دروغ در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۲۰ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۶: خط ۶:
}}
}}


== واژه‌شناسی لغوی ==
== معناشناسی ==
* [[دروغ]]، مقابل راست<ref>لسان العرب، ج۱، ص۷۰۹؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب»؛ لغت نامه، ج۷، ص۹۳۹۰، «دروغ».</ref> و در لغت و اصطلاح سخنی است که برخلاف واقع و [[راستی]] باشد<ref>فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵، «دروغ»؛ مصطلحات الفقه، ص۴۳۷؛ معجم لغة الفقهاء، ص۳۷۹.</ref>؛ به عمد یا به [[خطا]] انجام گیرد<ref>المصباح، ص۵۲۸؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۵۷، «کذب»؛ القاموس الفقهی، ص۳۱۶.</ref>.
[[دروغ]]، مقابل راست<ref>لسان العرب، ج۱، ص۷۰۹؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب»؛ لغت نامه، ج۷، ص۹۳۹۰، «دروغ».</ref> و در لغت و اصطلاح سخنی است که برخلاف واقع و [[راستی]] باشد<ref>فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵، «دروغ»؛ مصطلحات الفقه، ص۴۳۷؛ معجم لغة الفقهاء، ص۳۷۹.</ref>؛ به عمد یا به [[خطا]] انجام گیرد<ref>المصباح، ص۵۲۸؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۵۷، «کذب»؛ القاموس الفقهی، ص۳۱۶.</ref>.
* عده‌ای [[دروغ]] را خبر غیر واقعی دانسته‌اند که خبر دهنده [[علم]] به خلاف واقع بودن آن داشته باشد<ref>دروغ مصلحت‌آمیز، ص۵۴-۵۵؛ معجم الفاظ الفقه، ص۳۴۶.</ref>؛ یا آن را به قصد [[فریب]] دیگران بگوید<ref>فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵.</ref>. برخی [[دروغ]] را از ریشه "دو رُخ" دانسته و گفته‌اند: [[دروغگو]] کسی است که دو رُخ داشته و زبانش سخنی و دلش چیز دیگری را می‌گوید؛ یا نزد فردی رویی و در پیش دیگری رویی دیگر دارد<ref>دروغ، ص۳۵.</ref>.
* عده‌ای [[دروغ]] را فراتر از قالب لفظ و سخن دانسته و گفته‌اند: [[دروغ]] هر چیزی است که بر خلاف واقع و [[حق]] باشد؛ در گفتار یا [[کردار]] باشد؛ یا در [[فکر]]، [[نیت]] یا حالتی از حالات [[انسانی]]<ref>التحقیق، ج۱۰، ص۳۴-۳۵؛ نک. مصطلحات الفقه، ص۴۳۷.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۱۵.</ref>.


== [[دروغ]] در [[قرآن]] ==
عده‌ای [[دروغ]] را خبر غیر واقعی دانسته‌اند که خبر دهنده [[علم]] به خلاف واقع بودن آن داشته باشد<ref>دروغ مصلحت‌آمیز، ص۵۴-۵۵؛ معجم الفاظ الفقه، ص۳۴۶.</ref>؛ یا آن را به قصد [[فریب]] دیگران بگوید<ref>فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵.</ref>. برخی دروغ را از ریشه "دو رُخ" دانسته و گفته‌اند: [[دروغگو]] کسی است که دو رُخ داشته و زبانش سخنی و دلش چیز دیگری را می‌گوید؛ یا نزد فردی رویی و در پیش دیگری رویی دیگر دارد<ref>دروغ، ص۳۵.</ref>.
* در [[قرآن کریم]] از [[دروغ]] با واژه‌ها و تعبیرهایی مختلف و متعدد یاد شده است:
 
# '''"کذب":''' در لغت یعنی آنچه خلاف [[راستی]] و [[حق]] است<ref>معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۶۷؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب».</ref>. این واژه و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] فراوان به کار رفته‌اند؛ مانند {{متن قرآن|كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>، {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> و {{متن قرآن|مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}}<ref>«کسی که گزافکاری بسیار دروغگوست» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>.
عده‌ای دروغ را فراتر از قالب لفظ و سخن دانسته و گفته‌اند: دروغ هر چیزی است که بر خلاف واقع و [[حق]] باشد؛ در گفتار یا [[کردار]] باشد؛ یا در [[فکر]]، [[نیت]] یا حالتی از حالات [[انسانی]]<ref>التحقیق، ج۱۰، ص۳۴-۳۵؛ نک. مصطلحات الفقه، ص۴۳۷.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۱۵.</ref>
# '''[[افتراء]] از ریشه "فَرْی":''' به معنای از پیش خود بافتن، [[دروغ]] یا به [[دروغ]] به کسی چیزی نسبت دادن است <ref>لسان العرب، ج۱، ص۲۵۶، «فرا»؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۹۸، «فری»؛ لغت نامه، ج۲، ص۲۵۹۰، «افترا».</ref> و با [[کذب]] تفاوت دارد: افترا [[دروغ]] بر ضد دیگران است؛ با [[کلامی]] که آنان بدان [[رضایت]] ندارند؛ اما [[کذب]] گاهی در [[حق]] خود و زمانی در [[حق]] دیگران است. افزون بر این، دیگران ممکن است به آن نیز [[خشنود]] باشند؛ مانند [[کلام]] غیر واقعی که در [[مدح]] کسی یا به قصد [[اصلاح]] گفته می‌شود<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۴۴۹-۴۵۰.</ref>. ماده فَرْی و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در [[قرآن]] آمده‌اند؛ مانند {{متن قرآن|افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«کسانی که بر خداوند دروغ بندند..»سوره آل عمران، آیه ۹۴.</ref> و {{متن قرآن|كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>.
 
