مبارزه با فساد اداری: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
برچسب‌ها: برگردانده‌شده پیوندهای ابهام‌زدایی
 
(۳۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فساد اداری| عنوان مدخل  = مبارزه با فساد اداری| مداخل مرتبط = [[مبارزه با فساد اداری در معارف و سیره علوی]]| پرسش مرتبط  =}}
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فساد اداری| عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[مبارزه با فساد اداری در قرآن]] - [[مبارزه با فساد اداری در فقه سیاسی]] - [[مبارزه با فساد اداری در معارف و سیره علوی]] | پرسش مرتبط  =}}
==مقدمه==
[[مبارزه با فساد]] اداری نیازمند مطالعات جامع‌نگر می‌باشد. نکته مهم این است که برای مبارزه با فساد اداری نمی‌توان تنها به یک بعد خاص تمرکز کرد، بلکه باید تمامی ابعاد در نظر گرفته شود. در این مقاله مروری بر عوامل مؤثر بر فساد اداری در [[سازمان‌های دولتی]] [[جمهوری اسلامی]] به عمل آمد. براساس یافته‌ها و در بررسی و تعیین و [[اولویت‌بندی]] عوامل مؤثر بر فساد عواملی شامل عوامل [[اخلاقی]]، [[مدیریتی]] و قانونی، ارتباطی، روانی، کنترل سازمانی، [[نظام]] [[حقوق]] و دستمزد، [[امنیت شغلی]]، [[فرهنگ]] سازمانی و سابقه شغلی، وضعیت تأهل بر فساد اداری در [[ایران]] مؤثرند که مهم‌ترین علل آنکه توجه دولت را به آن می‌طلبد، فرهنگ و مسائل اقتصادی می‌باشد.


مبارزه با فساد با [[شعار]] دادن تحقق نمی‌یابد. این کار مستلزم [[عزم]] ملی، خواست همگانی و [[جدیت]] [[دولت]] است. این [[مبارزه]] باید ساختاریافته، هماهنگ و [[برنامه‌ریزی]] شده انجام گیرد. این مبارزه باید ابتدا از بخش‌ها و نقاط حساس شروع شود و [[هدف]] خشکاندن ریشه باشد و نه قطع کردن شاخ و برگ‌ها، که در این صورت شاخ و برگ‌های جدیدی به وجود خواهد آمد. مقصود از ریشه کلیه عواملی است که سبب فراهم شدن [[فرصت]] ارتکاب [[فساد]] می‌شوند و کلیه افرادی که ممکن است حتی حضور ملموس در [[سازمان‌های دولتی]] نداشته باشند اما حضور پشت پرده آنها کاملاً محسوس باشد. [[مجازات]] مرتکبان فساد و افزایش شدید [[هزینه]] ارتکاب به فساد (به عنوان اقدام پس از وقوع) و [[اصلاح]] روش‌ها، بهبود سیستم‌های کاری، [[شناسایی]] و حذف نقاط مستعد فساد، افزایش شفافیت و [[پاسخگویی]] در عملکرد سازمان‌های دولتی و به طور کلی [[اصلاح نظام اداری]] (به عنوان اقدام پیش‌نگر) دو روی سکه مبارزه موفق با فساد تلقی می‌شوند و مکمل یکدیگرند و هیچ یک به [[تنهایی]] کارساز نخواهد بود.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۱۰.</ref>
'''مبارزه با فساد اداری''' ابتدا باید به صورت پیشگیری باشد که برخی از راهکارهای پیش‎گیری و بر اساس مبانی ارزشی [[اسلام]] عبارت است از: توسعه زیربنایی (نهادسازی) و ایجاد محیط زیربنایی مؤثر؛ شفافیت‌گرایی؛ [[شایسته‌سالاری]] در [[نصب]] و عزل‎ها و توجه به [[معیشت]] کارمندان. برخی از راهکارها هم برای مبارزه با فساد اداری بیان شده که در دو بخش دسته‌بندی می‌شود: الف) راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]] که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را می‌توان از طریق تقویت [[اخلاق فردی]] و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود؛ ب) راهکارهای مبتنی بر [[قانون]] مانند: راهکارهای سیاسی و [[اداری]]؛ راهکارهای [[اقتصادی]]؛ راهکارهای [[فرهنگی]] ـ [[اجتماعی]] و راهکارهای [[قضایی]].


===فساد اداری چیست؟===
== مقدمه ==
[[مبارزه با فساد]] اداری نیازمند مطالعات جامع‌نگر می‌باشد. نکته مهم این است که برای مبارزه با فساد اداری نمی‌توان تنها به یک بُعد خاص تمرکز کرد، بلکه باید تمامی ابعاد در نظر گرفته شود. مبارزه با فساد با [[شعار]] دادن تحقق نمی‌یابد. این کار مستلزم [[عزم]] ملی، خواست همگانی و جدیت [[دولت]] است. این [[مبارزه]] باید ساختاریافته، هماهنگ و [[برنامه‌ریزی]] شده انجام گیرد. این مبارزه باید ابتدا از بخش‌ها و نقاط حساس شروع شود و [[هدف]] خشکاندن ریشه باشد و نه قطع کردن شاخ و برگ‌ها که در این صورت شاخ و برگ‌های جدیدی به وجود خواهد آمد. مقصود از ریشه، کلیه عواملی است که سبب فراهم شدن فرصت ارتکاب [[فساد]] می‌شوند و کلیه افرادی که ممکن است حتی حضور ملموس در سازمان‌های دولتی نداشته باشند اما حضور پشت پرده آنها کاملاً محسوس باشد. [[مجازات]] مرتکبان فساد و افزایش شدید هزینه ارتکاب به فساد (به عنوان اقدام پس از وقوع) و [[اصلاح]] روش‌ها، بهبود سیستم‌های کاری، [[شناسایی]] و حذف نقاط مستعد فساد، افزایش شفافیت و پاسخگویی در عملکرد سازمان‌های دولتی و به طور کلی اصلاح نظام اداری (به عنوان اقدام پیش‌نگر) دو روی سکه مبارزه موفق با فساد تلقی می‌شوند و مکمل یکدیگرند و هیچ یک به تنهایی کارساز نخواهد بود<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]]، ص ۱۰.</ref>.
 
==فساد اداری چیست؟==
{{اصلی|فساد اداری}}
{{اصلی|فساد اداری}}
«فساد اداری» عبارت از بیرون رفتن از حد [[اعتدال]] است که با سوءاستفاده از امکانات و منابع عمومی در جهت کسب منافع شخصی تبلور می‌یابد. فساد از لحاظ حقوقی، [[رفتار]] [[منحرف]] شده از ضوابط و [[وظایف]] رسمی یک نقش عمومی است که بنا به ملاحظات خصوصی یا ملاحظات قومی و منطقه‌‎ای رخ می‌دهد و معمولاً برای موضوعاتی نظیر حکومت‎های [[فاسد]] و [[فقیر]] و اعمالی که از دستگاه‌‎های فعال آنها سر می‎زند، به کار می‌رود<ref>توسلی، غلامعباس، جامع‌شناسی کار و شغل، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.</ref>.
مطالعه فساد در [[جوامع]] مختلف، نشانگر آن است که فساد بیشتر در دو سطح صورت می‌گیرد: سطح کلان و سطح [[خرد]]. فساد در سطح کلان، بیشتر به نخبگان سیاسی، [[مدیران]] عالی‌رتبه و [[مقامات]] ارشد دولت‎ها مربوط می‌شود و فساد در سطح خرد عبارت است از: مبادلات، معاملات و بده‌‎بستان‎های فاسدی که در سطح کارمندان رده پایین و در ارتباط مستقیم با ارباب رجوع صورت می‌‎گیرد. بررسی‎های تجربی نشان می‌دهد که فساد اداری در رده‌های میانی و پایین [[نظام اداری]] تا حدود زیادی به [[میزان]] فساد در بین [[سیاستمداران]] و کارمندان عالی‌رتبه بستگی دارد.


==عوامل بازدارنده از مفاسد اداری==
در [[آیات]] و روایات به مواردی از فساد اشاره شده است که معادل آن را در سامانه [[اداری]] [[جامعه]] می‌‌توان مشاهده کرد. مفاسدی از قبیل: دریافت [[رشوه]]، [[خیانت]] در [[امانت]]، تقلب و [[غش]] در معامله، [[احتکار]]، رابطه‌گرایی، کم فروشی، [[رباخواری]]، اتلاف سرمایه‌های خدادادی، عدم پرداخت سهم بیت المال از اموال شخصی، [[تکاثر]]، [[کنز]]، [[اسراف]] و غیره.
{{اصلی|پیشگیری از فساد اداری}}
==راهکارهای مقابله==
در [[دنیا]] نظام‎‌های [[اداری]] مختلفی وجود دارد که نوع ساختاردهی این نظام‎ها و کم و کیف ارتباط اجزا و عناصر سازنده و فرایندهایشان با هم متفاوت‌اند و عناصر تشکیل دهنده آن از نظر [[کارآمدی]] و [[میزان]] برقراری روابط سالم و به دور از [[فساد]]، در درجه‌های مختلف قرار دارند. آنچه که در این بخش بدان خواهیم پرداخت، راهکاری [[پیش‌گیری]] و [[مبارزه با فساد]] در این [[نظام]] بر اساس میانی ارزشی [[اسلام]] است.
# '''[[رسانه]] و مطبوعات [[آزاد]]:''' [[رسانه‌ها]] و مطبوعات آزاد بر مسائل مهم و حساس تمرکز می‌کنند؛ اطلاعات مورد نیاز برای افزایش [[آگاهی]] و مشارکت عمومی را در سطح گسترده منتشر مینمایند؛ و خطاکاری‎ها و [[سوء]] عملکردها را افشا می‌کنند. همه این نهادها هنگامی که در کنار هم قرار میگیرند، باید محیطی را ایجاد کنند که در آن [[مردم]] [[مسئولیت]] اعمالشان را بپذیرند و [[سیستم]] [[نظارت]] و ارزیابی به کاهش فساد، رونق و شکوفایی بیشتر و [[ثبات]] افزون‌تر [[جامعه]] بینجامد.
# '''[[آموزش]]:''' آخرین و نه کم ارزش‌ترین راهکار و ساز و کار برای نهادینه‌سازی در جامعه، بهره‌گیری از نظام آموزش است. نظام آموزش در هر جامعه نقشی عمده و اساسی در شکل‌‎دهی ارزش‎‌های مؤثر بر [[رفتار]] افراد دارد. بدین ترتیب، [[انتظار]] می‌رود که نظام [[آموزشی]] در یک [[جامعه اسلامی]] مبلغ و منتقل کننده [[نظام ارزشی اسلام]] به تمامی گروه‎‌ها و در همه مکان‌ها باشد تا افراد [[تربیت]] شده در این نظام بتوانند در نقش‎‌های مختلف [[اجتماعی]] که بر عهده می‌‎گیرند، به صورت [[اخلاقی]] عمل کنند.
# '''[[شفافیت‌گرایی]]:''' شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و سلامت اداری می‌باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای [[تصمیمات]] [[حکومتی]] و ساز و کارهای [[حاکم]] بر [[توزیع]] [[قدرت]] و درآمد. شفافیت به عنوان مؤثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه‌‎ای [[پایدار]] به کار می‌رود.
# '''[[شایسته‌سالاری]] در [[نصب]] و عزل‌‎ها:''' [[شایستگی]] در لغت به معنای داشتن [[توانایی]]، [[مهارت]]، [[دانش]] و [[لیاقت]] و صلاحیت است و در اصطلاح بسته به کار و قلمرو شغلی فرد معنا مییابد. هر کاری توانایی مهارت و لیاقت ویژهای را می‌طلبد و در مجموع شایستگی فرد را برای امری برعهده گرفته می‌‎رساند. [[شایسته‌سالاری]] در [[گزینش]] و نصب افراد و [[مدیران]] دستگاه‌‎های اجرایی یکی از مهم‎ترین راهکارهای [[مبارزه با فساد]] [[اداری]] است که در [[ادبیات دینی]] بر آن بسیار تأکید شده است.
# '''توجه به [[معیشت]] [[کارمندان]]:''' یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود [[انسان‌ها]] به ورطه [[فساد]] و [[تباهی]] کشیده شوند، احتیاج و [[نیازمندی]] است. [[طبیعت]] [[آدمی]] به گونه‌‎ای است که احتیاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندی‌ها تحریک می‌کند و هرچه این نیاز بیشتر باشد، [[قدرت]] تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود<ref>رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵ش.</ref>. از همین رو [[فقر]] و نداری در [[آموزه‌های دینی]] [[همسایه]] [[دیوار]] به دیوار [[کفر]] معرفی شده است<ref>محمدی ری شهری، محمد، سیاست‌نامه امام علی{{ع}}، ترجمه: مهدی مهریزی، انتشارات دار الحدیث، ۱۳۸۷ش.</ref>.
# '''[[رشد]] و تقویت [[باورها]] و آموزه‎‌های [[دینی]]:''' انسان‌ها دارای یک نوع [[سیستم]] کنترل درونی هستند که مانع انجام کارهای [[نامشروع]] می‌شوند. پایبندی‎‌های دینی یکی از مهم‎ترین عوامل کنترل درونی محسوب می‌شود که اگر در یک [[جامعه]] وجود داشته باشد، مانع [[انحرافات]] شده و تأثیر بر [[تضعیف]] عوامل تسهیل کننده کارهای نامشروع در یک جامعه می‌کند<ref>رفیع‌پور، فرامرز، سرطان اجتماعی فساد، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۸ش.</ref>.
# '''[[ترویج]] [[فرهنگ]] [[وظیفه‌شناسی]] و [[وجدان کاری]]:''' در تعریف وجدان کاری گفته شده است: «حالت ثابت درونی که شخص را به انجام دقیق کار با میل و [[رغبت]] و [[اشتیاق]] [[ترغیب]] می‌کند»<ref>منطقی سعادتی، محسن، «گامی به سوی نهادینه کردن وجدان کاری در سازمان‌ها»، معرفت، شماره ۱۷، ص۴۰-۴۶.</ref>. وجدان کاری و وظیفه‌شناسی یکی از عوامل [[فرهنگی]] مؤثر جهت مبارزه با فساد و [[انحراف اجتماعی]] به شمار می‌آید. می‌‌توان گفت که بین [[وجدان کاری]] و [[فساد]]، رابطه‎ای معکوس وجود دارد، به این معنا که با فقدان وجدان کاری، فساد و [[انحرافات]] افزایش خواهند یافت و وجود آن می‌تواند باعث کاهش [[فساد اداری]] در [[سازمان‌ها]] شود.<ref>[[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»]]</ref>


==راهکارهای مبارزه با فساد اداری==
در خصوص عوامل ایجاد کننده فساد اداری از دیدگاه‌های مختلف موارد متفاوتی نام برده شده که در نگاهی کلی تمام آنها را می‌توان به [[درستی]] از علل اصلی ایجاد فساد اداری دانست. برخی از این عوامل عبارت است از: عوامل شخصی؛ عوامل [[اقتصادی]]؛ عوامل [[فرهنگی]] و [[اجتماعی]]؛ عوامل [[قضایی]]؛ عوامل [[سیاسی]] و [[اداری]].
===راهکارهای [[اقتصادی]]===
#آزادسازی (از میان برداشتن تعرفه‌ها، سهمیه‌ها، محدودیت‌های ارزی، کنترل‌های قیمتی و صدور سریع و آسان مجوزها)<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
#رقابتی کردن فرایند تهیه و [[توزیع]] کالا و [[خدمت]] و فراهم نمودن [[حق انتخاب]] برای [[شهروندان]]<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
#حذف یارانه‌ها<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
#کوچک کردن [[دولت]] و [[خصوصی‌سازی]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# [[تشویق]] و [[ترویج]] اتحادیه‌های [[تجاری]]، [[انجمن‌های صنفی]] و [[احزاب]] مربوطه<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
#ایجاد انگیزه و ارتقای سیستم‌های رفاهی و [[حقوقی]] کارکنان<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۸.</ref>


===راهکارهای [[فرهنگی]] - [[اجتماعی]]===
اسلام فساد اداری را استفاده ناروای شخصی و گروهی، از جایگاه اجتماعی می‌داند. کارگزارانی که به تنهایی و با همدستان، [[دست]] به [[فساد]] می‎آلایند، فساد اداری را دامن می‎زنند و سبب [[ناهنجاری]] در اداره می‌‎شوند.
#نهادینه کردن ارزش‌هایی چون [[صداقت]]، [[وظیفه‌شناسی]]، [[احترام]] و توجه به [[انصاف]] و [[عدالت]] در راستای تدوین منشور [[اخلاقی]]<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
# [[توسعه]] [[فرهنگ]] سازمانی ضد [[فساد]]<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.</ref>.
#فرایند [[جامعه‌پذیری]] تازه‌واردان (به جهت [[آلوده]] نشدن به [[مفاسد اداری]])<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۸.</ref>


