عالم و آدم پدید نمی‌آید.

بنابراین توحید با همه ابعادش در انتظار است، و انتظار با توحید است. این یکی از رازهای بیان آن جایگاه بلند برای انتظار فرج به طور عام و انتظار ظهور مهدی (ع) به طور خاص است، چرا که توحید و معرفت شایسته خداوندگار و پروردگار در اوج عظمت هر آنچه می‌‌توان تصور کرد قرار دارد و هرچه با توحید درآمیزد، به جایگاه رفیع آن برفراز آید».

|}

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.