# '''"افک":''' وارونه کردن و [[دروغ]] گفتن است<ref>العین، ج۵، ص۴۱۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۲؛ مجمع البحرین، ج، ص۸۱، «افک».</ref>. برخی آن را [[دروغ]] [[قبیح]] همچون [[دروغ بر خدا]]، [[رسول]] و [[قرآن]] دانسته‌اند <ref>معجم الفروق اللغویه، ص۴۵۰.</ref>. این واژه و مشتقات آن بیش از ۳۰ بار در [[قرآن]] آمده‌اند که در برخی [[آیات]] همچون {{متن قرآن|كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref>«هر دروغزن بزهکاری» سوره شعراء، آیه ۲۲۲.</ref> و {{متن قرآن|ذَلِكَ إِفْكُهُمْ}}<ref>«این بود دروغ آنان» سوره احقاف، آیه ۲۸.</ref> به معنای مطلق [[دروغ]] است<ref>جامع البیان، ج۱۹، ص۱۵۳؛ ج۲۶، ص۳۸؛ التبیان، ج۸، ص۶۹؛ ج۹، ص۲۵۰، ۲۸۳.</ref>.
== دروغ در [[قرآن]] ==
# '''"خَرْص":''' به معنای تخمین زدن<ref>لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.</ref>، [[دروغ]]<ref>العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».</ref> یا قبیح‌ترین نوع [[دروغ]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.</ref> است. این واژه در [[دروغ]] به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند <ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».</ref>. این کلمه ۵ بار در [[قرآن]] به کار رفته است؛ مانند:
در [[قرآن کریم]] از دروغ با واژه‌ها و تعبیرهایی مختلف و متعدد یاد شده است:
# '''"[[کذب]]":''' در لغت یعنی آنچه خلاف راستی و حق است<ref>معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۶۷؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب».</ref>. این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم فراوان به کار رفته‌اند؛ مانند {{متن قرآن|كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>، {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> و {{متن قرآن|مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}}<ref>«کسی که گزافکاری بسیار دروغگوست» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>.
# '''[[افتراء]] از ریشه "فَرْی":''' به معنای از پیش خود بافتن، دروغ یا به دروغ به کسی چیزی نسبت دادن است <ref>لسان العرب، ج۱، ص۲۵۶، «فرا»؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۹۸، «فری»؛ لغت نامه، ج۲، ص۲۵۹۰، «افترا».</ref> و با [[کذب]] تفاوت دارد: [[افترا]] [[دروغ]] بر ضد دیگران است؛ با [[کلامی]] که آنان بدان [[رضایت]] ندارند؛ اما کذب گاهی در [[حق]] خود و زمانی در [[حق دیگران]] است. افزون بر این، دیگران ممکن است به آن نیز [[خشنود]] باشند؛ مانند [[کلام]] غیر واقعی که در [[مدح]] کسی یا به قصد [[اصلاح]] گفته می‌شود<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۴۴۹-۴۵۰.</ref>. ماده فَرْی و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در [[قرآن]] آمده‌اند؛ مانند {{متن قرآن|افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«کسانی که بر خداوند دروغ بندند»..سوره آل عمران، آیه ۹۴.</ref> و {{متن قرآن|كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>.
# '''"افک":''' وارونه کردن و دروغ گفتن است<ref>العین، ج۵، ص۴۱۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۲؛ مجمع البحرین، ج، ص۸۱، «افک».</ref>. برخی آن را دروغ [[قبیح]] همچون دروغ بر خدا، [[رسول]] و قرآن دانسته‌اند <ref>معجم الفروق اللغویه، ص۴۵۰.</ref>. این واژه و مشتقات آن بیش از ۳۰ بار در قرآن آمده‌اند که در برخی [[آیات]] همچون {{متن قرآن|كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref>«هر دروغزن بزهکاری» سوره شعراء، آیه ۲۲۲.</ref> و {{متن قرآن|ذَلِكَ إِفْكُهُمْ}}<ref>«این بود دروغ آنان» سوره احقاف، آیه ۲۸.</ref> به معنای مطلق دروغ است<ref>جامع البیان، ج۱۹، ص۱۵۳؛ ج۲۶، ص۳۸؛ التبیان، ج۸، ص۶۹؛ ج۹، ص۲۵۰، ۲۸۳.</ref>.
# '''"خَرْص":''' به معنای تخمین زدن<ref>لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.</ref>، [[دروغ]]<ref>العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».</ref> یا قبیح‌ترین نوع دروغ<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.</ref> است. این واژه در دروغ به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند <ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».</ref>. این کلمه ۵ بار در قرآن به کار رفته است؛ مانند:
##{{متن قرآن|إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ}}<ref>شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>؛
##{{متن قرآن|إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ}}<ref>شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>؛
##{{متن قرآن|قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ}}<ref>مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!؛ سوره ذاریات، آیه ۱۰.</ref>؛
##{{متن قرآن|قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ}}<ref>مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!؛ سوره ذاریات، آیه ۱۰.</ref>؛
خط ۲۲: خط ۲۴:
##{{متن قرآن|إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref>آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.</ref>؛
##{{متن قرآن|إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref>آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.</ref>؛
##{{متن قرآن|مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره زخرف، آیه:۲۰.</ref>
##{{متن قرآن|مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره زخرف، آیه:۲۰.</ref>
# '''"زور":''' به معنای [[دروغ]] و امر [[باطل]] است<ref>الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».</ref>. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر [[نیک]] جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن [[گمان]] کنند<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».</ref>. این واژه ۴ بار در [[قرآن]] یاد شده است؛ مانند:
# '''"[[زور]]":''' به معنای [[دروغ]] و امر [[باطل]] است<ref>الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».</ref>. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر [[نیک]] جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن [[گمان]] کنند<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».</ref>. این واژه ۴ بار در [[قرآن]] یاد شده است؛ مانند:
##{{متن قرآن|اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰</ref>؛
##{{متن قرآن|اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰</ref>؛
##{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا}}<ref> و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.</ref>؛
##{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا}}<ref> و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.</ref>؛
##{{متن قرآن|وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا}} <ref>و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.</ref>؛
##{{متن قرآن|وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا}} <ref>و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.</ref>؛
##{{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا}}<ref>و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.</ref>.
##{{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا}}<ref>و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.</ref>.
# '''"اختلاق":''' ایجاد کردن و بافتن [[دروغ]] است<ref>العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».</ref>. این واژه در برخی [[آیات]] به معنای [[دروغ]] به کار رفته است؛ مانند {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ}}<ref>«این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ}} «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.</ref>؛
# '''"اختلاق":''' ایجاد کردن و بافتن دروغ است<ref>العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».</ref>. این واژه در برخی [[آیات]] به معنای دروغ به کار رفته است؛ مانند {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ}}<ref>«این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ}} «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.</ref>.
* همچنین مفاهیمی دیگر مانند [[اتهام]]، [[نفاق]]، [[مکر]] و [[خدعه]]، [[ریا]] و [[تزویر]]، تدلیس و [[خیانت]] پیوند بسیار نزدیکی با موضوع [[دروغ]] داشته و در [[حقیقت]] نوعی [[دروغ]] به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از [[دروغ]] به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک [[دروغ]]، [[دروغگویان]] و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های [[دروغ]]، [[انگیزه]] و [[اهداف]] [[دروغ‌گویی]]، آثار و پیامدهای [[دنیایی]] و [[آخرتی]] [[دروغ]] و برخی از [[احکام فقهی]] مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۱۵.</ref>.
 
همچنین مفاهیمی دیگر مانند [[اتهام]]، [[نفاق]]، [[مکر]] و [[خدعه]]، [[ریا]] و تزویر، [[تدلیس]] و [[خیانت]] پیوند بسیار نزدیکی با موضوع دروغ داشته و در [[حقیقت]] نوعی دروغ به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از [[دروغ]] به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک دروغ، [[دروغگویان]] و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های دروغ، انگیزه و [[اهداف]] [[دروغ‌گویی]]، آثار و پیامدهای [[دنیایی]] و [[آخرتی]] دروغ و برخی از [[احکام فقهی]] مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۱۵.</ref>.
 