===راهکارهای [[سیاسی]]===
پیامد فساد اداری صرفاً جنبه‌های منفی دربر ندارد، بلکه در شرایط نامساعد اقتصادی و اجتماعی، [[فساد]] و پیامدهای آن می‌تواند هم از لحاظ اجتماعی و هم از لحاظ فردی، کارساز باشد؛ اما اکثر محققان برای [[فساد]] پیامدهای منفی در نظر گرفته‌اند و آن را برای [[رشد]] و [[توسعه]]، مخرب می‌دانند که برخی از این پیامدها عبارت‌اند از:
# [[جلب حمایت]] سیاسی<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# پیامدهای عمومی نظیر: تضعیف نظام سیاسی؛ تخریب سامانه [[اقتصادی]]؛ پیامدهای [[اداری]]؛ انحراف اخلاق جمعی؛ زمینه‌سازی سلطه بیگانگان و پیامدهای [[فرهنگی]] و اجتماعی.
#سیاست‌زدایی از [[نظام اداری]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# پیامدهای فردی مانند: [[کیفر]] [[قضایی]] و عقوبت اخروی<ref>[[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد]]، [[مینا یعقوبی|یعقوبی]]، [[فرزاد غلامی|غلامی]]، [[بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث (مقاله)|مقاله «بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث»]]، [[مدیریت اسلامی (نشریه)|فصلنامه مدیریت اسلامی]]، ص ۱۷۲-۱۷۳؛ [[علی حسنی|حسنی]] و [[عبدالحمید شمس|شمس]]، [[راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی (مقاله)|راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی]]، [[اسلام و پژوهش‌های مدیریتی (نشریه)|دوفصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی]]، ص ۸۳-۸۴؛ [[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»]]؛ [[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص۱۵۷ ـ ۱۵۹؛ [[مصطفی صالحی|صالحی، مصطفی]]، [[عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام (مقاله)|عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام]]، ص۱۱۱-۱۳۱.</ref>.
#ملزم ساختن دستگاه‌ها به [[پاسخ‌گویی]] درونی و بیرونی<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[توسعه]] [[مشارکت مردم]] در [[مبارزه با فساد]] ([[سازمان‌های مدنی]] نظیر گروه‌های [[شهروندی]]، سازمان‌های [[مردم نهاد]]، کانون‌های [[فرهنگی]] و هیأت‌های مذهبی)<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
#تقویت نقش و جایگاه مطبوعات و [[رسانه‌های آزاد]] و مستقل<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
#شفاف‌سازی و [[اطلاع‌رسانی]] امور<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۹.</ref>


===راهکارهای [[اداری]]، ساختاری و [[مدیریتی]]===
== عوامل بازدارنده از مفاسد اداری ==
#استقرار [[نظام]] [[شایسته‌سالاری]]<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
{{اصلی|پیشگیری از فساد اداری}}
#ایجاد نظام [[تشویق]] و [[تنبیه]] مناسب<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که [[اسلام]] در این زمینه ارائه کرده است. از آنجا که [[دین مبین اسلام]] [[دینی]] جامع و کامل است و پاسخگوی نیازهای بشری است، در این زمینه نیز دستوراتی دارد و [[مدیران]] [[مسلمان]] را به داشتن نظامی دقیق جدی و عادلانه سفارش می‌کند<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]]، ص ۱۰.</ref>.
#استاندارد‌سازی خدمات قابل ارائه دستگاه‌ها به [[مردم]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[تفویض]] [[اختیار]] و کاهش مراحل [[تصمیم‌گیری]]<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#ایجاد تغییرات اصولی و اساسی در خط مشی‌های موجود.
#تناسب [[شخصیت]] با [[شغل]] کارکنان<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
#جلوگیری از هرگونه [[تبعیض]] و [[اعمال]] نفود و [[انحراف]] از اصول<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#برقراری سیستم‌های کنترل و [[نظارت]] در امور و زمینه‌های مختلف<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#اطلاع از [[میزان]] [[دارایی]] و موجودی سالانه [[صاحب منصبان]] و [[مسئولان]] ارشد<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶؛ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.</ref>.
#ارزیابی عملکرد دستگاه‌ها<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#کوتاه کردن مسیر انجام کار با حذف و ادغام مراحل مختلف کار<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#اجرای اتوماسیون [[اداری]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
#کاهش ارتباط و برخورد مستقیم ارباب [[رجوع]] با [[کارمندان]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[مسئول]] کردن بیش از یک نفر برای انجام کاری واحد که احتمال [[فساد]] در آن وجود دارد<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#تهیه کتب [[راهنما]] به منظور دست‌یابی [[آحاد]] [[مردم]] به اطلاعات مورد نیاز درباره فعالیت‌ها، [[قوانین]] و مقررات مورد عمل<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#تجدید نظر [[منظم]] در روش‌های انجام کار و سیستم‌های کنترل و ارزشیابی<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#دسترسی به اینترنت، وجود [[دولت]] الکترونیک و بهره‌برداری از سیستم‌های اطلاعاتی<ref>مهرگان و همکاران، ۱۳۹۴؛ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
#توانمندسازی [[شهروندان]] در جهت به دست آوردن اطلاعات لازم درباره فساد<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[آموزش]] [[مدیران دولتی]] و کارکنان در مورد نحوه [[برخورد با فساد]] [[اداری]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
#گنجاندن اصول و [[معیارهای اخلاقی]] در برنامه‌های [[آموزشی]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#اجرای مطالعات و پژوهش‌های [[راهبردی]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۹.</ref>


===راهکارهای [[حقوقی]]===
برخی از راهکارهای پیش‎گیری و [[مبارزه با فساد]] بر اساس مبانی ارزشی [[اسلام]] عبارت است از:
#ایجاد و تقویت نهادهای مستقل و دائمی برای [[مبارزه با فساد]] اداری و ارتقای [[پویایی]] و [[هماهنگی]] دستگاه‌های نظارتی برای حذف فساد اداری.
# '''توسعه زیربنایی (نهادسازی):''' ایجاد محیط زیربنایی مؤثر، یکی از راهکارهای مهم [[جلوگیری از فساد]] است. این تلاش برای نهادسازی را می‌‌توان با تمرکز بر مسائل زیر به ثمر رساند: [[شایسته‌سالاری]]؛ [[حقوق]] کافی؛ شفافیت؛ [[رسانه]] و مطبوعات [[آزاد]] و [[آموزش]].
#ارتقای نظام‌های [[امنیتی]].
# '''شفافیت‌گرایی:''' شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و [[سلامت]] [[اداری]] می‌باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات [[حکومتی]] و سازوکارهای [[حاکم]] بر توزیع [[قدرت]] و درآمد. شفافیت به عنوان مؤثرترین ابزار [[مبارزه با فساد]] اداری، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه‎ای [[پایدار]] به کار می‌رود.
#برخورد [[قاطع]] و بدون [[تبعیض]] با مرتکبان مصادیق [[فساد مالی]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
# '''[[شایسته‌سالاری]] در [[نصب]] و عزل‎ها:''' شایسته‌سالاری در [[گزینش]] و نصب افراد و [[مدیران]] دستگاه‌های اجرایی، یکی از مهم‎ترین راهکارهای [[مبارزه با فساد]] [[اداری]] است که در ادبیات دینی بر آن بسیار تأکید شده است. برای نمونه، [[قرآن کریم]] از زبان [[دختران شعیب]] آمده است که خطاب به پدر در خصوص [[استخدام]] [[حضرت موسی]] به شبانی می‌گویند «او را به خدمت بگیر؛ زیرا [[قوی]] (شایسته برای شبانی) و درستکار است»<ref>سوره قصص، آیه ۲۶.</ref>.
#جرم‌انگاری، [[شناسایی]] و کدبندی عناوین مجرمانه فساد اداری در [[قوانین موضوعه]] و [[اعمال]] [[تنبیه]] و جریمه‌های سنگین و پرداخت [[هزینه]] بالای عمل<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
# '''توجه به [[معیشت]] کارمندان:''' یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود [[انسان‌ها]] به ورطه [[فساد]] و [[تباهی]] کشیده شوند، احتیاج و [[نیازمندی]] است. طبیعت [[آدمی]] به گونه‎ای است که احتیاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندی‌‎ها تحریک می‌کند و هرچه این نیاز بیشتر باشد، [[قدرت]] تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود<ref>رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵ش.</ref>. اگر از کارکنان و مدیران سطوح مختلف [[نظام]] [[انتظار]] می‌رود [[وظایف]] خود را به شکل مطلوب و دور از هرگونه کم‎کاری و [[خیانت]] انجام دهند، باید آنها را از لحاظ زندگی مادی تأمین کرد. اگر [[میزان]] دریافتی کارکنان با مخارج [[زندگی]] متوسط آنها [[برابری]] نداشته و پایین‌تر از آن باشد، کارکنان با دل‎سردی به انجام کارشان مبادرت خواهند ورزید. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} مسئله تأمین زندگی و بهبود وضعیت معیشتی کارکنان را از [[وظایف]] [[سازمان]] می‌داند و به [[مدیران]] گوشزد می‌کند که به طور جدی به این امر توجه کنند<ref>[[مصطفی صالحی|صالحی، مصطفی]]، [[عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام (مقاله)|عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام]]؛ [[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»]]</ref>.
#روزآمد کردن [[قوانین]] با توجه به شرایط [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]] و ایجاد [[تحول]] در آنها<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
#رعایت [[احترام]] و [[حفظ استقلال]] [[قوه قضاییه]] و تضمین [[استقلال]] و [[امنیت]] [[قضات]] در برخورد با عاملان [[فساد]]، در عمل و نه در [[شعار]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۱۰.</ref>


==راهکارهای [[مقابله با فساد اداری]]==
==راهکارهای [[مقابله با فساد اداری]]==
به مقتضای عوامل [[شناسایی]] شده، تعیین و تدوین راهکارهای مناسب در [[برخورد با فساد]]، ضروری است. راهکارهای [[استنباط]] شده از [[منابع اسلامی]] را می‌توان در دو بخش به صورت ذیل، دسته‌بندی نمود:
راهکارهای [[استنباط]] شده از منابع اسلامی برای مبارزه با فساد را می‌توان در دو بخش دسته‌بندی نمود:


===راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]]===
=== راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]] ===
«اخلاق، [[علمی]] است که از [[ملکات]] و صفات خوب و بد و ریشه‌ها و آثار آن سخن می‌گوید و به تعبیر دیگر، سرچشمه‌های اکتساب این [[صفات نیک]] و راه [[مبارزه]] با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و [[جامعه]] مورد بررسی قرار می‌دهد»<ref>مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، ج۱، ص۲۵-۲۴.</ref>. اخلاق را می‌توان به دو بخش فردی و [[اجتماعی]] تقسیم نمود. [[آیت‌الله مکارم شیرازی]] به نقل از کتاب [[زندگی]] در پرتو اخلاق می‌گوید: «باید اعتراف کرد که بسیاری از [[فضائل]] و [[رذائل اخلاقی]] با [[زندگی اجتماعی]] [[انسان]] بستگی دارد؛ (اما) چنان نیست که این مسئله عمومیت داشته باشد؛ زیرا بسیاری از مسائل [[اخلاقی]] هستند که فقط جنبه فردی دارند؛ و در مورد یک انسان تنها نیز کاملاً صادق است؛ مثلاً [[صبر]] و [[جزع]] بر مسائل، [[شجاعت]] و [[ترس]] در برابر پیشامدها، [[استقامت]] و [[تنبلی]] در راه رسیدن یک فرد به [[هدف]] خود، [[غفلت]] و توجه نسبت به [[آفریدگار جهان]]، [[شکر]] و [[کفران]] در برابر نعمت‌های بی‌پایان او و امثال این امور که [[علمای اخلاق]] در کتب اخلاقی از آن بحث نموده‌اند.... از اینجا تقسیم اخلاق به [[اخلاق فردی]] و [[اخلاق اجتماعی]] روشن می‌گردد»<ref>مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، ج۱، ص۷۸-۷۷.</ref>.
اخلاق، [[علمی]] است که از ملکات و صفات خوب و بد و ریشه‌ها و آثار آن سخن می‌گوید و به تعبیر دیگر، سرچشمه‌های اکتساب این صفات نیک و راه [[مبارزه]] با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و [[جامعه]] مورد بررسی قرار می‌دهد<ref>مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، ج۱، ص۲۵-۲۴.</ref>. اخلاق را می‌توان به دو بخش فردی و [[اجتماعی]] تقسیم نمود. صبر و [[بردباری]]<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> در مقابل جزع و [[بی‌تابی]]، [[تواضع]] و [[فروتنی]]<ref>سوره شعراء، آیه ۲۱۵.</ref> در مقابل [[تفاخر]] و [[استکبار]]، [[قناعت]] و [[میانه‌روی]] و پرهیز از [[دنیاگرایی]]<ref>سوره طه، آیه ۱۳۱؛ سوره حدید، آیه ۲۰.</ref> در مقابل [[تکاثر]]، [[اتراف]] و [[اسراف]]، توجه به [[توحید]] و [[معاد]] و لوازم آن<ref>سوره مطففین، آیه ۱۱-۱۲؛ سوره نساء، آیه ۱۴.</ref> در مقابل لاقیدی و [[تجاوز]] از [[حدود الهی]]، همگی از ویژگی‌های [[اخلاق فردی]] در [[اسلام]] می‌باشند که به عنوان عوامل بازدارنده درونی، در برابر [[فساد اداری]] عمل می‌کنند. حاصل سخن در این بحث آن است که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را می‌توان از طریق تقویت [[اخلاق فردی]] و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود.


بنابراین صبر و [[بردباری]]<ref>{{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}} «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> در مقابل جزع و [[بی‌تابی]]، [[تواضع]] و [[فروتنی]]<ref>{{متن قرآن|وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}} «و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.</ref> در مقابل [[تفاخر]] و [[استکبار]]، [[قناعت]] و [[میانه‌روی]] و [[پرهیز]] از [[دنیاگرایی]]<ref>{{متن قرآن|وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى}} «و به آنچه با آن دسته‌هایی از آنان را بهره‌مند گردانده‌ایم چشم مدوز، آراستگی زندگی این جهان را (به آنان داده‌ایم) تا آنان را در آن بیازماییم و روزی پروردگارت بهتر و پایاتر است» سوره طه، آیه ۱۳۱؛ {{متن قرآن|اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ}} «بدانید که زندگانی این جهان بازیچه و سرگرمی و زیور و نازشی است میان شما و افزون‌خواهی در دارایی‌ها و فرزندان است؛ چون بارانی که رستنی آن شگفتی کشتکاران را برانگیزد سپس خشک گردد و آن را زرد بینی، آن‌گاه ریز و خرد شود و در جهان واپسین، عذابی سخت و (نیز) آمرزش و خشنودی از سوی خداوند خواهد بود و زندگانی این جهان جز مایه فریب نیست» سوره حدید، آیه ۲۰.</ref> در مقابل [[تکاثر]]، [[اتراف]] و [[اسراف]]، توجه به [[توحید]] و [[معاد]] و لوازم آن<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ * وَمَا يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ}} «آنان که روز پاداش و کیفر را دروغ می‌شمرند * و جز تجاوزگر بزهکار، آن را دروغ نمی‌شمرد» سوره مطففین، آیه ۱۱-۱۲؛ {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ}} «و هر کس با خداوند و فرستاده او نافرمانی ورزد و از حدود او فراتر رود (خداوند) او را در آتشی در می‌آورد (که) جاودانه در آن است و او را عذابی خوارساز (در پیش) خواهد بود» سوره نساء، آیه ۱۴.</ref> در مقابل [[لاقیدی]] و [[تجاوز]] از [[حدود الهی]]، همگی از ویژگی‌های [[اخلاق فردی]] در [[اسلام]] می‌باشند که به عنوان عوامل بازدارنده درونی، در برابر [[فساد اداری]] عمل می‌کنند. حاصل سخن در این بحث آن است که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را می‌توان از طریق تقویت [[اخلاق فردی]] و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود.
از مجموع بحث راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]]، می‌توان نتیجه گرفت که «هر چه سطح اخلاق عمومی بالاتر باشد؛ هزینه‌های روانی و [[اخلاقی]] [[فساد اداری]] بیشتر خواهد شد. به علاوه خطر [[کشف]] و [[تنبیه]] و هزینه‌های ناشی از آن بالا خواهد رفت. نیز در صورت کشف موارد تخلف، هزینه‌های حیثیتی آن برای متخلفان بالاتر از زمانی خواهد بود که [[جامعه]] از سطح پایین‌تری از [[فضایل اخلاقی]] برخوردار است»<ref>خداداد حسینی، سید حمید؛ فرهادی‌نژاد، محسن، «بررسی فساد اداری و روش‌های کنترل آن»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۵، شماره ۱، ص۴۱.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۶۲.</ref>


[[امام علی]]{{ع}} در [[نامه‌ها]] و عهدنامه‌های خود به [[فرمانداران]]، همواره آنان را به [[تقوا]] سفارش می‌نمودند و [[ضرورت]] خود کنترلی را مورد تأکید قرار می‌دادند:
=== راهکارهای مبتنی بر [[قانون]] ===
{{متن حدیث|اجْعَلْ مِنْ نَفْسِكَ عَلَى نَفْسِكَ رَقِيباً}}: «از خودت مراقبی برای خویشتن قرار ده»<ref>تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ص۲۳۵.</ref>. آن حضرت همچنین [[ایمان]] و [[معرفت دینی]] را جهت دستیابی به خود کنترلی، ضروری دانسته و در همین رابطه فرموده‌اند:{{متن حدیث|وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلَى رَبِّكَ‌}}: «و هرگز [[حاکم]] بر خویشتن نخواهی بود؛ جز آنکه فراوان به یاد [[قیامت]] و بازگشت به سوی پروردگارت باشی»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. در جای دیگر نیز می‌فرمایند:
به طور کلی به منظور [[برقراری نظم]] و [[ثبات]] و پیشبرد اهداف فردی و گروهی در یک جامعه، به یک سلسله ضوابط و اصول مورد اتفاق [[اکثریت]] آن جامعه نیاز است که یا تحت [[نظارت]] غیر رسمی [[اجتماعی]] و در قالب موازین اخلاقی یا به واسطه کنترل نهادهای رسمی، تقویت شده و به اجرا در می‌آید. امروزه به جهت گسترش و پیچیدگی [[نظام‌های اجتماعی]]، تکیه صرف بر [[اخلاق فردی]] و جمعی کارساز نبوده و این اصول می‌بایست به وسیله مؤسسات اجتماعی بسیار تخصصی مانند مجالس [[قانون‌گذاری]]، دادگاه‌ها، نیروهای انتظامی و... مورد حمایت قرار گیرد.
{{متن حدیث|مَنْ عَرَفَ كَفَّ‌}}: «کسی که [[معرفت]] یافت، خویشتن‌دار شد»<ref>تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ص۶۳.</ref>. به این ترتیب، [[خویشتن‌داری]] و [[کنترل نفس]]، منوط به [[شناخت]] و [[ایمان مذهبی]] می‌باشد.
[[امام حسن مجتبی]]{{ع}} راه صحیح دستیابی به نیازها و خواسته‌های شخصی و [[فطری]] [[انسان]] را، توجه به مبدأ و مقصد [[حقیقی]] این نیازها یعنی [[خداوند متعال]] و در [[سایه]] تقوا دانسته و می‌فرمایند:
{{متن حدیث|وَ إِذَا أَرَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِيرَةٍ وَ هَيْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِيَةِ اللَّهِ إِلَى عِزِّ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ}}؛ «اگر می‌خواهی بدون داشتن [[عشیره]] و [[طایفه]]، [[عزت]] و [[احترام]] داشته باشی و بدون برخورداری از [[سلطنت]] و [[مقام]]، هیبت و [[شکوه]] داشته باشی، از [[ذلت]] [[معصیت خدا]] خارج شو و به سوی [[عزت الهی]] حرکت کن»<ref>محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۲۸۵.</ref>.


همان‌طور که در ابتدا بیان شد؛ مسائل [[اخلاقی]] بیشتر از [[صبغه]] [[اجتماعی]] برخوردارند و در [[ارتباط با دیگران]] معنا می‌یابند، [[انفاق]]، [[ایثار]]، [[تعهد]]، [[امانت‌داری]]، [[انصاف]]، [[عدل]]، [[ظلم]] و... نمونه‌هایی از این نوع مسائل به شمار می‌روند.
==== راهکارهای سیاسی و [[اداری]] ====
روشن است که [[مردم]] در تمام [[فرهنگ‌ها]]، حتی ابتدایی‌ترین آنها، تنها برای [[منافع]] خود کار نمی‌کنند. آنها [[درک]] می‌کنند که استانداردهای [[رفتاری]] جهت [[ترویج]] [[همکاری]] و تضمین بقا ضروری است. از این رو [[عقاید]] افراد یک [[جامعه]]، همواره دارای شکلی از [[احساس مسئولیت]] برای تلاش در جهت [[سعادت]] دیگر اعضای جامعه است. «در یکی از مشهورترین اظهارات در زمینه [[فلسفه]] [[اخلاقی]]، توماس هابز اظهار داشت که اگر هر کس بر اساس [[منافع شخصی]] خود عمل کند و [[رفاه]] دیگران را نادیده انگارد؛ [[زندگی]] کسل کننده، نفرت‌انگیز، وحشیانه و کوتاه خواهد شد»<ref>هُس مر، ال. تی، اخلاق در مدیریت، ص۱۱۴.</ref>. بنابراین، چنین [[احساس]] مسئولیتی در قبال [[اجتماع]] و دیگران که نوعی [[اخلاق اجتماعی]] به شمار می‌رود؛ نه تنها افراد [[سازمان]] را در [[منفعت‌طلبی]] شخصی به قیمت اضرار جامعه، در تنگنای اخلاقی قرار می‌دهد، بلکه سایر افراد اجتماع را نیز در قبال ارتکاب چنین اعمالی، حساس نموده و وادار به واکنش و موضع‌گیری می‌نماید. پس اگر چنانچه [[سیر]] [[اجتماعی]] شدن افراد و درونی شدن [[اخلاق]] جمعی در آنان به خوبی انجام شده باشد، [[نظارت اجتماعی]] یکی از ابتدایی‌ترین و مهم‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌های [[مقابله با فساد]] خواهد بود. [[خداوند متعال]] در [[سوره توبه]]، از پیوند عمیق میان [[مسلمین]] و [[اتحاد]] و [[انسجام اجتماعی]] آنان با مفهوم «[[ولایت]]» و از [[مسئولیت]] آنان در قبال این اجتماع، با [[فریضه]] «[[امر به معروف و نهی از منکر]]» تعبیر می‌نماید:
راهکارهای سیاسی و اداری [[مبارزه با فساد]]، ناظر به اصلاح قوانین و نیز [[تغییر]] شرایط در حوزه‌های مربوط به اداره جامعه در سطح کلان و همچنین اداره سازمان‌ها در سطح [[خرد]] است. ساختار کلی [[نظام]] [[حکومت]] و [[تشکیلات]] و فرایندهای [[اداری]] موضوع این نوع راهکارها خواهد بود. در ذیل برخی از این راهکارها بیان می‌شود.
{{متن قرآن|وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref>.
# '''[[تعادل]] در عدم تمرکز اداری:''' در بحث از [[مفاسد اداری]]، گستردگی نفوذ و دخالت‌های [[دولت]] در عرصه‌های مختلف [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و... را یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز [[فساد]] می‌دانند و از چنین ساختار [[حکومتی]] و اداری با عنوان دولت متمرکز نام می‌برند. در مقابل، دولتی که گستره دخالت‌هایش در امور مختلف اجرایی محدود باشد، غیرمتمرکز نامیده می‌شود. تمرکز و عدم تمرکز اداری، هر دو از مزایا و معایب و نیز طرفداران مخصوص به خود برخوردارند. [[افراط]] در تمرکز اداری منجر به [[استبداد]] و تضییع [[حقوق]] بخش‌هایی از [[جامعه]] شده و با ایجاد محدودیت در فعالیت‌های [[آزاد]] سیاسی، [[اجتماعی]]، اقتصادی و... زمینه‌های بروز هرگونه فساد از جمله [[فساد اداری]] را فراهم می‌سازد. عدم تمرکز در [[اداره امور]] مملکت نیز در درازمدت منجر به [[استقلال]] مدیریت‌های خرد و محلی و در نهایت تضاد و برخورد آراء و منافع آنان با یکدیگر و با [[مدیریت]] مرکزی خواهد شد که نتیجه آن همان زوال و فساد اداری است<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۶۶.</ref>
در [[آیه]] دیگری بر [[ضرورت]] و [[وجوب]] انجام این [[مسئولیت]] این‌گونه تأکید می‌نماید: {{متن قرآن|وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز در همین ارتباط می‌فرمایند: {{متن حدیث|كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ‌}}؛ «شما همگی [[راهبر]] و ناظرید و همه [[مسئول]] جمع خویش هستید»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۷۲، ص۳۸.</ref>.
# '''برخورداری [[مدیران]] از [[قدرت]] [[مرجعیت]]:''' قدرت عبارت است از [[توانایی]] [[اعمال]] نفوذ بر دیگران و نفوذ عبارت از اعمالی است که مستقیم یا غیرمستقیم باعث [[تغییر]] در [[رفتار]] یا نظرات دیگران می‌شود. قدرت مرجعیت معمولاً در [[اختیار]] [[رهبران]] سازمانی قرار می‌گیرد؛ زیرا اغلب رهبران ویژگی‌هایی دارند که در نظر دیگران، مطلوب و مناسب است؛ بنابراین دیگران آنها را به عنوان [[الگو]] و [[مرجع]] قبول می‌کنند و می‌کوشند تا [[باورها]]، [[ارزش‌ها]] و نگرش‌های خود را طبق خواسته او تغییر دهند و از عملکرد و رفتارش [[تبعیت]] نمایند تا همانند او شوند. وجود [[رهبر]] یا رهبرانی [[قدرتمند]] و بانفوذ که با اهداف والا و رفتارهای مناسب، در مقام الگو و اسوه، بتوانند بر [[کارگزاران]] خود تأثیر گذاشته و اعمال آنها را در جهت اهداف [[سازمان]] سوق دهند، از جمله عوامل بسیار مهم در [[سلامت]] سازمان و [[پیشرفت]] آن است<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۷.</ref>.
# '''دقت در گزینش کارگزاران:''' [[خداوند متعال]] در خصوص واگذاری [[مسئولیت‌ها]] و از آن جمله [[مسئولیت]] خطیر اداره شئون مملکت [[اسلامی]] به افراد شایسته می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}}<ref>«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref>. این [[آیه]] و ذیل آن که در ارتباط با [[داوری]] به [[قسط]] می‌باشد و همچنین قرار گرفتن در کنار [[آیه اولوالأمر]]، جمعاً نشان دهنده آن است که منظور از [[امانت]]، تنها معنای عام آن نیست بلکه [[امانت]] [[رهبری]] و اداره جامعه اسلامی است<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۸.</ref>.
# '''رعایت و ارتقاء منزلت کارکنان:''' تحقیقات نشان می‌دهد مدیران سازمان‌ها کمتر توانسته‌اند از جایگاه کارکنان به تبیین [[خواسته‌ها]] و نیازهای واقعی آنان بپردازند. اگرچه [[حقوق]] و دستمزد به عنوان عامل نگه دارنده حائز اهمیت است؛ اما عواملی چون کسب [[موفقیت]] [[قدردانی]] برای انجام کار، [[مسئولیت]] فزاینده و [[رشد]] و [[توسعه]] از عوامل انگیزشی به شمار می‌روند؛ زیرا کارکنان بعد از تأمین نیازهای مادی به سلسله نیازهای بالاتر مانند تعلق [[احترام]] و خودیابی احتیاج پیدا می‌کنند<ref>کریمیان، احمدرضا؛ فروغی‌نسب، رجبعلی، «روش‌های احترام به کارکنان در محیط کار و خارج از آن»، توسعه مدیریت، شماره ۵۵، ص۷.</ref>. توجه به [[منزلت]] و [[شأن]] [[انسانی]] در بطن قوانین اداری و ترویج [[فرهنگ]] [[فروتنی]] و [[احترام]] در مناسبات رسمی [[مدیران]] با کارکنان و تقویت [[احساسات]] [[برابری]]، تعلق به [[سازمان]]، [[خودباوری]]، [[توانایی]] [[رشد]] و [[پیشرفت]] و... در آنان، موجب [[رضایت]] شغلی و [[امنیت]] خاطر شده و راه را بر اقدامات خلاصی جویانه که بعضاً توأم با قانون‌گریزی و هنجارشکنی و به عبارت دیگر فسادآمیز است، [[سد]] می‌نماید<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۶۹.</ref>.
# '''[[نظارت]] و بازرسی:''' اصل [[نظارت و کنترل]]، در فرهنگ اسلامی از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است. نظارت [[خداوند]]<ref>{{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ}} «بگو: ای اهل کتاب! چرا به آیات خداوند کفر می‌ورزید در حالی که خداوند به آنچه می‌کنید گواه است» سوره آل عمران، آیه ۹۸.</ref>، [[فرشتگان]]<ref>{{متن قرآن|وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِرَامًا كَاتِبِينَ * يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ}} «و بی‌گمان بر شما نگهبانی گمارده‌اند * که نویسندگانی بزرگوارند * آنچه انجام می‌دهید می‌دانند» سوره انفطار، آیه ۱۰-۱۲.</ref>، [[پیامبران]]<ref>{{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا}} «پس آن هنگام که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را (نیز) بر آنان، گواه گیریم (حالشان) چگونه خواهد بود؟» سوره نساء، آیه ۴۱.</ref> و... بر [[اعمال انسان]] و [[شهادت]] آنان در [[روز قیامت]]، از این قبیل است. [[حضرت علی]]{{ع}} به فرماندار خود می‌فرمایند: «سپس [[رفتار]] [[کارگزاران]] را بررسی کن و جاسوسانی [[راستگو]] و [[وفا]] پیشه بر آنان بگمار که [[مراقبت]] و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب [[امانت‌داری]] و [[مهربانی]] با [[رعیت]] خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن و اگر یکی از آنان دست به [[خیانت]] زد و گزارش [[جاسوسان]] تو هم آن خیانت را [[تأیید]] کرد، به همین مقدار [[گواهی]] [[قناعت]] کرده، او را با تازیانه [[کیفر]] کن و آنچه از [[اموال]] که در [[اختیار]] دارد از او باز پس گیر، سپس او را [[خوار]] دار و [[خیانتکار]] بشمار و طوق بدنامی به گردنش بیفکن»<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ}}؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۷۰.</ref>
# جلب حمایت سیاسی<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
#سیاست‌زدایی از [[نظام اداری]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# ملزم ساختن دستگاه‌ها به پاسخ‌گویی درونی و بیرونی<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[توسعه]] مشارکت مردم در [[مبارزه با فساد]] (سازمان‌های مدنی نظیر گروه‌های [[شهروندی]]، سازمان‌های مردم نهاد، کانون‌های [[فرهنگی]] و هیأت‌های مذهبی)<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
# تقویت نقش و جایگاه مطبوعات و رسانه‌های آزاد و مستقل<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
# شفاف‌سازی و [[اطلاع‌رسانی]] امور<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.