== ملاک و گستره دروغ ==
درباره ملاک دروغ دیدگاه‌ها متفاوت‌اند:
 
برخی معتقدند دروغ تنها گزارش خلاف واقع است و عمد و [[خطا]] یا [[علم]] و [[جهل]] در آن نقشی ندارد<ref>الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ فتح الباری، ج۱، ص۱۷۹؛ مفتاح الکرامه، ج۱۲، ص۲۲۰.</ref> و بر همین اساس، بعضی دروغ را به دو قسم عمدی و غیر عمدی قسمت کرده‌اند<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۴؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۰۷۳.</ref>؛ با این تفاوت که دومی [[گناه]] و نکوهشی ندارد؛ اما اوّلی گناه و [[جرم]] است و [[دروغگو]] [[نکوهش]] می‌شود<ref>الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۶۱.</ref>. برخی در [[تأیید]] این نظریه به [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ... فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... به دل بیماری‌یی دارند و خداوند بر بیماریشان افزود؛ و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸-۱۰.</ref> استناد کرده‌اند که [[خدا]] در آنها [[منافقان]] را از آن رو که تنها به زبان، [[ادعای ایمان]] می‌کردند، مذمت می‌کند و آنان را دروغگو می‌شمرد؛ زیرا ادعای آنان با واقع مطابق نبود<ref>تفسیر سید مصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.</ref>.
 
در نظریه‌ای دیگر، [[دروغ]] تنها گزارش خلاف [[عقیده]] است<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳.</ref>. دلیل این نظریه به [[باور]] برخی [[آیه]] {{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> است که [[خدا]] در آن [[منافقان]] را به جهت [[گواهی دادن]] بر [[رسالت پیامبر]]{{صل}} [[دروغگو]] می‌خواند، از آن رو که سخن آنان با اعتقادشان که منکر [[نبوت]] آن حضرت بودند، مطابقت نداشته است<ref>شرح اصول کافی، ج۱، ص۲۵۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۰۹؛ البلیغ، ص۳۷-۳۸.</ref>. از این [[استدلال]] پاسخ داده شده که دروغگو شمردن منافقان از آن روست که [[شهادت]] آنان به [[رسالت]]، متضمن خبری [[دروغ]] و خلاف واقع است، بنابراین دروغ، گزارش خلاف واقع است<ref>مختصر المعانی، ص۳۰-۳۱.</ref>.
 
دیدگاه سوم، [[دروغ]] را سخنی مخالف با واقع و [[اعتقاد]] می‌داند<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۰۷۲.</ref>.
 
عده‌ای با سازگار کردن این سه دیدگاه، نظریه دیگری به دست داده و گفته‌اند: باید میان [[کلام]] و [[متکلم]] تفاوت نهاد؛ به این بیان که گاه سخن، راست است و سخنگو دروغگو؛ همچون سخن منافقان که به رسالت پیامبر{{صل}} شهادت دادند، در حالی که به آن اعتقاد نداشتند{{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> و گاه سخن دروغ است و گوینده [[راستگو]]؛ مانند کسی که سخن غیر [[واقعی]] به زبان آورد و به آن اعتقاد داشته باشد<ref>المیزان، ج۱۹، ص۲۷۹؛ الاخلاق الاسلامیه، ج۱، ص۵۲۷.</ref>.
 
از نگاه [[قرآن]]، دروغ به سخنانی گفته می‌شود که برخلاف واقع بر زبان آورده می‌شوند، هرچند گوینده به سخن خود اعتقاد داشته باشد؛ مانند {{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> و [[دروغگو]] شمردن کسانی که به [[فرزند داشتن]] [[خدا]] [[باور]] دارند: {{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ}}<ref>«و آنان بی‌گمان دروغگویند خداوند فرزندی نگزیده است» سوره مؤمنون، آیه ۹۰-۹۱.</ref>؛ چه سخن خلاف واقع را با [[آگاهی]] از مخالف بودن آن با واقع بگوید: {{متن قرآن|وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ}}<ref>«آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.</ref> یا بی‌آگاهی چنین کند: {{متن قرآن|مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا}}<ref>«نه خود و نه پدرانشان، آن (امر) را نمی‌دانند؛ بزرگ سخنی از دهانشان بیرون می‌آید؛ (آنان) جز دروغ نمی‌گویند» سوره کهف، آیه ۵.</ref>.
 
افزون بر موارد یاد شده، [[قرآن]] برخی سخنان را نیز که شرایط [[شرعی]] آن رعایت نشده باشند در [[حکم]] [[دروغ]] می‌شمرد و آثار دروغ را بر آن مترتب می‌کند، هرچند آن سخنان هم [[مطابق با واقع]] و [[اعتقاد]] گوینده باشند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۳۹۸؛ ریاض المسائل، ج۱۳، ص۴۴۰؛ المغنی، ج۱۲، ص۷۸.</ref>؛ مانند [[اتهام]] [[زنا]]، بی‌رعایت شرط [[اثبات]] آنکه آوردن ۴ [[شاهد]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ... لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند... چرا بر آن چهار گواه نیاوردند؟ و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۱، ۱۳.</ref>.
 
'''آیا دروغ تنها در گفتار است یا فراتر از آن؟ دو دیدگاه هست:'''
# برخی دروغ را تنها در گفتار می‌دانند و هریک از کردارها و نمایش‌های خلاف واقع یا خلاف [[باور]] را مشمول عنوانی دیگر<ref>الموسوعة الفقهیه، ج۳۴، ص۲۰۴؛ دروغ، ص۲۸.</ref>. بعضی با [[تأیید]] این دیدگاه [[دروغ]] را در درجه یکم شامل گفتار خبری دانسته و بالعرض در برگیرنده استفهام، [[طلب]] و دیگر جملات انشایی<ref>الذریعه، ص۲۸۴.</ref> و مستند برخی از اینان آیاتی است که [[خدا]] در آنها گفتار را به [[راستی]] وصف می‌کند<ref>الذریعه، ص۲۸۴.</ref>؛ مانند {{متن قرآن|وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا}}<ref>«و از خداوند راست‌گفتارتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۱۲۲.</ref> و {{متن قرآن|وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا}}<ref>«و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.</ref>.
# بسیاری دروغ را فراتر از گفتار دانسته و [[اعمال]] و امور دیگری را نیز مصداق دروغ بر می‌شمرند؛ همچون [[دورویی]]، [[غش]] در [[معامله]]، [[آراستن]] اجناس نامرغوب، نوشتار خلاف واقع، [[تحریف]] [[سخن]] دیگران، ادعای داشتن اوصافی و در عمل فاقد آنها بودن، عمل نکردن به مفاد [[قرارداد]] زبانی یا نوشتاری، [[تظاهر]] به [[جوانی]] یا [[پیری]] و [[فقر]] یا [[غنا]]<ref>معراج السعاده، ص۵۲۴-۵۲۶؛ دروغ، ص۱۱۸-۲۰۰؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۱-۳۰۰.</ref>.
 
بر همین پایه، برخی دروغ را به اقسام مختلفی مانند دروغ در گفتار، [[نیت]] و [[اراده]]، [[عزم]] و تصمیم بر [[کار خیر]]، [[وفا]] به عزم، اعمال، [[مقامات]] [[دینی]]، [[معاشرت]] و مراودت با [[مردم]] و دروغ در [[عقاید]] قسمت کرده‌اند<ref>جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸؛ اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۹.</ref>.
 