[[امام علی]]{{ع}} [[بداهت]] و ضرورت این [[فریضه]] را برای هر [[اجتماعی]] این‌چنین بیان می‌کنند: {{متن حدیث|مَنْ تَرَكَ إِنْكَارَ الْمُنْكَرِ بِقَلْبِهِ وَ يَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَيِّتُ الْأَحْيَاءِ}}؛ «کسی که منکر را با [[قلب]] و دست و زبانش [[انکار]] نکند، مرده‌ای است میان زندگان»<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۸۱.</ref>.
برخی از راهکارهای [[اداری]]، ساختاری و [[مدیریتی]] نیز عبارت است از:
[[امام باقر]]{{ع}} نیز در [[حدیثی]] ثمرات و کارکردهای [[امر به معروف و نهی از منکر]] در [[جامعه]] را بر می‌شمارند و می‌فرمایند: {{متن حدیث|إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ سَبِيلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ}}؛ «امر به معروف و نهی از منکر راه و روش [[پیامبران]] و شیوه [[صالحان]] است و فریضه بزرگی است که دیگر [[فرایض]] به واسطه آن بر پا می‌شود. راه‌ها [[امن]] می‌گردد و درآمدها [[حلال]] می‌شود و [[حقوق]] پایمال شده به صاحبانش بر می‌گردد، [[زمین]] آباد می‌شود و (بدون [[ظلم]]) [[حق]] از [[دشمنان]] گرفته می‌شود و [[کارها]] سامان می‌پذیرد»<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج۵، ص۵۶.</ref>.
# استقرار [[نظام]] [[شایسته‌سالاری]]<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
در نهایت، از مجموع بحث راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]]، می‌توان نتیجه گرفت که «هر چه سطح اخلاق عمومی بالاتر باشد؛ هزینه‌های روانی و [[اخلاقی]] [[فساد اداری]] بیشتر خواهد شد. به علاوه خطر [[کشف]] و [[تنبیه]] و هزینه‌های ناشی از آن بالا خواهد رفت. نیز در صورت کشف موارد [[تخلف]]، هزینه‌های حیثیتی آن برای متخلفان بالاتر از زمانی خواهد بود که [[جامعه]] از سطح پایین‌تری از [[فضایل اخلاقی]] برخوردار است»<ref>خداداد حسینی، سید حمید؛ فرهادی‌نژاد، محسن، «بررسی فساد اداری و روش‌های کنترل آن»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۵، شماره ۱، ص۴۱.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۲.</ref>
# ایجاد نظام [[تشویق]] و [[تنبیه]] مناسب<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# استاندارد‌سازی خدمات قابل ارائه دستگاه‌ها به [[مردم]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[تفویض]] [[اختیار]] و کاهش مراحل تصمیم‌گیری<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# ایجاد تغییرات اصولی و اساسی در خط مشی‌های موجود.
# تناسب [[شخصیت]] با [[شغل]] کارکنان<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
# جلوگیری از هرگونه [[تبعیض]] و [[اعمال]] نفود و [[انحراف]] از اصول<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# برقراری سیستم‌های کنترل و [[نظارت]] در امور و زمینه‌های مختلف<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# اطلاع از [[میزان]] [[دارایی]] و موجودی سالانه صاحب منصبان و [[مسئولان]] ارشد<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶؛ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.</ref>.
# ارزیابی عملکرد دستگاه‌ها<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.</ref>.
# [[آموزش]] مدیران دولتی و کارکنان در مورد نحوه [[برخورد با فساد]] [[اداری]]<ref>عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۹.</ref>


===راهکارهای مبتنی بر [[قانون]]===
==== راهکارهای [[اقتصادی]] ====
به طور کلی به منظور [[برقراری نظم]] و [[ثبات]] و پیشبرد اهداف فردی و گروهی در یک جامعه، به یک سلسله ضوابط و اصول مورد اتفاق [[اکثریت]] آن جامعه نیاز است که یا تحت [[نظارت]] غیر رسمی [[اجتماعی]] و در قالب [[موازین اخلاقی]] یا به واسطه کنترل نهادهای رسمی، تقویت شده و به [[اجرا]] در می‌آید. امروزه به جهت گسترش و پیچیدگی [[نظام‌های اجتماعی]]، تکیه صرف بر [[اخلاق فردی]] و جمعی کارساز نبوده و این اصول می‌بایست به وسیله مؤسسات اجتماعی بسیار تخصصی مانند مجالس [[قانون‌گذاری]]، دادگاه‌ها، [[نیروهای انتظامی]] و... مورد [[حمایت]] قرار گیرد.
عدالت در توزیع امکانات و لوازم [[تولید]]، ارائه تسهیلات و فراهم نمودن بسترهای [[رشد]] و [[توسعه اقتصادی]] برای همه افراد و گروه‌های متقاضی عرصه کار و تلاش و نیز [[عدالت]] در امور مالیاتی و مراعات حال [[خراج]] دهندگان، تقاضا برای [[فساد اداری]] از سوی [[مردم]] و نهادهای تولید کننده را کاهش خواهد داد. برقراری این نوع [[عدالت اقتصادی]] به جهت نیاز به [[اصلاحات]] بنیادین، سخت و در عین حال با اهمیت است؛ زیرا در شرایطی که همه افراد متقاضی کار و [[تولید]]، بتوانند از امکانات و تسهیلات مورد نیاز خود برخوردار شوند؛ دیگر نیازی به دور زدن [[قانون]] و [[توسل]] به [[فساد اداری]] نخواهد بود.
[[مدیریت]] یک جامعه از سطوح [[خرد]] تا کلان، نیازمند [[برنامه‌ریزی]]، [[هدف‌گذاری]] و تدوین [[قوانین]] ریز و درشت است که تألیف و ضمانت اجرای آنها به وسیله نهادهای رسمی انجام می‌پذیرد. از این رو همه عوامل [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[قضایی]] به وجود آورنده [[فساد اداری]]، به جهت برخورداری از [[سیستم]] مدیریت رسمی و قانونی، در ذیل راهکارهای مبتنی بر قانون قرار خواهند گرفت. این راهکارها، تعیین کننده خطی‌مشی‌های کلی و گاه جزئی در حوزه‌های مذکور می‌باشد که تنها از طریق نهادها و [[مسئولان]] ذیربط و نیز به وسیله تدوین ضوابط رسمی، قابل اجرا و بهره‌برداری خواهد بود. در ادامه به بررسی مجموعه راهکارهای قانونی جهت [[مقابله با فساد اداری]] از دیدگاه [[قرآن کریم]] و [[روایات]] می‌پردازیم.


====راهکارهای سیاسی و [[اداری]]====
[[امام علی]]{{ع}} در [[فرمان]] [[حکومتی]] خود به [[مالک اشتر]]، در رابطه با رعایت حقوق کارگزاران نظامی متناسب با شایستگی‌های آنان، چنین سفارش می‌کنند: «و در یک ارزشیابی دقیق، [[رنج]] و زحمات هر یک از آنان را [[شناسایی]] کن؛ و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و [[ارزش]] خدمت او را ناچیز مشمار؛ تا [[شرافت]] و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ شماری؛ یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی»<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى وَ لَا تَضُمَّنَّ بَلَاءَ امْرِئٍ إِلَى غَيْرِهِ وَ لَا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلَائِهِ وَ لَا يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ صَغِيراً وَ لَا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ عَظِيماً}}؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۷۱.</ref>
راهکارهای سیاسی و اداری [[مبارزه با فساد]]، ناظر به [[اصلاح قوانین]] و نیز [[تغییر]] شرایط در حوزه‌های مربوط به [[اداره جامعه]] در سطح کلان و همچنین اداره [[سازمان‌ها]] در سطح [[خرد]] است. ساختار کلی [[نظام]] [[حکومت]] و [[تشکیلات]] و فرایندهای [[اداری]] موضوع این نوع راهکارها خواهد بود. در ذیل برخی از این راهکارها بیان می‌شود.


=====[[تعادل]] در [[عدم تمرکز اداری]]=====
برخی از راهکارهای اقتصادی عبارت است از:
در بحث از [[مفاسد اداری]]، گستردگی [[نفوذ]] و دخالت‌های [[دولت]] در عرصه‌های مختلف [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و... را یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز [[فساد]] می‌دانند و از چنین ساختار [[حکومتی]] و اداری با عنوان دولت متمرکز نام می‌برند. در مقابل، دولتی که گستره دخالت‌هایش در امور مختلف اجرایی محدود باشد، غیرمتمرکز نامیده می‌شود. تمرکز و عدم تمرکز اداری، هر دو از مزایا و معایب و نیز طرفداران مخصوص به خود برخوردارند. همچنان که قبلاً نیز بیان شد؛ [[افراط]] در تمرکز اداری منجر به [[استبداد]] و تضییع [[حقوق]] بخش‌هایی از [[جامعه]] شده و با ایجاد محدودیت در فعالیت‌های [[آزاد]] سیاسی، [[اجتماعی]]، اقتصادی و... زمینه‌های بروز هرگونه فساد از جمله [[فساد اداری]] را فراهم می‌سازد. عدم تمرکز در [[اداره امور]] مملکت نیز در درازمدت منجر به [[استقلال]] مدیریت‌های خرد و محلی و در نهایت تضاد و برخورد آراء و [[منافع]] آنان با یکدیگر و با [[مدیریت]] مرکزی خواهد شد که نتیجه آن همان زوال و فساد اداری است.
# آزادسازی (از میان برداشتن تعرفه‌ها، سهمیه‌ها، محدودیت‌های ارزی، کنترل‌های قیمتی و صدور سریع و آسان مجوزها)<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# رقابتی کردن فرایند تهیه و توزیع کالا و خدمت و فراهم نمودن [[حق انتخاب]] برای [[شهروندان]]<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# حذف یارانه‌ها<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# کوچک کردن [[دولت]] و خصوصی‌سازی<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# [[تشویق]] و ترویج اتحادیه‌های [[تجاری]]، انجمن‌های صنفی و [[احزاب]] مربوطه<ref>ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.
# ایجاد انگیزه و ارتقای سیستم‌های رفاهی و حقوقی کارکنان<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]]، ص ۸.</ref>


بررسی [[حکومت اسلامی]] در [[دوران پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[خلافت]] پنج ساله [[امام علی]]{{ع}} نشان می‌دهد که تمرکز یا عدم تمرکز در اداره امور مملکتی، بستگی به سه عامل [[زمان]]، مکان و نیروهای اداری موجود داشته است<ref>محمدی، عبدالعلی، درآمدی بر ساختار اداری حکومت اسلامی، ص۱۷۴؛ پیروز، علی آقا؛ خدمتی، ابوطالب؛ و دیگران، مدیریت در اسلام، ص۱۳۷.</ref>. به عبارت دیگر چنانچه شرایط و بسترهای لازم برای اداره ایالت‌های مختلف [[اسلامی]] به دست [[کارگزاران]] [[امین]] و [[معتمد]] به وجود می‌آمد؛ ایشان به [[فرمانداران]] خود در حیطه‌های مختلف [[مدیریتی]]، [[اختیار]] تام می‌دادند و خود تنها نقش نظارتی را ایفا می‌نمودند. در غیر این صورت مدام پیگیر مسائل اداری در تمام [[مملکت اسلامی]] بوده و [[تصمیمات]] مختلف در [[مرکز حکومت]] اخذ و صادر می‌گردید. به عبارت دیگر در به‌کارگیری این دو روش [[اداری]]، [[سیستم]] [[متعادل]] را برگزیدند؛ که از دو شیوه [[حکومت‌داری]] مذکور توأمان و با توجه به شرایط، برای [[اداره امور]] استفاده می‌نمودند. [[قرآن کریم]] یکی از ویژگی‌های مثبت [[جامعه اسلامی]] را [[میانه‌روی]] و [[تعادل]] معرفی می‌کند: {{متن قرآن|جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا}}<ref>«و بدین‌گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم» سوره بقره، آیه ۱۴۳.</ref>. [[امام علی]]{{ع}} درباره [[پیامبر اکرم]]{{صل}} می‌فرمایند: {{متن حدیث|سِيرَتُهُ الْقَصْدُ}}: «روش و [[سیره]] ایشان تعادل و میانه‌روی بود»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۹.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۶.</ref>
==== راهکارهای [[فرهنگی]] ـ [[اجتماعی]] ====
از آنجا که مواجهه [[مردم]] با فساد و شناسایی آن توسط آنها، همواره محتمل و آسان نیست؛ لذا به منظور بهره‌گیری از [[نظارت اجتماعی]] در [[مبارزه با فساد]] [[اداری]]، [[اطلاع‌رسانی]] عمومی می‌تواند نقش واسطه را در این فرآیند ایفا نماید. اطلاع‌رسانی عمومی، منجر به هزینه حیثیتی وسیع‌تری برای [[مجرمان]] و نیز عامل فشار نیرومندی بر [[دولت‌ها]] و دستگاه‌های نظارتی و [[قضایی]] برای رسیدگی دقیق و برخورد [[قاطع]] با [[مفسدین]] خواهد بود.


=====برخورداری [[مدیران]] از [[قدرت]] [[مرجعیت]]=====
در دنیای گسترده و پیچیده امروزی با وجود [[گرایش‌ها]] و سلیقه‌های مختلف و نیاز به اطلاع‌رسانی سریع، اکتفا به منبر و خطابه به تنهایی کارساز نخواهد بود. به همین جهت نیز رسانه‌های گروهی و مطبوعات، [[وظیفه]] خبررسانی به مردم یک [[جامعه]] و حتی عموم ملت‌های [[دنیا]] را برعهده گرفته‌اند<ref>دلشاد تهرانی، مصطفی؛ حسن آهنگری، مهدی، «توزیع فقر یا توزیع عدالت از دیدگاه نهج البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۳۷، ص۸۴.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۷۳.</ref>
قدرت عبارت است از [[توانایی]] [[اعمال]] [[نفوذ]] بر دیگران و نفوذ عبارت از اعمالی است که مستقیم یا غیرمستقیم باعث [[تغییر]] در [[رفتار]] یا نظرات دیگران می‌شود. قدرت مرجعیت معمولاً در [[اختیار]] [[رهبران]] سازمانی قرار می‌گیرد؛ زیرا اغلب رهبران ویژگی‌هایی دارند که در نظر دیگران، مطلوب و مناسب است؛ بنابراین دیگران آنها را به عنوان [[الگو]] و [[مرجع]] قبول می‌کنند و می‌کوشند تا [[باورها]]، [[ارزش‌ها]] و نگرش‌های خود را طبق خواسته او تغییر دهند و از عملکرد و رفتارش [[تبعیت]] نمایند تا همانند او شوند.
به نظر می‌رسد استفاده از این نوع قدرت در نگرش [[اسلامی]]، منعی نداشته و مجاز باشد.... [[خداوند متعال]] علاوه بر اعطای قدرت مرجعیت به [[رهبران دینی]]، [[مردم]] را نیز به تبعیت و [[الگوپذیری]] از آنان [[دعوت]] کرده است؛ قرآن کریم در مورد [[اسوه]] بودن پیامبر اکرم{{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref><ref>شفیعی، عباس؛ خدمتی، ابوطالب؛ پیروز، علی آقا، رفتار سازمانی با رویکرد اسلامی، ص۱۷۹.</ref>. بنابراین وجود [[رهبر]] یا رهبرانی [[قدرتمند]] و بانفوذ که با [[اهداف والا]] و رفتارهای مناسب، در [[مقام]] الگو و اسوه، بتوانند بر [[کارگزاران]] خود تأثیر گذاشته و اعمال آنها را در جهت اهداف [[سازمان]] سوق دهند، از جمله عوامل بسیار مهم در [[سلامت]] سازمان و [[پیشرفت]] آن است.


در [[منابع اسلامی]]، رهبران اثربخش باید از ویژگی‌های ذیل برخوردار باشند: [[تقوا]]، [[رفق و مدارا]]، [[الفت]] و [[محبت]]، دفع [[بدی]] با خوبی، [[سعه صدر]]<ref>پیروز، علی آقا؛ خدمتی، ابوطالب؛ و دیگران، مدیریت در اسلام، ص۲۳۵.</ref>. [[دانش]] کافی، [[قدرت]] و [[کارآمدی]] و [[امانت‌داری]]. به عنوان مثال: [[حضرت یوسف]]{{ع}} هنگام درخواست برای خزانه‌داری [[مصر]]، به [[پادشاه]] آن سامان فرمودند: {{متن قرآن|اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ}}<ref>«(یوسف) گفت: مرا بر گنجینه‌های این سرزمین بگمار که من نگاهبانی دانایم» سوره یوسف، آیه ۵۵.</ref>. [[دختر حضرت شعیب]]{{ع}} نیز [[دلایل]] خود برای پیشنهاد به‌کارگیری [[موسی]]{{ع}} را قدرت و امانت‌داری وی بیان می‌کند: {{متن قرآن|يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ}}<ref>«یکی از آن دو (دختر) گفت: ای پدر! او را به مزد گیر که بی‌گمان بهترین کسی که (می‌توانی) به مزد بگیری، این توانمند درستکار است» سوره قصص، آیه ۲۶.</ref>.
برخی از راهکارهایی که در زمینه فرهنگی می‌توان نام برد عبارت است از:
باید گفت، از آنجا که [[مکارم اخلاقی]] و [[رفتاری]] همواره مورد پسند و از [[گرایش‌های فطری]] [[انسان]] بوده است؛ چنانچه مدیری از این [[فضایل]] در [[منش]] خود بهره برده و گفتار و [[کردار]] وی با یکدیگر هم‌خوانی داشته باشد؛ بر [[کارمندان]] خود تأثیر مثبت گذاشته و به عنوان یک [[الگو]] در پیشبرد اهداف [[سازمان]] و [[پیشگیری]] از [[خطاکاری]] و [[فساد]]، نقش بسیار مؤثری خواهد داشت. ظرفیت ایجاد این نوع منش، در [[فرهنگ]] و [[آموزه‌های اسلامی]] به طور گسترده‌ای وجود دارد که [[مدیران]] برای به دست آوردن قدرت [[مرجعیت]] و [[رهبری]]، می‌توانند از آن بهره گیرند.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۷.</ref>
# '''[[رسانه]] و مطبوعات [[آزاد]]:''' [[رسانه‌ها]] و مطبوعات آزاد بر مسائل مهم و حساس تمرکز می‌کنند؛ اطلاعات مورد نیاز برای افزایش [[آگاهی]] و مشارکت عمومی را در سطح گسترده منتشر مینمایند؛ و خطاکاری‎ها و [[سوء]] عملکردها را افشا می‌کنند. همه این نهادها هنگامی که در کنار هم قرار میگیرند، باید محیطی را ایجاد کنند که در آن [[مردم]] [[مسئولیت]] اعمالشان را بپذیرند و [[سیستم]] [[نظارت]] و ارزیابی به کاهش فساد، رونق و شکوفایی بیشتر و [[ثبات]] افزون‌تر [[جامعه]] بینجامد.
 
# '''[[آموزش]]:''' آخرین و نه کم ارزش‌ترین راهکار و ساز و کار برای نهادینه‌سازی در جامعه، بهره‌گیری از نظام آموزش است. نظام آموزش در هر جامعه نقشی عمده و اساسی در شکل‌‎دهی ارزش‎های مؤثر بر [[رفتار]] افراد دارد. بدین ترتیب، [[انتظار]] می‌رود که نظام [[آموزشی]] در یک [[جامعه اسلامی]] مبلغ و منتقل کننده نظام ارزشی اسلام به تمامی گروه‎ها و در همه مکان‌ها باشد تا افراد [[تربیت]] شده در این نظام بتوانند در نقش‎های مختلف [[اجتماعی]] که بر عهده می‌‎گیرند، به صورت [[اخلاقی]] عمل کنند<ref>[[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»]]</ref>.
=====دقت در [[گزینش کارگزاران]]=====
# '''نهادینه کردن ارزش‌هایی''' چون [[صداقت]]، وظیفه‌شناسی، [[احترام]] و توجه به [[انصاف]] و [[عدالت]] در راستای تدوین منشور [[اخلاقی]]<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.
[[خداوند متعال]] در خصوص واگذاری [[مسئولیت‌ها]] و از آن جمله [[مسئولیت]] خطیر [[اداره شئون مملکت]] [[اسلامی]] به افراد شایسته می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}}<ref>«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref>. این [[آیه]] و ذیل آنکه در ارتباط با [[داوری]] به [[قسط]] می‌باشد و همچنین قرار گرفتن در کنار [[آیه اولوالأمر]]، جمعاً نشان دهنده آن است که منظور از [[امانت]]، تنها معنای عام آن نیست بلکه [[امانت]] [[رهبری]] و [[اداره جامعه اسلامی]] است.
# '''[[توسعه]] [[فرهنگ]] سازمانی ضد [[فساد]]'''<ref>شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.</ref>.
پس از دوران [[خلیفه سوم]] که [[فساد]] همه جانبه، [[جامعه اسلامی]] را رنجور نموده بود، [[امام علی]]{{ع}}، ناچار دست به [[اصلاحات]] گسترده‌ای در حوزه‌های مربوط به [[امور اداری]] زدند. از جمله، حذف عناصر [[فاسد]] [[حکومت]] سابق و نیز [[گزینش]] و [[استخدام]] [[کارگزاران]] و [[مدیران]] لایق. در همین راستا نیز توصیه‌هایی به [[فرماندار]] خود در [[مصر]] نمودند: {{متن حدیث|ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً}}؛ «سپس در امور کارمندانت بیندیش؛ و پس از [[آزمایش]] به کارشان بگمار و با میل شخصی و بدون [[مشورت]] با دیگران، آنان را به کارهای مختلف وادار نکن؛ زیرا نوعی [[ستمگری]] و [[خیانت]] در امانت است. [[کارگزاران دولتی]] را از میان مردمی با [[تجربه]] و باحیا از خاندانی [[پاکیزه]] و با [[تقوا]] که در [[مسلمانی]] سابقه درخشانی دارند؛ [[انتخاب]] کن؛ زیرا [[اخلاق]] آنان گرامی‌تر و آبرویشان محفوظ‌تر و طمع‌ورزی‌شان کمتر و [[آینده‌نگری]] آنان بیشتر است.»..<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۸.</ref>
# '''فرایند [[جامعه‌پذیری]] تازه‌واردان''' (به جهت [[آلوده]] نشدن به [[مفاسد اداری]])<ref>کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]] ص ۸.</ref>
 
====رعایت و [[ارتقاء منزلت کارکنان]]====
تحقیقات نشان می‌دهد که مدیران [[سازمان‌ها]] کمتر توانسته‌اند از جایگاه کارکنان به تبیین [[خواسته‌ها]] و نیازهای [[واقعی]] آنان بپردازند. اگرچه [[حقوق]] و دستمزد به عنوان عامل نگه دارنده حائز اهمیت است؛ اما عواملی چون کسب [[موفقیت]] [[قدردانی]] برای انجام کار، [[مسئولیت]] فزاینده و [[رشد]] و [[توسعه]] از عوامل انگیزشی به شمار می‌روند؛ زیرا کارکنان بعد از تأمین [[نیازهای مادی]] به سلسله نیازهای بالاتر مانند تعلق [[احترام]] و خودیابی احتیاج پیدا می‌کنند<ref>کریمیان، احمدرضا؛ فروغی‌نسب، رجبعلی، «روش‌های احترام به کارکنان در محیط کار و خارج از آن»، توسعه مدیریت، شماره ۵۵، ص۷.</ref>.
از دیدگاه [[قرآن کریم]]، [[انسان]] از [[کرامت]] ذاتی برخوردار است و این [[کرامت]] را [[خداوند متعال]] به وی [[عنایت]] فرموده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ}}<ref>«و به راستی ما فرزندان آدم را ارجمند داشته‌ایم و آنان را در خشکی و دریا (بر مرکب) سوار کرده‌ایم» سوره اسراء، آیه ۷۰.</ref>. «[[قرآن کریم]] [[دلایل]] متعددی را در خصوص [[عزت]] و [[کرامت انسان]] مطرح می‌کند که محور کلیه این دلایل چگونگی [[خلقت انسان]] است. در نظر [[قرآن]]، [[انسان]] در بهترین<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ}} «که ما انسان را در نیکوترین ساختار آفریده‌ایم» سوره تین، آیه ۴.</ref> و [[زیباترین]]<ref>{{متن قرآن|خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ}} «آسمان‌ها و زمین را به حقّ آفرید و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره تغابن، آیه ۳.</ref> صورت و با خلقتی کامل<ref>{{متن قرآن|وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ}} «و به راستی شما را آفریدیم و شما را چهره‌نگاری کردیم سپس به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید! همه فروتنی کردند جز ابلیس که از فروتنان نبود» سوره اعراف، آیه ۱۱.</ref> و [[معتدل]]<ref>{{متن قرآن|فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ}} «پس هنگامی که او را باندام برآوردم و در او از روان خویش دمیدم، برای او به فروتنی در افتید!» سوره حجر، آیه ۲۹.</ref> آراسته شده و به همین دلیل [[شایستگی]] پذیرش نفخه [[الهی]]<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ}} «سپس او را باندام برآورد و از روح خویش در او دمید و برایتان گوش و چشمان و دل‌ها را پدیدار کرد، (امّا) اندک سپاس می‌گزارید» سوره سجده، آیه ۹.</ref> را یافته است. علاوه بر این [[انسان‌ها]] همگی در [[آفرینش]] و [[طبیعت]]، یکسان هستند: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً}}<ref>«همان که شما را از تنی یگانه آفرید و از (سرشت) او همسرش را پدید آورد و از آن دو، مردان و زنان بسیار (در جهان) پراکند» سوره نساء، آیه ۱.</ref>.
 
به همین دلیل است که در [[نظام اجتماعی]] که لازمه بقاء و [[پیشرفت]] آن پذیرش و انجام مسئولیت‌های مختلف است و این [[مسئولیت‌ها]] به واسطه [[قرارداد اجتماعی]] از جایگاه ارزشی متفاوتی برخوردارند؛ [[کرامت]] و [[شرافت]] ذاتی [[انسان]] هرگز نباید زیر سؤال رفته و یا نادیده انگاشته شود. [[امام علی]]{{ع}} در ارتباط با [[حفظ]] و رعایت کرامت زیردستان به [[مالک اشتر]] می‌فرمایند: {{متن حدیث|وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ يُؤْتَى عَلَى أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلِ الَّذِي تُحِبُّ وَ تَرْضَى أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِي الْأَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ وَ قَدِ اسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ وَ ابْتَلَاكَ بِهِمْ}}؛ «[[مهربانی]] با [[مردم]] را [[پوشش]] [[دل]] خویش قرار ده و با همه [[دوست]] و [[مهربان]] باش. مبادا هرگز چونان [[حیوان]] شکاری باشی که خوردن آنان را [[غنیمت]] دانی؛ زیرا مردم دو دسته‌اند: دسته‌ای [[برادر دینی]] تو و دسته دیگر همانند تو در [[آفرینش]] می‌باشند. اگر گناهی از آنان سر می‌زند یا علت‌هایی بر آنان عارض می‌شود یا خواسته و ناخواسته، اشتباهی مرتکب می‌گردند؛ آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر؛ آن‌گونه که دوست داری [[خدا]] تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. همانا تو از آنان [[برتر]] و [[امام]] تو از تو برتر و خدا بر آن کس که تو را [[فرمانداری مصر]] داد والاتر است که انجام امور [[مردم مصر]] را به تو واگذارده و آنان را وسیله [[آزمودن]] تو قرار داده است»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
بنابراین توجه به [[منزلت]] و [[شأن]] [[انسانی]] در بطن [[قوانین اداری]] و [[ترویج]] [[فرهنگ]] [[فروتنی]] و [[احترام]] در مناسبات رسمی [[مدیران]] با کارکنان و تقویت [[احساسات]] [[برابری]]، تعلق به [[سازمان]]، [[خودباوری]]، [[توانایی]] [[رشد]] و [[پیشرفت]] و... در آنان، موجب [[رضایت]] شغلی و [[امنیت]] خاطر شده و راه را بر اقدامات خلاصی جویانه که بعضاً توأم با [[قانون‌گریزی]] و [[هنجارشکنی]] و به عبارت دیگر فسادآمیز است، [[سد]] می‌نماید.
است.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۶۹.</ref>
 
=====[[نظارت]] و [[بازرسی]]=====
رابرت ماکلر تعریفی از کنترل ارائه داده که در آن عناصر اصلی فرآیند کنترل نشان داده شده است:
«[[مدیریت]] کنترل، تلاشی است سیستماتیک و نظام‌وار برای تعیین استانداردهای عملکرد برای [[اهداف]] [[برنامه‌ریزی]] شده، طراحی [[سیستم]] بازخورد اطلاعات، مقایسه عملکرد [[واقعی]] با استانداردهای از پیش تعیین شده، مشخص کردن اینکه آیا انحرافاتی وجود دارد یا نه و تعیین [[میزان]] اهمیت آنها و انجام [[اقدامات اصلاحی]] برای حصول [[اطمینان]] از اینکه همه منابع شرکت، به شیوه‌ای بسیار مؤثر و با حداکثر [[کارایی]] ممکن، در جهت دست‌یابی به اهداف شرکت، مورد استفاده قرار گرفته است»<ref>پیروز، علی آقا؛ خدمتی، ابوطالب؛ و دیگران، مدیریت در اسلام، ص۲۶۷.</ref>.
 
اصل [[نظارت و کنترل]]، در [[فرهنگ اسلامی]] از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است. نظارت [[خداوند]]<ref>{{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ}} «بگو: ای اهل کتاب! چرا به آیات خداوند کفر می‌ورزید در حالی که خداوند به آنچه می‌کنید گواه است» سوره آل عمران، آیه ۹۸.</ref>، [[فرشتگان]]<ref>{{متن قرآن|وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِرَامًا كَاتِبِينَ * يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ}} «و بی‌گمان بر شما نگهبانی گمارده‌اند * که نویسندگانی بزرگوارند * آنچه انجام می‌دهید می‌دانند» سوره انفطار، آیه ۱۰-۱۲.</ref>، [[پیامبران]]<ref>{{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا}} «پس آن هنگام که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را (نیز) بر آنان، گواه گیریم (حالشان) چگونه خواهد بود؟» سوره نساء، آیه ۴۱.</ref> و... بر [[اعمال انسان]] و [[شهادت]] آنان در [[روز قیامت]]، از این قبیل می‌باشد.
[[حضرت علی]]{{ع}} به [[فرماندار]] خود می‌فرمایند: {{متن حدیث|ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ}}؛ «سپس [[رفتار]] [[کارگزاران]] را بررسی کن و جاسوسانی [[راستگو]] و [[وفا]] پیشه بر آنان بگمار که [[مراقبت]] و [[بازرسی]] پنهانی تو از کار آنان، سبب [[امانت‌داری]] و [[مهربانی]] با [[رعیت]] خواهد بود؛ و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن و اگر یکی از آنان دست به [[خیانت]] زد و گزارش [[جاسوسان]] تو هم آن خیانت را [[تأیید]] کرد، به همین مقدار [[گواهی]] [[قناعت]] کرده، او را با تازیانه [[کیفر]] کن و آنچه از [[اموال]] که در [[اختیار]] دارد از او باز پس گیر، سپس او را [[خوار]] دار و [[خیانتکار]] بشمار و طوق بدنامی به گردنش بیفکن»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
استفاده از عبارت‌هایی نظیر: {{متن حدیث|بَلَغَنِي عَنْكَ‌}} در [[مکاتبات]] حضرت{{ع}} با کارگزاران خود در نواحی مختلف<ref>نهج البلاغه، نامه‌های ۷۱، ۴۰، ۴۳ و ۶۳.</ref> نیز بیانگر آن است که ایشان عده‌ای را به عنوان [[مأمور مخفی]]، [[مسئول]] [[نظارت]] و گزارش [[اعمال]] کارگزاران قرار داده بودند.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۷۰.</ref>
 
===راهکارهای [[اقتصادی]]===
[[عدالت در توزیع]] امکانات و لوازم [[تولید]]، ارائه تسهیلات و فراهم نمودن بسترهای [[رشد]] و [[توسعه اقتصادی]] برای همه افراد و گروه‌های متقاضی عرصه [[کار و تلاش]] و نیز [[عدالت]] در امور مالیاتی و مراعات حال [[خراج]] دهندگان، تقاضا برای [[فساد اداری]] از سوی [[مردم]] و نهادهای تولید کننده را کاهش خواهد داد. برقراری این نوع [[عدالت اقتصادی]] به جهت نیاز به [[اصلاحات]] بنیادین، سخت و در عین حال با اهمیت است؛ زیرا در شرایطی که همه افراد متقاضی کار و [[تولید]]، بتوانند از امکانات و تسهیلات مورد نیاز خود برخوردار شوند؛ دیگر نیازی به دور زدن [[قانون]] و [[توسل]] به [[فساد اداری]] نخواهد بود. [[قرآن کریم]] با اشاره به فراهم نمودن بسترهای کار و تولید در [[زمین]]، آبادسازی آن را از مسئولیت‌های مهم [[انسان]] در این [[دنیا]] بر می‌شمارد و می‌فرماید: {{متن قرآن|هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref>. از سوی دیگر [[آزادی]] و [[عدالت]] در [[بهره‌مندی از نعمت‌های الهی]] را، [[حق]] همه مردمی دانسته است که خواهان [[کار و تلاش]] و [[سازندگی]] می‌باشند و تأکید می‌نماید که هیچ کس در هیچ مقامی حق انحصاری کردن و [[تحریم]] امکانات [[الهی]] را ندارد: {{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ}}<ref>«بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟» سوره اعراف، آیه ۳۲.</ref>.
 