برخی [[آیات قرآن]] این دیدگاه را تأیید می‌کنند؛ مانند:
# [[آیه]] {{متن قرآن|لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ}}<ref>«تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد» سوره احزاب، آیه ۲۴.</ref> که در آن [[منافقان]] را که ظاهر آنان خلاف [[باطن]] آنان است، در مقابل [[راستگویان]] می‌نهد<ref>دروغ، ص۴۳.</ref>
# و آیه {{متن قرآن|إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> که منافقان را [[دروغگو]] می‌شمرد<ref>اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۸.</ref>
# و آیه {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref> که دروغ را به عین خارجی ([[خون]]) نسبت می‌دهد<ref>مفردات، ص۷۰۴، «کذب».</ref>
# و [[آیه]] {{متن قرآن|مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى}}<ref>«دل، آنچه می‌دید، دروغ نگفت» سوره نجم، آیه ۱۱.</ref> که [[دروغ]] را خطای قوای [[مدرک]] مانند [[قلب]] می‌خواند<ref>التحقیق، ج۱۰، ص۳۴؛ ارشاد الاذهان، ص۵۳۱.</ref>.
 
با توجه به ملاک‌های یاد شده برای دروغ، برخی [[مبالغه]] در [[کلام]]، استعاره، کنایه و [[مَثَل]] را دروغ نمی‌شمرند<ref>شرح اصول کافی، ج۵، ص۲۶۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۶-۲۸۸؛ دروغ، ص۲۴۰-۲۵۰.</ref>؛ زیرا در این موارد مدلول مطابقی سخن مراد گوینده نیست، تا گفتار خلاف واقع باشد، بلکه مدلول التزامی مقصود آنهاست؛ اما درباره توریه آرای متفاوتی هست: برخی آن را دروغ<ref>حاشیة المکاسب، ج۱، ص۱۲۲.</ref> یا دروغ جایز<ref>الروضة البهیه، ج۴، ص۲۳۵؛ ریاض المسائل، ج۹، ص۱۶۲.</ref> دانسته؛ ولی بسیاری دروغ بودن آن را [[نفی]] کرده‌اند <ref>الحدائق، ج۲۵، ص۳۸۷-۳۸۸؛ کتاب البیع، ص۳۸۵؛ کتاب القضاء، ص۲۲۵. </ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۱۶.</ref>
 
== ذاتی بودن قبح دروغ ==
در نگاه همگان، [[دروغ]] امری [[قبیح]] به شمار می‌رود<ref>فیض القدیر، ج۱،ص ۵۵۷.</ref> و افزون بر [[عقل]]<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۹۷؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۴۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۴.</ref>، [[آیات]] و [[روایات]] بسیاری این را [[تأیید]] می‌کنند؛ مانند:
# آیاتی که دروغ را [[ظلم]] می‌دانند: {{متن قرآن|فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ... فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«پس کسانی که بر خداوند دروغ بندند ستمکارند» سوره آل عمران، آیه ۹۴.</ref>
# و [[گناه]]: {{متن قرآن|انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref> «در نگر که چگونه بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره نساء، آیه ۵۰.</ref>
# و مایه عدم [[رستگاری]]: {{متن قرآن|وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}}<ref> «و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام" تا بر خداوند دروغ بندید زیرا آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref>
# [[دروغگویان]] را سزاوار [[عذاب]]: {{متن قرآن|وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.</ref>؛ نیز مانند روایاتی که خاستگاه [[دروغ]] را [[پستی]] و [[حقارت]] نفس می‌دانند<ref>الاختصاص، ص۲۳۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴-۸۵.</ref> و در مواردی از [[گناهان]] کبیر<ref>جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳؛ کشف اللثام، ج۲، ص۳۷۱.</ref> و کلید همه [[بدی‌ها]]<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۳؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲.</ref> و بدتر از شراب<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.</ref>.
 
'''آیا قبح دروغ ذاتی است یا به جهت آثار و نتایج آن است؟'''
 
دیدگاه‌های متفاوتی در میان [[علمای اسلامی]] و غیر [[اسلامی]] هست: به [[باور]] برخی، ملاک [[حسن و قبح افعال]]، همچون دروغ، نتایج آنهاست؛ اگر زیان‌بخش بود [[قبیح]] است، و گرنه قبحی ندارد. در [[تأیید]] این نظریه گفته‌اند موضوع [[واقعی]] در گزاره‌های خوب بودن [[راستگویی]] یا بد بودن [[دروغگویی]]، [[صدق]] و [[کذب]] مطلق نیست، بلکه موضوع [[حقیقی]]، [[مقید]] به "[[سودمندی]]" و "زیانبخشی" است، از این رو در [[حفظ]] [[مصلحت]] [[اجتماعی]] حتی دروغ گفتن خوب است و هر جا [[مفسده]] اجتماعی باشد، حتی راست گفتن بد است<ref>احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۴-۱۵۹۵؛ الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ الذریعه، ص۲۷۲-۲۷۳.</ref>.
 
[[اشاعره]] معتقدند تنها آنچه را [[خدا]] [[زشت]] می‌شمارد قبیح است<ref>محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۰۱؛ المباحث الاصولیه، ج۳، ص۱۷۰.</ref>. بر این پایه نیز تنها دروغی قبیح است که در [[شرع]] [[نکوهیده]] باشد؛ اما در مواردی همچون [[ضرورت]]، [[دروغ]] قبیح نیست.
 
در مقابل، بسیاری قبح دروغ را ذاتی دانسته و معتقدند دروغ بدان جهت که دروغ است، قبیح است<ref>نک: بنیاد ما بعدالطبیعه، ص۲۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۳۱۷.</ref>. اطلاق [[آیات]] و [[روایات اسلامی]] نیز مؤید همین نظریه‌اند؛ مانند: آیاتی که به شکل مطلق [[دروغگویان]] را گرفتار [[لعن الهی]] می‌خوانند: {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> و [[انسان‌ها]] را از سخن دروغ [[نهی]] می‌کنند: {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref>؛ نیز مانند برخی [[روایات]] که [[فطرت انسان]] را با [[راستی]] عجین شمرده و [[دروغگویی]] را [[بیگانه]] از [[فطرت انسانی]] می‌دانند<ref>مصباح الشریعه، ص۳۱۴؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۰.</ref> و همگان را از [[دروغ کوچک]] و بزرگ و جدی و [[شوخی]] برحذر می‌دارند<ref>مکارم الاخلاق، ص۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲.</ref> و نظیر روایتی که طبق آن هیچ گاه از دهان علی{{ع}} دروغی خارج نشد <ref>الکافی، ج۸، ص۷۹؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۳۴۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸۸.</ref>.
 