[[جانشین بر حق پیامبر]]{{صل}} و [[خلیفه مسلمین]]، ضمن آنکه برای تأمین معاش [[خانواده]] هر نوع زحمتی را بر خود هموار می‌نمودند؛ دیگران را نیز به کار و تلاش و سازندگی در [[جامعه]] [[تشویق]] نموده و می‌فرمودند: {{متن حدیث|تَعَرَّضُوا لِلتِّجَارَةِ فَإِنَّ فِيهَا غِنًى لَكُمْ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۱۴۹.</ref>؛ «به [[تجارت]] روی آورید تا به واسطه آن از آنچه که در دست دیگران است، [[بی‌نیاز]] شوید». ایشان در [[ستایش]] و تشویق [[صنعتگران]] فرمودند: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الْأَمِينَ}}؛ «[[خدا]] صاحب [[حرفه]] [[امین]] را [[دوست]] دارد»<ref>حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۱۳۴.</ref>. البته اقدامات حضرت{{ع}} به عنوان [[حاکم اسلامی]] در فراهم‌سازی بسترهای کار و سازندگی، به تشویق‌های [[کلامی]] محدود نمی‌شد. ایشان به منظور [[آسودگی خاطر]] و تسهیل امور تولید کنندگان جامعه، در [[فرامین]] [[حکومتی]] خود به [[کارگزاران]]، به رعایت [[احترام]] و [[انصاف]] نسبت به آنان، تأکید و سفارش بسیار نموده و [[دلایل]] این امر را به خوبی شرح می‌دهند: {{متن حدیث|وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِي صَلَاحِهِ وَ صَلَاحِهِمْ صَلَاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لَا صَلَاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِمْ لِأَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِكَ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلَادَ وَ أَهْلَكَ الْعِبَادَ وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِيلًا فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ... وَ إِنَّمَا يُؤْتَى خَرَابُ الْأَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا وَ إِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلَاةِ عَلَى الْجَمْعِ وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ}}؛ «[[مالیات]] و [[بیت المال]] را به گونه‌ای وارسی کن که [[صلاح]] مالیات دهندگان باشد؛ زیرا بهبودی مالیات و مالیات دهندگان، عامل [[اصلاح امور]] دیگر اقشار [[جامعه]] است؛ و تا امور مالیات دهندگان [[اصلاح]] نشود؛ کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت؛ زیرا همه [[مردم]] نان‌خور مالیات و مالیات دهندگانند. باید تلاش تو در [[آبادانی زمین]] بیشتر از جمع‌آوری [[خراج]] باشد که خراج جز با [[آبادانی]] فراهم نمی‌گردد؛ و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد؛ [[شهرها]] را خراب و [[بندگان خدا]] را نابود و حکومتش جز اندکی دوام نیاورد؛ پس اگر مردم [[شکایت]] کردند از سنگینی مالیات یا [[آفت‌زدگی]] یا خشک شدن آب چشمه‌ها یا کمی [[باران]] یا خراب شدن [[زمین]] در سیلاب‌ها یا [[خشکسالی]] در [[گرفتن مالیات]] به میزانی [[تخفیف]] ده تا امورشان سامان گیرد.... همانا ویرانی زمین به جهت [[تنگدستی]] کشاورزان است و تنگدستی کشاورزان، به جهت [[غارت اموال]] از طرف زمامدارانی است که به [[آینده]] حکومتشان [[اعتماد]] ندارند؛ و از [[تاریخ]] گذشتگان [[عبرت]] نمی‌گیرند»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
از [[کلام امام]]{{ع}} چنین برداشت می‌شود که اگر [[عدالت اقتصادی]] در فراهم‌سازی زمینه‌های [[تولید]] و نیز [[عدالت]] در اخذ [[مالیات‌ها]] و [[حقوق عمومی]] برقرار شود؛ از [[نظام اداری]] سالم و باثبات و جامعه‌ای مترقی برخوردار خواهیم بود. علاوه بر این رعایت [[عدالت در توزیع]] درآمدها در میان کارکنان ادارات، انگیزه‌های ارتکاب [[فساد]] را کاهش داده و [[سلامت]] و [[کارایی]] [[سازمان]] را افزایش خواهد داد. [[قرآن کریم]] در ارتباط با رعایت [[عدالت اقتصادی]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا}}<ref>«و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.</ref>.
[[امام علی]]{{ع}} در [[فرمان]] [[حکومتی]] خود به [[مالک اشتر]]، در رابطه با رعایت [[حقوق کارگزاران]] نظامی متناسب با شایستگی‌های آنان، چنین سفارش می‌کنند: {{متن حدیث|ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى وَ لَا تَضُمَّنَّ بَلَاءَ امْرِئٍ إِلَى غَيْرِهِ وَ لَا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلَائِهِ وَ لَا يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ صَغِيراً وَ لَا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ عَظِيماً}}؛ «و در یک ارزشیابی دقیق، [[رنج]] و زحمات هر یک از آنان را [[شناسایی]] کن؛ و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و [[ارزش]] [[خدمت]] او را ناچیز مشمار؛ تا [[شرافت]] و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ شماری؛ یا [[گمنامی]] کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۷۱.</ref>
 
===راهکارهای [[فرهنگی]] - [[اجتماعی]]===
از آنجا که مواجهه [[مردم]] با فساد و شناسایی آن توسط آنها، همواره محتمل و آسان نیست؛ لذا به منظور بهره‌گیری از [[نظارت اجتماعی]] در [[مبارزه با فساد]] [[اداری]]، [[اطلاع‌رسانی]] عمومی می‌تواند نقش واسطه را در این فرآیند ایفا نماید. اطلاع‌رسانی عمومی، منجر به [[هزینه]] حیثیتی وسیع‌تری برای [[مجرمان]] و نیز عامل فشار [[نیرومندی]] بر [[دولت‌ها]] و دستگاه‌های نظارتی و [[قضایی]] برای رسیدگی دقیق و برخورد [[قاطع]] با [[مفسدین]] خواهد بود. در [[صدر اسلام]] و حتی تا دوره‌های اخیر، استفاده از [[منبر]] و [[خطابه]] مهم‌ترین شیوه [[اطلاع‌رسانی]] عمومی به شمار می‌رفت.
[[امام علی]]{{ع}} در دوران کوتاه [[حکومت]] خود همواره در [[بیداری]] [[افکار عمومی]] و آگاه‌سازی [[مردم]] بسیار تلاش نمودند. آن حضرت هم نامه‌های بیدار کننده برای آنان می‌فرستاد و هم شخصیت‌های خوش‌نام و معروف را به سوی آنان اعزام می‌کرد تا با سخنرانی‌های حساب شده، مردم را از فتنه‌های [[سیاسی]] [[آگاه]] سازند. ایشان در نامه‌ای برای [[مردم کوفه]] نوشت:
{{متن حدیث|فَإِنِّي أُخْبِرُكُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ حَتَّى يَكُونَ سَمْعُهُ كَعِيَانِهِ‌}}: «همانا من شما را در این [[نامه]] به گونه‌ای از ماجرای [[عثمان]] آگاه می‌سازم که شنیدن همانند دیدن باشد»<ref>نهج البلاغه، نامه ۱.</ref> و سپس فرزندش [[امام مجتبی]]{{ع}}، [[مالک اشتر]] و [[عمار یاسر]] را برای [[آگاهی]] و [[بسیج]] [[کوفیان]] اعزام فرمود<ref>دشتی، محمد، امام علی{{ع}} و مسائل سیاسی، ص۲۴۸ – ۲۴۷.</ref>. همچنین می‌توان از افشاگری‌های آن حضرت در رابطه با موضوع [[غصب خلافت]] در [[خطبه شقشقیه]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref> و نیز [[افشاگری]] نسبت به [[مفاسد]] [[عمرو عاص]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۸۴.</ref> و [[اشعث بن قیس]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹.</ref> نام برد.
در دنیای گسترده و پیچیده امروزی با وجود [[گرایش‌ها]] و سلیقه‌های مختلف و نیاز به اطلاع‌رسانی سریع، اکتفا به منبر و خطابه به [[تنهایی]] کارساز نخواهد بود. به همین جهت نیز [[رسانه‌های گروهی]] و مطبوعات، [[وظیفه]] خبررسانی به مردم یک [[جامعه]] و حتی عموم ملت‌های [[دنیا]] را برعهده گرفته‌اند. لازم به ذکر است که [[آزادی بیان]]، زمینه‌ای ضروری برای شاخص مذکور است که مورد تأکید [[آیات]] و [[روایات]] قرار دارد؛ زیرا [[انسان]] مخاطب [[انبیاء]]، [[انسانی]] [[آزاد]] است و امام علی{{ع}} نیز خود پاسدار [[آزادی]] بودند و چه در ابتدای حکومت و چه در طول آن، کوچک‌ترین اقدامی در جهت نقض آزادی‌های مردم، انجام ندادند<ref>دلشاد تهرانی، مصطفی؛ حسن آهنگری، مهدی، «توزیع فقر یا توزیع عدالت از دیدگاه نهج البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۳۷، ص۸۴.</ref>.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۷۳.</ref>


===راهکارهای [[قضایی]]===
====راهکارهای [[قضایی]]====
تهیه و تدوین [[قوانین]] دقیق و متناسب با نیازهای [[زمان]]، مسدود نمودن [[گریز]] راههای قانونی، به‌کارگیری [[افراد صالح]] و متخصص در امر [[قضاوت]]، تأمین [[مالی]] و منزلتی [[قضات]] و [[کارگزاران]] [[قضایی]]، فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت برخورد [[قاطع]] و بدون مماشات با مجرمین و [[مفسدین]]، [[نظارت]] بر [[دستگاه قضایی]] و... از جمله راهکارهای بنیادی جهت ارتقاء جایگاه دستگاه قضایی، در انجام [[وظایف]] خود است. در [[منشور حکومتی]] [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} به [[مالک اشتر]]، همه این تمهیدات به خوبی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است: {{متن حدیث|ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِي نَفْسِكَ مِمَّنْ لَا تَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ وَ لَا تُمَحِّكُهُ الْخُصُومُ وَ لَا يَتَمَادَى فِي الزَّلَّةِ وَ لَا يَحْصَرُ مِنَ الْفَيْ‌ءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لَا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَى طَمَعٍ وَ لَا يَكْتَفِي بِأَدْنَى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ وَ أَوْقَفَهُمْ فِي الشُّبُهَاتِ وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَى تَكَشُّفِ الْأُمُورِ وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ مِمَّنْ لَا يَزْدَهِيهِ إِطْرَاءٌ وَ لَا يَسْتَمِيلُهُ إِغْرَاءٌ وَ أُولَئِكَ قَلِيلٌ ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ وَ افْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لَا يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً}}؛ «سپس از میان [[مردم]]، [[برترین]] فرد نزد خود را برای قضاوت [[انتخاب]] کن. کسانی که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد؛ و برخورد مخالفان با یکدیگر او را [[خشمناک]] نسازد. در اشتباهاتش پافشاری نکند و بازگشت به [[حق]] پس از [[آگاهی]]، برای او دشوار نباشد. [[طمع]] را از [[دل]] ریشه‌کن کند؛ و در [[شناخت]] مطالب با تحقیقی اندک [[رضایت]] ندهد؛ و در [[شبهات]] از همه با احتیاط‌تر عمل کند و در یافتن دلیل، [[اصرار]] او از همه بیشتر باشد؛ و در مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود. در [[کشف]] امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن [[حقیقت]]، در [[فصل خصومت]] از همه برنده‌تر باشد. کسی که [[ستایش]] فراوان او را [[فریب]] ندهد؛ و چرب زبانی او را [[منحرف]] نسازد و چنین کسانی بسیار اندک‌اند. پس از [[انتخاب]] [[قاضی]]، هر چه بیشتر در قضاوت‌های او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد؛ و به [[مردم]] نیازمند نباشد؛ و از نظر [[مقام]] و [[منزلت]] آنقدر او را گرامی بدار که [[نزدیکان]] تو، به [[نفوذ]] در او [[طمع]] نکنند تا از [[توطئه]] آنان در نزد تو در [[امان]] باشد. در دستوراتی که دادم [[نیک]] بنگر»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
تهیه و تدوین [[قوانین]] دقیق و متناسب با نیازهای [[زمان]]، مسدود نمودن گریز راه‌های قانونی، به‌کارگیری افراد صالح و متخصص در امر [[قضاوت]]، تأمین [[مالی]] و منزلتی [[قضات]] و [[کارگزاران]] [[قضایی]]، فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت برخورد [[قاطع]] و بدون مماشات با مجرمین و [[مفسدین]]، [[نظارت]] بر [[دستگاه قضایی]] و... از جمله راهکارهای بنیادی جهت ارتقاء جایگاه دستگاه قضایی، در انجام [[وظایف]] خود است.


تمهیدات لازم به منظور [[پیشگیری]] از [[فساد اداری]] در [[دستگاه قضایی]] و [[تدابیر]] دقیق جهت ارتقاء [[کارایی]] و اثربخشی آن را، از [[کلام]] [[نورانی]] [[امام]]{{ع}} می‌توان [[استنباط]] نمود:
[[تفقه]] در [[احکام اسلامی]] و [[استنباط احکام]] جدید مطابق با مسائل [[روز]] و نیازهای [[زمان]]، در فقه شیعه و در قالب احکام ثانوی و [[احکام حکومتی]]، راه را برای حل مسائل [[قضایی]] جدید باز نموده است. بنابراین کوتاهی در این زمینه، [[مشکلات]] بسیاری را فراروی [[مبارزه]] با [[مفاسد اداری]] که از گستردگی و پیچیدگی بسیاری برخوردارند؛ قرار خواهد داد<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص ۱۷۴.</ref>.
{{متن حدیث|وَ لَا يَكْتَفِي بِأَدْنَى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ‌}}: «و در [[شناخت]] مطالب با تحقیقی اندک [[رضایت]] ندهد». [[تفقه]] در [[احکام اسلامی]] و [[استنباط احکام]] جدید مطابق با مسائل [[روز]] و نیازهای [[زمان]]، در [[فقه شیعه]] و در قالب [[احکام ثانوی]] و [[احکام حکومتی]]، راه را برای حل مسائل [[قضایی]] جدید باز نموده است. بنابراین کوتاهی در این زمینه، [[مشکلات]] بسیاری را فراروی [[مبارزه]] با [[مفاسد اداری]] که از گستردگی و پیچیدگی بسیاری برخوردارند؛ قرار خواهد داد. استفاده از [[حکمت]] و [[دانش]] در کنار اصول احکام اسلامی برای حل مسائل قضایی مردم، از [[سیره معصومین]]{{عم}} به شمار می‌رود. به ویژه نوآوری‌های [[امام علی]]{{ع}} در [[قضاوت]] که از [[شهرت]] بسیاری برخوردار است.
عبارت {{متن حدیث|وَ أَوْقَفَهُمْ فِي الشُّبُهَاتِ}} یعنی [[احتیاط]] در تدوین [[قوانین کیفری]] و همه جانبه‌ نگری به مسئله [[تخلف]] و فساد اداری، می‌تواند راه‌های [[سوء استفاده]] از [[قانون]] و دور زدن آن را مسدود نماید؛ زیرا جزءنگری به مسائل گاه باعث می‌شود تا دو قانون در یکدیگر تداخل پیدا کرده یا یکی، دیگری را رفع نماید. این مسئله دستمایه مناسب و [[راحتی]] برای [[گریز]] از قانون خواهد بود. به ویژه در مفاسد اداری که [[پول]] و [[قدرت]]، [[توانایی]] اشراف بر [[قانون]] و یافتن [[گریز]] راه‌ها را آسان می‌نماید.
بنابر عبارت {{متن حدیث|مِمَّنْ لَا تَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ وَ لَا تُمَحِّكُهُ الْخُصُومُ وَ لَا يَتَمَادَى فِي الزَّلَّةِ وَ لَا يَحْصَرُ مِنَ الْفَيْ‌ءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لَا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَى طَمَعٍ}} به ستوه نیآمدن از مراجعه، [[خشمناک]] نشدن، لج نکردن، عدم پافشاری در [[اشتباه]]، بازگشت به [[حق]] در موارد اشتباه، [[طمع]] نورزیدن و... از جمله صفات بایسته [[قضات]] در [[کلام]] [[حضرت امیر]]{{ع}} است. بنابراین در فرآیند [[استخدام]] و به‌کارگیری افراد برای [[منصب]] حساس [[قضاوت]]، اقدام بر اساس ضوابط و معیارهای مربوط، ضروری است.