در مواردی مانند [[اصلاح]] میان [[متخاصمان]] [[دروغ مجاز]] است<ref>مسند احمد، ج۶، ص۴۰۴؛ سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۲-۲۴۳، ۲۵۳.</ref>؛ ولی به سبب [[قبیح]] نبودن [[دروغ]] در برخی موارد نیست، بلکه بر پایه [[دفع افسد به فاسد]] و امر قبیح‌تر با امر قبیح است<ref>کشف المراد، ص۳۲۹؛ رسالة فی التحسین و التقبیح، ص۶۶.</ref>؛ یا به گفته برخی، مراد از دروغ در این گونه موارد توریه و به کار بردن تعریض‌هاست نه دروغ صریح<ref>شرح السیر الکبیر، ج۱، ص۱۱۹؛ روح المعانی، ج۱۱، ص۴۵؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۱۷.</ref>. شاید بتوان گفت [[روایات]] دیگری که عنوان دروغ را از این موارد [[نفی]] می‌کنند<ref>الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۵؛ بحارالانوار، ج۷۳، ص۴۶.</ref>، یا روایاتی نیز که در موارد [[ناچاری]]، [[انسان‌ها]] را به توریه [[فرمان]] می‌دهند<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۶۳؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۲.</ref>، مؤید همین نظریه‌اند؛ زیرا اگر دروغ قبح ذاتی نمی‌داشت، نفی دروغ از چنین سخنانی یا سفارش به توریه در این گونه موارد ضرورتی نداشت<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۱۹.</ref>.
 
==[[دروغ]] در گذر [[تاریخ]] ==
[[قرآن کریم]] دروغ را به دو [[طایفه]] جنّیان و انسان‌ها نسبت می‌دهد{{متن قرآن|وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا}}<ref> «و اینکه (فردی) نادان (از) ما درباره خداوند سخنانی پریشان می‌گفت. و ما می‌پنداشتیم که هیچ‌گاه آدمیان و پریان بر خداوند دروغی نمی‌بندند» سوره جن، آیه ۴-۵.</ref>. بر پایه روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} نخستین [[دروغگو]] از این دو گروه [[ابلیس]] بود که در پاسخ به سؤال [[خدا]] در مورد [[سجده]] نکردن به [[آدم]]، به [[دروغ]] خود را بهتر از آدم شمرد و گفت: {{متن قرآن|أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ}}<ref>«من از او بهترم! مرا از آتش و او را از گل آفریده‌ای» سوره اعراف، آیه ۱۲.</ref><ref>بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۲.</ref>. افزون بر این، وی در برابر [[آدمیان]] نیز فراوان مرتکب این [[رذیله]] شده است؛ از جمله آن هنگام که در پی بیرون کردن آدم و [[حوا]]{{ع}} از [[بهشت]] بود، به دروغ[[دست]] یازید و علت [[نهی الهی]] از نزدیک شدن آن دو به درخت ممنوع را [[فرشته]] شدن یا جاویدان ماندن آنان در بهشت یاد کرد: {{متن قرآن|مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ}}<ref>«پروردگارتان شما را از این درخت باز نداشت مگر بدین رو که مبادا دو فرشته شوید یا از جاودانگان گردید» سوره اعراف، آیه ۲۰.</ref> و سپس برای باوراندن سخن خلاف واقع خود به آدم و حوا، با [[سوگند دروغ]]، خود را [[خیرخواه]] ایشان خواند: {{متن قرآن|وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ}}<ref>«و برای آن دو سوگند خورد که من از خیرخواهان شمایم» سوره اعراف، آیه ۲۱.</ref>.
 
[[آیات]] دیگری از [[دروغگویی]] [[شیاطین]] به [[فرزندان آدم]]: {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ}}<ref> «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.</ref> همچون [[وعده]] [[فقر]] به آنان{{متن قرآن|الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ}}<ref> «شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند» سوره بقره، آیه ۲۶۸.</ref> و [[تزیین]] [[دروغین]] [[اعمال]] آنان{{متن قرآن|وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref> «و شیطان، کاری را که انجام می‌دادند برای آنان آراست» سوره انعام، آیه ۴۳؛ {{متن قرآن|فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ}} «شیطان کردار آنان را در چشمشان آراست» سوره نحل، آیه ۶۳.</ref> یاد می‌کنند.
 
برخی [[انسان‌ها]] نیز به این [[رذیله اخلاقی]] [[دست]] می‌زنند؛ از جمله [[کافران]] و [[مشرکان]] که [[قرآن کریم]] بیشترین [[دروغ]] را از آنان گزارش می‌کند: دروغ‌های فراوانی درباره [[خدا]]، [[پیامبران الهی]]، [[پیروان]] آنها یا امور دیگر؛ مثلاً خدا را دارای فرزند می‌خواندند: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«آگاه باشید که آنان از سر دروغگویی خود می‌گویند: خداوند فرزند آورده است؛ در حالی که بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره صافات، آیه ۱۵۱-۱۵۲.</ref>؛ یا گاه از نزد خود برخی [[خوردنی‌ها]] یا حیوانات را [[حلال]] یا [[حرام]] می‌شمردند و به دروغ می‌گفتند خدا آنها را حلال یا حرام کرده است: {{متن قرآن|وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ}}<ref>«و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام"» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref>؛ یا [[شرک]] خود و پدرانشان را به [[فرمان]] و [[اراده خدا]] مستند می‌کردند که [[قرآن]] این سخنان را نیز دروغ می‌خواند: {{متن قرآن|لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ}}<ref>«به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>.
 
افزون بر این، در مورد پیامبران الهی نیز دروغ‌های فراوان بر زبان می‌آوردند؛
# همچون نسبت [[سفاهت]] و [[دروغگویی]]: {{متن قرآن|قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref> «سرکردگان کافر از قوم وی گفتند: بی‌گمان ما تو را در نابخردی می‌بینیم و ما تو را از دروغگویان می‌دانیم» سوره اعراف، آیه ۶۶.</ref>؛ {{متن قرآن|فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ}} <ref>پس سردستگان کافر از قوم وی گفتند: ما تو را جز بشری مانند خویش نمی‌دانیم و جز این نمی‌بینیم که فرومایگان ما نسنجیده از تو پیروی کرده‌اند و در شما برتری نسبت به خویش نمی‌بینیم بلکه شما را دروغگو می‌پنداریم» سوره هود، آیه ۲۷.</ref>،
# ساحر و دیوانه خواندن: {{متن قرآن|كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ}}<ref> «بدین‌گونه برای کسانی که پیش از آنان بودند، هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه گفتند: او جادوگر یا دیوانه است» سوره ذاریات، آیه ۵۲؛ {{متن قرآن|...فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>،
# چنان که به [[دروغ]] می‌گفتند [[پیامبران]] [[تسلط]] بر [[مردم]]: {{متن قرآن|فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ...}}<ref> «سرکردگان کافر از قومش گفتند: این جز بشری مانند شما نیست، بر آن است که بر شما برتری جوید»... سوره مؤمنون، آیه ۲۴.</ref> یا بیرون راندن آنان از سرزمینشان را می‌خواهند{{متن قرآن|يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ}}<ref> «بر آن است که شما را با جادوی خویش از سرزمینتان بیرون براند پس چه نظر می‌دهید؟» سوره شعراء، آیه ۳۵.</ref>.
 
آنان گاه به [[مسلمانان]] نیز به دروغ [[وعده]] می‌دادند اگر از راه ما [[پیروی]] کنید، گناهانتان را بر عهده می‌گیریم: {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.</ref>.
 
گروه دومی که [[قرآن]] از دروغگویی‌شان سخن می‌راند [[اهل کتاب]] هستند که دروغ‌های مختلفی درباره [[خدا]] داشتند؛ مانند:
# ادعای [[فرزند خدا]] بودن [[عُزیر]] و [[مسیح]]{{ع}}: {{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ}}<ref>«یهودیان گفتند عزیر پسر خداوند است و مسیحیان گفتند: مسیح پسر خداوند است؛ این گفتار، سر زبان آنهاست که با گفته کافران پیشین همانندی می‌کند؛ خداوندشان بکشاد! چگونه (از حقّ) باز گردانیده می‌شوند؟» سوره توبه، آیه ۳۰.</ref>،
# [[فرزندان]] و [[دوستان]] خدا شمردن خود{{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ}}<ref> «و یهودیان و مسیحیان گفتند: ما فرزندان خداوند و دوستان اوییم» سوره مائده، آیه ۱۸.</ref>،
# بخشیده شدن [[گناهان]] خود از سوی خدا: {{متن قرآن|فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا}}<ref> «پس از آنان، جانشینانی آمدند که کتاب (آسمانی) را به ارث بردند؛ کالای ناپایدار این جهان فروتر را می‌گیرند و می‌گویند: به زودی (توبه می‌کنیم و) آمرزیده خواهیم شد»... سوره اعراف، آیه ۱۶۹.</ref>،
# اندک بودن ماندگاری آنان در [[آتش جهنم]]: {{متن قرآن|وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً}}<ref> «و گفتند آتش (دوزخ) جز چند روزی، به ما نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۸۰.</ref>؛ {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ}}<ref>«این بدان روست که آنان می‌گویند: آتش (دوزخ) جز روزهایی چند به ما نمی‌رسد» سوره آل عمران، آیه ۲۴.</ref>، [[پاک]] شدن گناهان روزانه آنان در هر شب<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۷۷؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۴؛ زادالمسیر، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>، [[شفاعت]] آنان از سوی [[پدران]] و فرزندانشان در [[قیامت]]<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۷۸؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۴۶؛ فتح القدیر، ج۱، ص۴۷۷.</ref>، منحصر بودن [[پیروان]] ابراهیم{{ع}} در [[یهود]] و [[نصارا]]<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۷؛ الدرالمنثور، ج۲، ص۱۰۹.</ref>.
 
همچنین دروغ‌های فراوانی در مورد [[پیامبران الهی]] بر زبان می‌آوردند؛ مانند: ساحر دانستن [[حضرت سلیمان]]{{ع}}{{متن قرآن|وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ}}<ref> «و (یهودیان) از آنچه شیطان‌ها در فرمانروایی سلیمان (به گوش این و آن) می‌خواندند (که سلیمان جادوگر است)؛ پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید ولی شیطان‌ها کافر شدند که به مردم جادو می‌آموختند» سوره بقره، آیه ۱۰۲.</ref><ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۷.</ref>، کشتن [[هارون]]{{ع}} به دست [[حضرت موسی]]{{ع}} و ادعای ارتکاب [[اعمال ناشایست]] از سوی آن حضرت<ref>جامع البیان، ج۲۲، ص۶۳-۶۵؛ مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۳-۱۸۴؛ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۳۹۳؛ ج۱۴، ص۲۵۱.</ref> و [[ترویج]] ادعاهای خلاف واقع درباره [[پیامبر]]{{صل}} و انتساب آنها به [[خدا]]: {{متن قرآن|وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«و برخی از آنان گروهی هستند که به تحریف کتاب (آسمانی) زبان می‌گردانند تا آن را از کتاب بپندارید در حالی که از کتاب نیست و می‌گویند که از سوی خداوند است و از سوی خداوند نیست؛ آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ}}<ref>«بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.</ref>.<ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۳۸-۴۳۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۹؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۴.</ref>
 
دسته سوم [[دروغگویان]]، منافقان‌اند که برای دستیابی به اهداف خود دروغ‌های فراوان داشتند؛ از جمله:
# با وجود عدم [[اعتقاد به پیامبر]]{{صل}} به [[دروغ]] بر [[رسالت]] آن حضرت [[گواهی]] می‌دادند: {{متن قرآن|قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref>؛
# یا در میان [[مسلمانان]] به [[دروغ]] [[ایمان]] ادعا می‌کردند: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸، ۱۰.</ref>؛
# یا در ساختن [[مسجد ضرار]] به دروغ، [[نیت]] خود را خیرخواهانه قلمداد می‌کردند{{متن قرآن|وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷.</ref>
# و به [[اهل کتاب]] [[وعده]] دروغ می‌دادند که اگر بر ضد مسلمانان[[جنگ]] کنند، به کمک آنان می‌آیند: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند: اگر شما را بیرون راندند ما نیز با شما بیرون خواهیم آمد و هیچ‌گاه به زیان شما از هیچ کس فرمان نمی‌بریم و اگر با شما جنگ شود به شما یاری خواهیم رساند» سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>.