همچنین با توجه به عبارت {{متن حدیث|وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ}} [[قاطعیت]] در [[اجرای احکام الهی]]، [[وظیفه]] اساسی [[دستگاه قضایی]] است؛ و [[سستی]] در این زمینه و مماشات با مجرمین، ماهیت و موجودیت آن را که [[دادگستری]] و [[اجرای عدالت]] است زیر سؤال خواهد برد. به همین جهت نیز از عوامل اختلال در این [[مسئولیت]] مانند [[ارتشاء]] و [[رانت‌خواری]]، به شدت [[نهی]] و نسبت به آنها هشدار داده شده است.
برخی از راهکارهای قضایی و حقوقی عبارت است از:
عبارت {{متن حدیث|وافْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ وَتَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ، وَأَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لَا يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ، لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ}} اشاره دارد به اینکه تأمین معاش کارکنان [[قضایی]] و ارتقاء [[شأن]] و [[منزلت]] آنان، انگیزه‌های ارتکاب [[فساد اداری]] در میان این قشر از [[کارمندان]] را کاهش خواهد داد.
# ایجاد و تقویت نهادهای مستقل و دائمی برای [[مبارزه با فساد]] اداری و ارتقای پویایی و هماهنگی دستگاه‌های نظارتی برای حذف فساد اداری.
نظر به عبارت {{متن حدیث|ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ‌}} هر چند که دستگاه قضایی خود به نوعی وظیفه کنترل و [[نظارت]] بر [[امور جامعه]] را دارد؛ اما به عنوان یک نهاد [[اداری]]، از نظارت و [[بازرسی]] [[بی‌نیاز]] نبوده و همواره در معرض [[آلوده]] شدن به [[فساد]] می‌باشد. نظارت مستمر و ارزیابی عملکرد [[کارگزاران]] قضایی، از بروز فساد در این دستگاه جلوگیری می‌نماید.<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]] ص ۱۷۴.</ref>
# ارتقای نظام‌های [[امنیتی]].
# برخورد [[قاطع]] و بدون [[تبعیض]] با مرتکبان مصادیق [[فساد مالی]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
# جرم‌انگاری، [[شناسایی]] و کدبندی عناوین مجرمانه فساد اداری در قوانین موضوعه و [[اعمال]] [[تنبیه]] و جریمه‌های سنگین و پرداخت هزینه بالای عمل<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
# روزآمد کردن [[قوانین]] با توجه به شرایط [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]] و ایجاد تحول در آنها<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.
# رعایت [[احترام]] و حفظ استقلال قوه قضاییه و تضمین [[استقلال]] و [[امنیت]] [[قضات]] در برخورد با عاملان [[فساد]]، در عمل و نه در [[شعار]]<ref>افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.</ref>.<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]]، ص ۱۰.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:Pn.jpg|22px]] [[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|'''تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب''']]
# [[پرونده:Pn.jpg|22px]] [[مریم هاشمی|هاشمی]]، [[اسماعیل اسدی|اسدی]]، [[حسام‌الدین موسوی|موسوی]]، [[تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب (مقاله)|'''تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب''']]
# [[پرونده:IM010632.jpg|22px]] [[مصطفی صالحی|صالحی، مصطفی]]، [[عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام (مقاله)|'''عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام''']]
# [[پرونده:IM010633.jpg|22px]] [[جمال فرزند وحی|فرزند وحی]]، [[مینا یعقوبی|یعقوبی]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|'''فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات''']]
# [[پرونده:IM010629.jpg|22px]] [[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|میرجمال گیلانی]]، [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)|'''بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی''']]
# [[پرونده:IM010630.jpg|22px]] [[علی حسنی]]، [[عبدالحمید شمس]]، [[راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی (مقاله)|'''راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی''']]، [[اسلام و پژوهش‌های مدیریتی (نشریه)|دوفصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی]]
# [[پرونده:IM010627.jpg|22px]] [[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد]]، [[مینا یعقوبی|یعقوبی]]، [[فرزاد غلامی|غلامی]]، [[بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث (مقاله)|'''بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


خط ۱۶۸: خط ۱۲۱:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:فساد اقتصادی]]
[[رده:فساد اداری]]
[[رده:مبارزه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۱۰

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فساد اداری است. مبارزه با فساد اداری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مبارزه با فساد اداری در قرآن - مبارزه با فساد اداری در فقه سیاسی - مبارزه با فساد اداری در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مبارزه با فساد اداری ابتدا باید به صورت پیشگیری باشد که برخی از راهکارهای پیش‎گیری و بر اساس مبانی ارزشی اسلام عبارت است از: توسعه زیربنایی (نهادسازی) و ایجاد محیط زیربنایی مؤثر؛ شفافیت‌گرایی؛ شایسته‌سالاری در نصب و عزل‎ها و توجه به معیشت کارمندان. برخی از راهکارها هم برای مبارزه با فساد اداری بیان شده که در دو بخش دسته‌بندی می‌شود: الف) راهکارهای مبتنی بر اخلاق که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را می‌توان از طریق تقویت اخلاق فردی و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود؛ ب) راهکارهای مبتنی بر قانون مانند: راهکارهای سیاسی و اداری؛ راهکارهای اقتصادی؛ راهکارهای فرهنگی ـ اجتماعی و راهکارهای قضایی.

مقدمه

مبارزه با فساد اداری نیازمند مطالعات جامع‌نگر می‌باشد. نکته مهم این است که برای مبارزه با فساد اداری نمی‌توان تنها به یک بُعد خاص تمرکز کرد، بلکه باید تمامی ابعاد در نظر گرفته شود. مبارزه با فساد با شعار دادن تحقق نمی‌یابد. این کار مستلزم عزم ملی، خواست همگانی و جدیت دولت است. این مبارزه باید ساختاریافته، هماهنگ و برنامه‌ریزی شده انجام گیرد. این مبارزه باید ابتدا از بخش‌ها و نقاط حساس شروع شود و هدف خشکاندن ریشه باشد و نه قطع کردن شاخ و برگ‌ها که در این صورت شاخ و برگ‌های جدیدی به وجود خواهد آمد. مقصود از ریشه، کلیه عواملی است که سبب فراهم شدن فرصت ارتکاب فساد می‌شوند و کلیه افرادی که ممکن است حتی حضور ملموس در سازمان‌های دولتی نداشته باشند اما حضور پشت پرده آنها کاملاً محسوس باشد. مجازات مرتکبان فساد و افزایش شدید هزینه ارتکاب به فساد (به عنوان اقدام پس از وقوع) و اصلاح روش‌ها، بهبود سیستم‌های کاری، شناسایی و حذف نقاط مستعد فساد، افزایش شفافیت و پاسخگویی در عملکرد سازمان‌های دولتی و به طور کلی اصلاح نظام اداری (به عنوان اقدام پیش‌نگر) دو روی سکه مبارزه موفق با فساد تلقی می‌شوند و مکمل یکدیگرند و هیچ یک به تنهایی کارساز نخواهد بود[۱].

فساد اداری چیست؟

مقالهٔ اصلی: فساد اداری

«فساد اداری» عبارت از بیرون رفتن از حد اعتدال است که با سوءاستفاده از امکانات و منابع عمومی در جهت کسب منافع شخصی تبلور می‌یابد. فساد از لحاظ حقوقی، رفتار منحرف شده از ضوابط و وظایف رسمی یک نقش عمومی است که بنا به ملاحظات خصوصی یا ملاحظات قومی و منطقه‌‎ای رخ می‌دهد و معمولاً برای موضوعاتی نظیر حکومت‎های فاسد و فقیر و اعمالی که از دستگاه‌‎های فعال آنها سر می‎زند، به کار می‌رود[۲].

مطالعه فساد در جوامع مختلف، نشانگر آن است که فساد بیشتر در دو سطح صورت می‌گیرد: سطح کلان و سطح خرد. فساد در سطح کلان، بیشتر به نخبگان سیاسی، مدیران عالی‌رتبه و مقامات ارشد دولت‎ها مربوط می‌شود و فساد در سطح خرد عبارت است از: مبادلات، معاملات و بده‌‎بستان‎های فاسدی که در سطح کارمندان رده پایین و در ارتباط مستقیم با ارباب رجوع صورت می‌‎گیرد. بررسی‎های تجربی نشان می‌دهد که فساد اداری در رده‌های میانی و پایین نظام اداری تا حدود زیادی به میزان فساد در بین سیاستمداران و کارمندان عالی‌رتبه بستگی دارد.

در آیات و روایات به مواردی از فساد اشاره شده است که معادل آن را در سامانه اداری جامعه می‌‌توان مشاهده کرد. مفاسدی از قبیل: دریافت رشوه، خیانت در امانت، تقلب و غش در معامله، احتکار، رابطه‌گرایی، کم فروشی، رباخواری، اتلاف سرمایه‌های خدادادی، عدم پرداخت سهم بیت المال از اموال شخصی، تکاثر، کنز، اسراف و غیره.

در خصوص عوامل ایجاد کننده فساد اداری از دیدگاه‌های مختلف موارد متفاوتی نام برده شده که در نگاهی کلی تمام آنها را می‌توان به درستی از علل اصلی ایجاد فساد اداری دانست. برخی از این عوامل عبارت است از: عوامل شخصی؛ عوامل اقتصادی؛ عوامل فرهنگی و اجتماعی؛ عوامل قضایی؛ عوامل سیاسی و اداری.

اسلام فساد اداری را استفاده ناروای شخصی و گروهی، از جایگاه اجتماعی می‌داند. کارگزارانی که به تنهایی و با همدستان، دست به فساد می‎آلایند، فساد اداری را دامن می‎زنند و سبب ناهنجاری در اداره می‌‎شوند.

پیامد فساد اداری صرفاً جنبه‌های منفی دربر ندارد، بلکه در شرایط نامساعد اقتصادی و اجتماعی، فساد و پیامدهای آن می‌تواند هم از لحاظ اجتماعی و هم از لحاظ فردی، کارساز باشد؛ اما اکثر محققان برای فساد پیامدهای منفی در نظر گرفته‌اند و آن را برای رشد و توسعه، مخرب می‌دانند که برخی از این پیامدها عبارت‌اند از:

  1. پیامدهای عمومی نظیر: تضعیف نظام سیاسی؛ تخریب سامانه اقتصادی؛ پیامدهای اداری؛ انحراف اخلاق جمعی؛ زمینه‌سازی سلطه بیگانگان و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی.
  2. پیامدهای فردی مانند: کیفر قضایی و عقوبت اخروی[۳].

عوامل بازدارنده از مفاسد اداری

مقالهٔ اصلی: پیشگیری از فساد اداری

یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که اسلام در این زمینه ارائه کرده است. از آنجا که دین مبین اسلام دینی جامع و کامل است و پاسخگوی نیازهای بشری است، در این زمینه نیز دستوراتی دارد و مدیران مسلمان را به داشتن نظامی دقیق جدی و عادلانه سفارش می‌کند[۴].

برخی از راهکارهای پیش‎گیری و مبارزه با فساد بر اساس مبانی ارزشی اسلام عبارت است از:

  1. توسعه زیربنایی (نهادسازی): ایجاد محیط زیربنایی مؤثر، یکی از راهکارهای مهم جلوگیری از فساد است. این تلاش برای نهادسازی را می‌‌توان با تمرکز بر مسائل زیر به ثمر رساند: شایسته‌سالاری؛ حقوق کافی؛ شفافیت؛ رسانه و مطبوعات آزاد و آموزش.
  2. شفافیت‌گرایی: شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و سلامت اداری می‌باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات حکومتی و سازوکارهای حاکم بر توزیع قدرت و درآمد. شفافیت به عنوان مؤثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه‎ای پایدار به کار می‌رود.
  3. شایسته‌سالاری در نصب و عزل‎ها: شایسته‌سالاری در گزینش و نصب افراد و مدیران دستگاه‌های اجرایی، یکی از مهم‎ترین راهکارهای مبارزه با فساد اداری است که در ادبیات دینی بر آن بسیار تأکید شده است. برای نمونه، قرآن کریم از زبان دختران شعیب آمده است که خطاب به پدر در خصوص استخدام حضرت موسی به شبانی می‌گویند «او را به خدمت بگیر؛ زیرا قوی (شایسته برای شبانی) و درستکار است»[۵].
  4. توجه به معیشت کارمندان: یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود انسان‌ها به ورطه فساد و تباهی کشیده شوند، احتیاج و نیازمندی است. طبیعت آدمی به گونه‎ای است که احتیاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندی‌‎ها تحریک می‌کند و هرچه این نیاز بیشتر باشد، قدرت تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود[۶]. اگر از کارکنان و مدیران سطوح مختلف نظام انتظار می‌رود وظایف خود را به شکل مطلوب و دور از هرگونه کم‎کاری و خیانت انجام دهند، باید آنها را از لحاظ زندگی مادی تأمین کرد. اگر میزان دریافتی کارکنان با مخارج زندگی متوسط آنها برابری نداشته و پایین‌تر از آن باشد، کارکنان با دل‎سردی به انجام کارشان مبادرت خواهند ورزید. امیرمؤمنان علی(ع) مسئله تأمین زندگی و بهبود وضعیت معیشتی کارکنان را از وظایف سازمان می‌داند و به مدیران گوشزد می‌کند که به طور جدی به این امر توجه کنند[۷].

راهکارهای مقابله با فساد اداری

راهکارهای استنباط شده از منابع اسلامی برای مبارزه با فساد را می‌توان در دو بخش دسته‌بندی نمود:

راهکارهای مبتنی بر اخلاق

اخلاق، علمی است که از ملکات و صفات خوب و بد و ریشه‌ها و آثار آن سخن می‌گوید و به تعبیر دیگر، سرچشمه‌های اکتساب این صفات نیک و راه مبارزه با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و جامعه مورد بررسی قرار می‌دهد[۸]. اخلاق را می‌توان به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم نمود. صبر و بردباری[۹] در مقابل جزع و بی‌تابی، تواضع و فروتنی[۱۰] در مقابل تفاخر و استکبار، قناعت و میانه‌روی و پرهیز از دنیاگرایی[۱۱] در مقابل تکاثر، اتراف و اسراف، توجه به توحید و معاد و لوازم آن[۱۲] در مقابل لاقیدی و تجاوز از حدود الهی، همگی از ویژگی‌های اخلاق فردی در اسلام می‌باشند که به عنوان عوامل بازدارنده درونی، در برابر فساد اداری عمل می‌کنند. حاصل سخن در این بحث آن است که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را می‌توان از طریق تقویت اخلاق فردی و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود.

از مجموع بحث راهکارهای مبتنی بر اخلاق، می‌توان نتیجه گرفت که «هر چه سطح اخلاق عمومی بالاتر باشد؛ هزینه‌های روانی و اخلاقی فساد اداری بیشتر خواهد شد. به علاوه خطر کشف و تنبیه و هزینه‌های ناشی از آن بالا خواهد رفت. نیز در صورت کشف موارد تخلف، هزینه‌های حیثیتی آن برای متخلفان بالاتر از زمانی خواهد بود که جامعه از سطح پایین‌تری از فضایل اخلاقی برخوردار است»[۱۳].[۱۴]

راهکارهای مبتنی بر قانون

به طور کلی به منظور برقراری نظم و ثبات و پیشبرد اهداف فردی و گروهی در یک جامعه، به یک سلسله ضوابط و اصول مورد اتفاق اکثریت آن جامعه نیاز است که یا تحت نظارت غیر رسمی اجتماعی و در قالب موازین اخلاقی یا به واسطه کنترل نهادهای رسمی، تقویت شده و به اجرا در می‌آید. امروزه به جهت گسترش و پیچیدگی نظام‌های اجتماعی، تکیه صرف بر اخلاق فردی و جمعی کارساز نبوده و این اصول می‌بایست به وسیله مؤسسات اجتماعی بسیار تخصصی مانند مجالس قانون‌گذاری، دادگاه‌ها، نیروهای انتظامی و... مورد حمایت قرار گیرد.

راهکارهای سیاسی و اداری

راهکارهای سیاسی و اداری مبارزه با فساد، ناظر به اصلاح قوانین و نیز تغییر شرایط در حوزه‌های مربوط به اداره جامعه در سطح کلان و همچنین اداره سازمان‌ها در سطح خرد است. ساختار کلی نظام حکومت و تشکیلات و فرایندهای اداری موضوع این نوع راهکارها خواهد بود. در ذیل برخی از این راهکارها بیان می‌شود.