== ملاک و گستره [[دروغ]] ==
ولی [[قرآن]] همه این ادعاها و سخنان را دروغ و [[خدا]] را [[گواه]] بر این [[دروغگویی]] می‌خواند: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷؛ نیز سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref>.
* درباره ملاک [[دروغ]] دیدگاه‌ها متفاوت‌اند:
* برخی معتقدند [[دروغ]] تنها گزارش خلاف واقع است و عمد و [[خطا]] یا [[علم]] و [[جهل]] در آن نقشی ندارد<ref>الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ فتح الباری، ج۱، ص۱۷۹؛ مفتاح الکرامه، ج۱۲، ص۲۲۰.</ref> و بر همین اساس، بعضی [[دروغ]] را به دو قسم عمدی و غیر عمدی قسمت کرده‌اند<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۴؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۰۷۳.</ref>؛ با این تفاوت که دومی [[گناه]] و نکوهشی ندارد؛ اما اوّلی [[گناه]] و [[جرم]] است و [[دروغگو]] [[نکوهش]] می‌شود<ref>الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۶۱.</ref>. برخی در [[تأیید]] این نظریه به [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ... فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... به دل بیماری‌یی دارند و خداوند بر بیماریشان افزود؛ و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸-۱۰.</ref> استناد کرده‌اند که [[خدا]] در آنها [[منافقان]] را از آن رو که تنها به زبان، ادعای [[ایمان]] می‌کردند، [[مذمت]] می‌کند و آنان را [[دروغگو]] می‌شمرد، زیرا ادعای آنان با واقع مطابق نبود<ref>تفسیر سید مصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.</ref>.
* در نظریه‌ای دیگر، [[دروغ]] تنها گزارش خلاف [[عقیده]] است<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳.</ref>. [[دلیل]] این نظریه به [[باور]] برخی [[آیه]] {{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> است که [[خدا]] در آن [[منافقان]] را به جهت [[گواهی]] دادن بر [[رسالت پیامبر]] {{صل}} [[دروغگو]] می‌خواند، از آن رو که سخن آنان با اعتقادشان که منکر [[نبوت]] آن [[حضرت]] بودند، مطابقت نداشته است<ref>شرح اصول کافی، ج۱، ص۲۵۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۰۹؛ البلیغ، ص۳۷-۳۸.</ref>. از این [[استدلال]] پاسخ داده شده که [[دروغگو]] شمردن [[منافقان]] از آن روست که [[شهادت]] آنان به [[رسالت]]، متضمن خبری [[دروغ]] و خلاف واقع است، بنابراین [[دروغ]]، گزارش خلاف واقع است<ref>مختصر المعانی، ص۳۰-۳۱.</ref>.
* دیدگاه سوم، [[دروغ]] را سخنی مخالف با واقع و [[اعتقاد]] می‌داند<ref>مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۰۷۲.</ref>.
* عده‌ای با سازگار کردن این سه دیدگاه، نظریه دیگری به دست داده و گفته‌اند: باید میان [[کلام]] و [[متکلم]] تفاوت نهاد؛ به این [[بیان]] که گاه سخن، راست است و سخنگو [[دروغگو]]؛ همچون سخن [[منافقان]] که به [[رسالت پیامبر]] {{صل}} [[شهادت]] دادند، در حالی که به آن [[اعتقاد]] نداشتند{{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> و گاه سخن [[دروغ]] است و گوینده [[راستگو]]؛ مانند کسی که سخن غیر واقعی به زبان آورد و به آن [[اعتقاد]] داشته باشد<ref>المیزان، ج۱۹، ص۲۷۹؛ الاخلاق الاسلامیه، ج۱، ص۵۲۷.</ref>.
* از نگاه [[قرآن]]، [[دروغ]] به سخنانی گفته می‌شود که برخلاف واقع بر زبان آورده می‌شوند، هرچند گوینده به سخن خود [[اعتقاد]] داشته باشد؛ مانند {{متن قرآن|إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> و [[دروغگو]] شمردن کسانی که به [[فرزند داشتن]] [[خدا]] [[باور]] دارند: {{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ}}<ref>«و آنان بی‌گمان دروغگویند خداوند فرزندی نگزیده است» سوره مؤمنون، آیه ۹۰-۹۱.</ref>؛ چه سخن خلاف واقع را با [[آگاهی]] از مخالف بودن آن با واقع بگوید: {{متن قرآن|وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ}}<ref>«آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.</ref> یا بی‌آگاهی چنین کند: {{متن قرآن|مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا}}<ref>«نه خود و نه پدرانشان، آن (امر) را نمی‌دانند؛ بزرگ سخنی از دهانشان بیرون می‌آید؛ (آنان) جز دروغ نمی‌گویند» سوره کهف، آیه ۵.</ref>.
* افزون بر موارد یاد شده، [[قرآن]] برخی سخنان را نیز که شرایط [[شرعی]] آن رعایت نشده باشند در [[حکم]] [[دروغ]] می‌شمرد و آثار [[دروغ]] را بر آن مترتب می‌کند، هرچند آن سخنان هم مطابق با واقع و [[اعتقاد]] گوینده باشند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۳۹۸؛ ریاض المسائل، ج۱۳، ص۴۴۰؛ المغنی، ج۱۲، ص۷۸.</ref>؛ مانند [[اتهام]] [[زنا]]، بی‌رعایت شرط اثبات آن که آوردن ۴ [[شاهد]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ... لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند... چرا بر آن چهار گواه نیاوردند؟ و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۱، ۱۳.</ref>.
* '''آیا [[دروغ]] تنها در گفتار است یا فراتر از آن؟ دو دیدگاه هست:'''
# برخی [[دروغ]] را تنها در گفتار می‌دانند و هریک از کردارها و نمایش‌های خلاف واقع یا خلاف [[باور]] را مشمول عنوانی دیگر<ref>الموسوعة الفقهیه، ج۳۴، ص۲۰۴؛ دروغ، ص۲۸.</ref>. بعضی با [[تأیید]] این دیدگاه [[دروغ]] را در درجه یکم شامل گفتار خبری دانسته و بالعرض در برگیرنده استفهام، طلب و دیگر جملات انشایی<ref>الذریعه، ص۲۸۴.</ref> و مستند برخی از اینان آیاتی است که [[خدا]] در آنها گفتار را به [[راستی]] وصف می‌کند<ref>الذریعه، ص۲۸۴.</ref>؛ مانند {{متن قرآن|وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا}}<ref>«و از خداوند راست‌گفتارتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۱۲۲.</ref> و {{متن قرآن|وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا}}<ref>«و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.</ref>.
# بسیاری [[دروغ]] را فراتر از گفتار دانسته و [[اعمال]] و امور دیگری را نیز مصداق [[دروغ]] بر می‌شمرند؛ همچون [[دورویی]]، [[غش]] در معامله، آراستن اجناس نامرغوب، نوشتار خلاف واقع، [[تحریف]] [[سخن]] دیگران، ادعای داشتن اوصافی و در عمل فاقد آنها بودن، عمل نکردن به مفاد [[قرارداد]] زبانی یا نوشتاری، [[تظاهر]] به [[جوانی]] یا [[پیری]] و [[فقر]] یا [[غنا]]<ref>معراج السعاده، ص۵۲۴-۵۲۶؛ دروغ، ص۱۱۸-۲۰۰؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۱-۳۰۰.</ref>.
* بر همین پایه، برخی [[دروغ]] را به اقسام مختلفی مانند [[دروغ]] در گفتار، [[نیت]] و [[اراده]]، [[عزم]] و تصمیم بر [[کار خیر]]، [[وفا]] به [[عزم]]، [[اعمال]]، [[مقامات]] [[دینی]]، [[معاشرت]] و مراودت با [[مردم]] و [[دروغ]] در [[عقاید]] قسمت کرده‌اند<ref>جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸؛ اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۹.</ref>.
* برخی [[آیات قرآن]] این دیدگاه را [[تأیید]] می‌کنند؛ مانند:
:* [[آیه]] {{متن قرآن|لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ}}<ref>«تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد» سوره احزاب، آیه ۲۴.</ref> که در آن [[منافقان]] را که ظاهر آنان خلاف [[باطن]] آنان است، در مقابل [[راستگویان]] می‌نهد<ref>دروغ، ص۴۳.</ref>
:* و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref> که [[منافقان]] را [[دروغگو]] می‌شمرد<ref>اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۸.</ref>
:* و [[آیه]] {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref> که [[دروغ]] را به عین خارجی ([[خون]]) نسبت می‌دهد<ref>مفردات، ص۷۰۴، «کذب».</ref>
:* و [[آیه]] {{متن قرآن|مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى}}<ref>«دل، آنچه می‌دید، دروغ نگفت» سوره نجم، آیه ۱۱.</ref> که [[دروغ]] را خطای قوای مدرک مانند [[قلب]] می‌خواند<ref>التحقیق، ج۱۰، ص۳۴؛ ارشاد الاذهان، ص۵۳۱.</ref>.
* با توجه به ملاک‌های یاد شده برای [[دروغ]]، برخی [[مبالغه]] در [[کلام]]، استعاره، کنایه و مَثَل را [[دروغ]] نمی‌شمرند<ref>شرح اصول کافی، ج۵، ص۲۶۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۶-۲۸۸؛ دروغ، ص۲۴۰-۲۵۰.</ref>، زیرا در این موارد مدلول مطابقی سخن مراد گوینده نیست، تا گفتار خلاف واقع باشد، بلکه مدلول التزامی مقصود آنهاست؛ اما درباره توریه آرای متفاوتی هست: برخی آن را [[دروغ]]<ref>حاشیة المکاسب، ج۱، ص۱۲۲.</ref> یا [[دروغ]] جایز<ref>الروضة البهیه، ج۴، ص۲۳۵؛ ریاض المسائل، ج۹، ص۱۶۲.</ref> دانسته؛ ولی بسیاری [[دروغ]] بودن آن را نفی کرده‌اند <ref>الحدائق، ج۲۵، ص۳۸۷-۳۸۸؛ کتاب البیع، ص۳۸۵؛ کتاب القضاء، ص۲۲۵. </ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۱۶.</ref>.