  1. تعادل در عدم تمرکز اداری: در بحث از مفاسد اداری، گستردگی نفوذ و دخالت‌های دولت در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و... را یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز فساد می‌دانند و از چنین ساختار حکومتی و اداری با عنوان دولت متمرکز نام می‌برند. در مقابل، دولتی که گستره دخالت‌هایش در امور مختلف اجرایی محدود باشد، غیرمتمرکز نامیده می‌شود. تمرکز و عدم تمرکز اداری، هر دو از مزایا و معایب و نیز طرفداران مخصوص به خود برخوردارند. افراط در تمرکز اداری منجر به استبداد و تضییع حقوق بخش‌هایی از جامعه شده و با ایجاد محدودیت در فعالیت‌های آزاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... زمینه‌های بروز هرگونه فساد از جمله فساد اداری را فراهم می‌سازد. عدم تمرکز در اداره امور مملکت نیز در درازمدت منجر به استقلال مدیریت‌های خرد و محلی و در نهایت تضاد و برخورد آراء و منافع آنان با یکدیگر و با مدیریت مرکزی خواهد شد که نتیجه آن همان زوال و فساد اداری است[۱۵]
  2. برخورداری مدیران از قدرت مرجعیت: قدرت عبارت است از توانایی اعمال نفوذ بر دیگران و نفوذ عبارت از اعمالی است که مستقیم یا غیرمستقیم باعث تغییر در رفتار یا نظرات دیگران می‌شود. قدرت مرجعیت معمولاً در اختیار رهبران سازمانی قرار می‌گیرد؛ زیرا اغلب رهبران ویژگی‌هایی دارند که در نظر دیگران، مطلوب و مناسب است؛ بنابراین دیگران آنها را به عنوان الگو و مرجع قبول می‌کنند و می‌کوشند تا باورها، ارزش‌ها و نگرش‌های خود را طبق خواسته او تغییر دهند و از عملکرد و رفتارش تبعیت نمایند تا همانند او شوند. وجود رهبر یا رهبرانی قدرتمند و بانفوذ که با اهداف والا و رفتارهای مناسب، در مقام الگو و اسوه، بتوانند بر کارگزاران خود تأثیر گذاشته و اعمال آنها را در جهت اهداف سازمان سوق دهند، از جمله عوامل بسیار مهم در سلامت سازمان و پیشرفت آن است[۱۶].
  3. دقت در گزینش کارگزاران: خداوند متعال در خصوص واگذاری مسئولیت‌ها و از آن جمله مسئولیت خطیر اداره شئون مملکت اسلامی به افراد شایسته می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾[۱۷]. این آیه و ذیل آن که در ارتباط با داوری به قسط می‌باشد و همچنین قرار گرفتن در کنار آیه اولوالأمر، جمعاً نشان دهنده آن است که منظور از امانت، تنها معنای عام آن نیست بلکه امانت رهبری و اداره جامعه اسلامی است[۱۸].
  4. رعایت و ارتقاء منزلت کارکنان: تحقیقات نشان می‌دهد مدیران سازمان‌ها کمتر توانسته‌اند از جایگاه کارکنان به تبیین خواسته‌ها و نیازهای واقعی آنان بپردازند. اگرچه حقوق و دستمزد به عنوان عامل نگه دارنده حائز اهمیت است؛ اما عواملی چون کسب موفقیت قدردانی برای انجام کار، مسئولیت فزاینده و رشد و توسعه از عوامل انگیزشی به شمار می‌روند؛ زیرا کارکنان بعد از تأمین نیازهای مادی به سلسله نیازهای بالاتر مانند تعلق احترام و خودیابی احتیاج پیدا می‌کنند[۱۹]. توجه به منزلت و شأن انسانی در بطن قوانین اداری و ترویج فرهنگ فروتنی و احترام در مناسبات رسمی مدیران با کارکنان و تقویت احساسات برابری، تعلق به سازمان، خودباوری، توانایی رشد و پیشرفت و... در آنان، موجب رضایت شغلی و امنیت خاطر شده و راه را بر اقدامات خلاصی جویانه که بعضاً توأم با قانون‌گریزی و هنجارشکنی و به عبارت دیگر فسادآمیز است، سد می‌نماید[۲۰].
  5. نظارت و بازرسی: اصل نظارت و کنترل، در فرهنگ اسلامی از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است. نظارت خداوند[۲۱]، فرشتگان[۲۲]، پیامبران[۲۳] و... بر اعمال انسان و شهادت آنان در روز قیامت، از این قبیل است. حضرت علی(ع) به فرماندار خود می‌فرمایند: «سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی راستگو و وفا پیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت‌داری و مهربانی با رعیت خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده، او را با تازیانه کیفر کن و آنچه از اموال که در اختیار دارد از او باز پس گیر، سپس او را خوار دار و خیانتکار بشمار و طوق بدنامی به گردنش بیفکن»[۲۴].[۲۵]
  6. جلب حمایت سیاسی[۲۶].
  7. سیاست‌زدایی از نظام اداری[۲۷].
  8. ملزم ساختن دستگاه‌ها به پاسخ‌گویی درونی و بیرونی[۲۸].
  9. توسعه مشارکت مردم در مبارزه با فساد (سازمان‌های مدنی نظیر گروه‌های شهروندی، سازمان‌های مردم نهاد، کانون‌های فرهنگی و هیأت‌های مذهبی)[۲۹].
  10. تقویت نقش و جایگاه مطبوعات و رسانه‌های آزاد و مستقل[۳۰].
  11. شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی امور[۳۱].

برخی از راهکارهای اداری، ساختاری و مدیریتی نیز عبارت است از:

  1. استقرار نظام شایسته‌سالاری[۳۲].
  2. ایجاد نظام تشویق و تنبیه مناسب[۳۳].
  3. استاندارد‌سازی خدمات قابل ارائه دستگاه‌ها به مردم[۳۴].
  4. تفویض اختیار و کاهش مراحل تصمیم‌گیری[۳۵].
  5. ایجاد تغییرات اصولی و اساسی در خط مشی‌های موجود.
  6. تناسب شخصیت با شغل کارکنان[۳۶].
  7. جلوگیری از هرگونه تبعیض و اعمال نفود و انحراف از اصول[۳۷].
  8. برقراری سیستم‌های کنترل و نظارت در امور و زمینه‌های مختلف[۳۸].
  9. اطلاع از میزان دارایی و موجودی سالانه صاحب منصبان و مسئولان ارشد[۳۹].
  10. ارزیابی عملکرد دستگاه‌ها[۴۰].
  11. آموزش مدیران دولتی و کارکنان در مورد نحوه برخورد با فساد اداری[۴۱].[۴۲]

راهکارهای اقتصادی

عدالت در توزیع امکانات و لوازم تولید، ارائه تسهیلات و فراهم نمودن بسترهای رشد و توسعه اقتصادی برای همه افراد و گروه‌های متقاضی عرصه کار و تلاش و نیز عدالت در امور مالیاتی و مراعات حال خراج دهندگان، تقاضا برای فساد اداری از سوی مردم و نهادهای تولید کننده را کاهش خواهد داد. برقراری این نوع عدالت اقتصادی به جهت نیاز به اصلاحات بنیادین، سخت و در عین حال با اهمیت است؛ زیرا در شرایطی که همه افراد متقاضی کار و تولید، بتوانند از امکانات و تسهیلات مورد نیاز خود برخوردار شوند؛ دیگر نیازی به دور زدن قانون و توسل به فساد اداری نخواهد بود.

امام علی(ع) در فرمان حکومتی خود به مالک اشتر، در رابطه با رعایت حقوق کارگزاران نظامی متناسب با شایستگی‌های آنان، چنین سفارش می‌کنند: «و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن؛ و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار؛ تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ شماری؛ یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی»[۴۳].[۴۴]

برخی از راهکارهای اقتصادی عبارت است از:

  1. آزادسازی (از میان برداشتن تعرفه‌ها، سهمیه‌ها، محدودیت‌های ارزی، کنترل‌های قیمتی و صدور سریع و آسان مجوزها)[۴۵].
  2. رقابتی کردن فرایند تهیه و توزیع کالا و خدمت و فراهم نمودن حق انتخاب برای شهروندان[۴۶].
  3. حذف یارانه‌ها[۴۷].
  4. کوچک کردن دولت و خصوصی‌سازی[۴۸].
  5. تشویق و ترویج اتحادیه‌های تجاری، انجمن‌های صنفی و احزاب مربوطه[۴۹].
  6. ایجاد انگیزه و ارتقای سیستم‌های رفاهی و حقوقی کارکنان[۵۰].[۵۱]

راهکارهای فرهنگی ـ اجتماعی

از آنجا که مواجهه مردم با فساد و شناسایی آن توسط آنها، همواره محتمل و آسان نیست؛ لذا به منظور بهره‌گیری از نظارت اجتماعی در مبارزه با فساد اداری، اطلاع‌رسانی عمومی می‌تواند نقش واسطه را در این فرآیند ایفا نماید. اطلاع‌رسانی عمومی، منجر به هزینه حیثیتی وسیع‌تری برای مجرمان و نیز عامل فشار نیرومندی بر دولت‌ها و دستگاه‌های نظارتی و قضایی برای رسیدگی دقیق و برخورد قاطع با مفسدین خواهد بود.

در دنیای گسترده و پیچیده امروزی با وجود گرایش‌ها و سلیقه‌های مختلف و نیاز به اطلاع‌رسانی سریع، اکتفا به منبر و خطابه به تنهایی کارساز نخواهد بود. به همین جهت نیز رسانه‌های گروهی و مطبوعات، وظیفه خبررسانی به مردم یک جامعه و حتی عموم ملت‌های دنیا را برعهده گرفته‌اند[۵۲].[۵۳]

برخی از راهکارهایی که در زمینه فرهنگی می‌توان نام برد عبارت است از:

  1. رسانه و مطبوعات آزاد: رسانه‌ها و مطبوعات آزاد بر مسائل مهم و حساس تمرکز می‌کنند؛ اطلاعات مورد نیاز برای افزایش آگاهی و مشارکت عمومی را در سطح گسترده منتشر مینمایند؛ و خطاکاری‎ها و سوء عملکردها را افشا می‌کنند. همه این نهادها هنگامی که در کنار هم قرار میگیرند، باید محیطی را ایجاد کنند که در آن مردم مسئولیت اعمالشان را بپذیرند و سیستم نظارت و ارزیابی به کاهش فساد، رونق و شکوفایی بیشتر و ثبات افزون‌تر جامعه بینجامد.
  2. آموزش: آخرین و نه کم ارزش‌ترین راهکار و ساز و کار برای نهادینه‌سازی در جامعه، بهره‌گیری از نظام آموزش است. نظام آموزش در هر جامعه نقشی عمده و اساسی در شکل‌‎دهی ارزش‎های مؤثر بر رفتار افراد دارد. بدین ترتیب، انتظار می‌رود که نظام آموزشی در یک جامعه اسلامی مبلغ و منتقل کننده نظام ارزشی اسلام به تمامی گروه‎ها و در همه مکان‌ها باشد تا افراد تربیت شده در این نظام بتوانند در نقش‎های مختلف اجتماعی که بر عهده می‌‎گیرند، به صورت اخلاقی عمل کنند[۵۴].
  3. نهادینه کردن ارزش‌هایی چون صداقت، وظیفه‌شناسی، احترام و توجه به انصاف و عدالت در راستای تدوین منشور اخلاقی[۵۵].
  4. توسعه فرهنگ سازمانی ضد فساد[۵۶].
  5. فرایند جامعه‌پذیری تازه‌واردان (به جهت آلوده نشدن به مفاسد اداری)[۵۷].[۵۸]

راهکارهای قضایی

تهیه و تدوین قوانین دقیق و متناسب با نیازهای زمان، مسدود نمودن گریز راه‌های قانونی، به‌کارگیری افراد صالح و متخصص در امر قضاوت، تأمین مالی و منزلتی قضات و کارگزاران قضایی، فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت برخورد قاطع و بدون مماشات با مجرمین و مفسدین، نظارت بر دستگاه قضایی و... از جمله راهکارهای بنیادی جهت ارتقاء جایگاه دستگاه قضایی، در انجام وظایف خود است.

تفقه در احکام اسلامی و استنباط احکام جدید مطابق با مسائل روز و نیازهای زمان، در فقه شیعه و در قالب احکام ثانوی و احکام حکومتی، راه را برای حل مسائل قضایی جدید باز نموده است. بنابراین کوتاهی در این زمینه، مشکلات بسیاری را فراروی مبارزه با مفاسد اداری که از گستردگی و پیچیدگی بسیاری برخوردارند؛ قرار خواهد داد[۵۹].

برخی از راهکارهای قضایی و حقوقی عبارت است از:

  1. ایجاد و تقویت نهادهای مستقل و دائمی برای مبارزه با فساد اداری و ارتقای پویایی و هماهنگی دستگاه‌های نظارتی برای حذف فساد اداری.
  2. ارتقای نظام‌های امنیتی.
  3. برخورد قاطع و بدون تبعیض با مرتکبان مصادیق فساد مالی[۶۰].
  4. جرم‌انگاری، شناسایی و کدبندی عناوین مجرمانه فساد اداری در قوانین موضوعه و اعمال تنبیه و جریمه‌های سنگین و پرداخت هزینه بالای عمل[۶۱].
  5. روزآمد کردن قوانین با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و ایجاد تحول در آنها[۶۲].
  6. رعایت احترام و حفظ استقلال قوه قضاییه و تضمین استقلال و امنیت قضات در برخورد با عاملان فساد، در عمل و نه در شعار[۶۳].[۶۴]

منابع

  1. هاشمی، اسدی، موسوی، تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب
  2. صالحی، مصطفی، عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام
  3. فرزند وحی، یعقوبی، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات
  4. تکه‌یی، میرجمال گیلانی، نوروزی، بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی
  5. علی حسنی، عبدالحمید شمس، راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی، دوفصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی
  6. اکبرنژاد، یعقوبی، غلامی، بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث

پانویس

  1. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»، ص ۱۰.
  2. ↑ توسلی، غلامعباس، جامع‌شناسی کار و شغل، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  3. ↑ اکبرنژاد، یعقوبی، غلامی، مقاله «بررسی فساد اداری از دیدگاه قرآن و احادیث»، فصلنامه مدیریت اسلامی، ص ۱۷۲-۱۷۳؛ حسنی و شمس، راهکارهای مبارزه با فساد اداری بر اساس ارزش‌های اسلامی، دوفصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، ص ۸۳-۸۴؛ هاشمی، اسدی، موسوی، مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»؛ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات ص۱۵۷ ـ ۱۵۹؛ صالحی، مصطفی، عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام، ص۱۱۱-۱۳۱.
  4. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»، ص ۱۰.
  5. ↑ سوره قصص، آیه ۲۶.
  6. ↑ رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵ش.
  7. ↑ صالحی، مصطفی، عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام؛ هاشمی، اسدی، موسوی، مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»
  8. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، ج۱، ص۲۵-۲۴.
  9. ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
  10. ↑ سوره شعراء، آیه ۲۱۵.
  11. ↑ سوره طه، آیه ۱۳۱؛ سوره حدید، آیه ۲۰.
  12. ↑ سوره مطففین، آیه ۱۱-۱۲؛ سوره نساء، آیه ۱۴.
  13. ↑ خداداد حسینی، سید حمید؛ فرهادی‌نژاد، محسن، «بررسی فساد اداری و روش‌های کنترل آن»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۵، شماره ۱، ص۴۱.
  14. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۶۲.
  15. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۶۶.
  16. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات ص ۱۶۷.
  17. ↑ «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.
  18. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات ص ۱۶۸.
  19. ↑ کریمیان، احمدرضا؛ فروغی‌نسب، رجبعلی، «روش‌های احترام به کارکنان در محیط کار و خارج از آن»، توسعه مدیریت، شماره ۵۵، ص۷.
  20. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۶۹.
  21. ↑ ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ﴾ «بگو: ای اهل کتاب! چرا به آیات خداوند کفر می‌ورزید در حالی که خداوند به آنچه می‌کنید گواه است» سوره آل عمران، آیه ۹۸.
  22. ↑ ﴿وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِرَامًا كَاتِبِينَ * يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ﴾ «و بی‌گمان بر شما نگهبانی گمارده‌اند * که نویسندگانی بزرگوارند * آنچه انجام می‌دهید می‌دانند» سوره انفطار، آیه ۱۰-۱۲.
  23. ↑ ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾ «پس آن هنگام که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را (نیز) بر آنان، گواه گیریم (حالشان) چگونه خواهد بود؟» سوره نساء، آیه ۴۱.
  24. ↑ «ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ»؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  25. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۷۰.
  26. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  27. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  28. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  29. ↑ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.
  30. ↑ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.
  31. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  32. ↑ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  33. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  34. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  35. ↑ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴؛ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  36. ↑ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.
  37. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  38. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  39. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶؛ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.
  40. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری.
  41. ↑ عباس‌زادگان، سید محمد، فساد اداری؛ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.
  42. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی» ص ۹.
  43. ↑ «ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى وَ لَا تَضُمَّنَّ بَلَاءَ امْرِئٍ إِلَى غَيْرِهِ وَ لَا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلَائِهِ وَ لَا يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ صَغِيراً وَ لَا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلَائِهِ مَا كَانَ عَظِيماً»؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  44. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۷۱.
  45. ↑ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  46. ↑ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  47. ↑ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  48. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  49. ↑ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  50. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴؛ ربیعی، علی، زنده باد فساد (جامعه‌شناسی فساد در دولت‌های جهان سوم).
  51. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»، ص ۸.
  52. ↑ دلشاد تهرانی، مصطفی؛ حسن آهنگری، مهدی، «توزیع فقر یا توزیع عدالت از دیدگاه نهج البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۳۷، ص۸۴.
  53. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۷۳.
  54. ↑ هاشمی، اسدی، موسوی، مقاله «تبیین مفهوم فساد اداری از دیدگاه اسلام و ارائه الگوی مناسب»
  55. ↑ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.
  56. ↑ شفیع‌پور، فاطمه، «نقش حکمرانی نوین و فرهنگ سازمانی در کاهش فساد اداری»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ۲، شماره ۵ (پیاپی ۷)، دی ماه ۱۳۹۶، ص۲۳–۳۴.
  57. ↑ کیانی، پاکنوش؛ پورعزت، علی اصغر، «بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد مالی در سازمان‌های دولتی و مؤسسه‌های پژوهشی»، مطالعات کمّی در مدیریت، سال ۴، شماره ۳، ص۱۹–۴۶.
  58. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی» ص ۸.
  59. ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص ۱۷۴.
  60. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.
  61. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.
  62. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.
  63. ↑ افضلی، عبدالرحمن، «فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه، علل پیامدها و راهکارهای بیرون‌رفت»، مجله حقوقی بین‌المللی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، سال ۲۸، شماره ۴۵، ص۲۳۵–۲۵۴.
  64. ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»، ص ۱۰.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=مبارزه_با_فساد_اداری&oldid=1278728»