== ذاتی بودن قبح [[دروغ]] ==
افزون بر این گروه‌های سه‌گانه، [[قرآن]] از [[دروغگویی]] برخی افراد خاص سخن می‌راند: [[برادران یوسف]] برای دور کردن حضرت از پدرشان به [[دروغ]] خود را [[خیرخواه]] یوسف{{ع}} دانسته و به [[یعقوب]]{{ع}} گفتند می‌خواهند او را برای [[بازی]] و [[تفریح]] بیرون ببرند: {{متن قرآن|إِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۱-۱۲.</ref> و پس از در [[چاه]] افکندن یوسف{{ع}} به دروغ ادعا کردند که گرگ او را خورده است: {{متن قرآن|فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ}}<ref>«گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و هنگام [[ملاقات]] با یوسف{{ع}} او و برادرش را سارق خواندند: {{متن قرآن|إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ}}<ref>«اگر (بنیامین) دزدی می‌کند (شگفت نیست) برادری دارد که (او نیز) پیش از این دزدی کرده است» سوره یوسف، آیه ۷۷.</ref>.
* در نگاه همگان، [[دروغ]] امری [[قبیح]] به شمار می‌رود<ref>فیض القدیر، ج۱،ص ۵۵۷.</ref> و افزون بر [[عقل]]<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۹۷؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۴۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۴.</ref>، [[آیات]] و [[روایات]] بسیاری این را [[تأیید]] می‌کنند؛ مانند:
:* آیاتی که [[دروغ]] را [[ظلم]] می‌دانند: {{متن قرآن|فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ... فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«پس کسانی که بر خداوند دروغ بندند ستمکارند» سوره آل عمران، آیه ۹۴.</ref>
:* و [[گناه]]: {{متن قرآن|انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref> «در نگر که چگونه بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره نساء، آیه ۵۰.</ref>
:* و مایه عدم [[رستگاری]]: {{متن قرآن|وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}}<ref> «و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام" تا بر خداوند دروغ بندید زیرا آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref>
:* [[دروغگویان]] را سزاوار [[عذاب]]: {{متن قرآن|وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.</ref>؛ نیز مانند روایاتی که خاستگاه [[دروغ]] را [[پستی]] و [[حقارت]] نفس می‌دانند<ref>الاختصاص، ص۲۳۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴-۸۵.</ref> و در مواردی از [[گناهان]] کبیر<ref>جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳؛ کشف اللثام، ج۲، ص۳۷۱.</ref> و کلید همه [[بدی‌ها]]<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۳؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲.</ref> و بدتر از شراب<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.</ref>.
* '''آیا [[قبح]] [[دروغ]] ذاتی است یا به جهت آثار و نتایج آن است؟'''
* دیدگاه‌های متفاوتی در میان [[علمای اسلامی]] و غیر [[اسلامی]] هست: به [[باور]] برخی، ملاک [[حسن و قبح افعال]]، همچون [[دروغ]]، نتایج آنهاست؛ اگر زیان‌بخش بود [[قبیح]] است، و گرنه قبحی ندارد. در [[تأیید]] این نظریه گفته‌اند موضوع واقعی در گزاره‌های خوب بودن [[راستگویی]] یا بد بودن [[دروغگویی]]، [[صدق]] و [[کذب]] مطلق نیست، بلکه موضوع [[حقیقی]]، [[مقید]] به "سودمندی" و "زیانبخشی" است، از این رو در حفظ [[مصلحت]] [[اجتماعی]] حتی [[دروغ]] گفتن خوب است و هر جا [[مفسده]] [[اجتماعی]] باشد، حتی راست گفتن بد است<ref>احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۴-۱۵۹۵؛ الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ الذریعه، ص۲۷۲-۲۷۳.</ref>.
* [[اشاعره]] معتقدند تنها آنچه را [[خدا]] [[زشت]] می‌شمارد [[قبیح]] است<ref>محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۰۱؛ المباحث الاصولیه، ج۳، ص۱۷۰.</ref>. بر این پایه نیز تنها دروغی [[قبیح]] است که در [[شرع]] نکوهیده باشد؛ اما در مواردی همچون [[ضرورت]]، [[دروغ]] [[قبیح]] نیست.
* در مقابل، بسیاری [[قبح]] [[دروغ]] را ذاتی دانسته و معتقدند [[دروغ]] بدان جهت که [[دروغ]] است، [[قبیح]] است<ref>نک: بنیاد ما بعدالطبیعه، ص۲۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۳۱۷.</ref>. اطلاق [[آیات]] و [[روایات اسلامی]] نیز مؤید همین نظریه‌اند؛ مانند: آیاتی که به شکل مطلق [[دروغگویان]] را گرفتار [[لعن الهی]] می‌خوانند: {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> و [[انسان‌ها]] را از سخن [[دروغ]] [[نهی]] می‌کنند: {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref>؛ نیز مانند برخی [[روایات]] که [[فطرت انسان]] را با [[راستی]] عجین شمرده و [[دروغگویی]] را [[بیگانه]] از [[فطرت انسانی]] می‌دانند<ref>مصباح الشریعه، ص۳۱۴؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۰.</ref> و همگان را از [[دروغ کوچک]] و بزرگ و جدی و [[شوخی]] برحذر می‌دارند<ref>مکارم الاخلاق، ص۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲.</ref> و نظیر روایتی که طبق آن هیچ گاه از دهان [[علی]] {{ع}} دروغی خارج نشد <ref>الکافی، ج۸، ص۷۹؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۳۴۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸۸.</ref>.
* در مواردی مانند [[اصلاح]] میان متخاصمان [[دروغ مجاز]] است<ref>مسند احمد، ج۶، ص۴۰۴؛ سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۲-۲۴۳، ۲۵۳.</ref>؛ ولی به سبب [[قبیح]] نبودن [[دروغ]] در برخی موارد نیست، بلکه بر پایه دفع افسد به [[فاسد]] و امر قبیح‌تر با امر [[قبیح]] است<ref>کشف المراد، ص۳۲۹؛ رسالة فی التحسین و التقبیح، ص۶۶.</ref>؛ یا به گفته برخی، مراد از [[دروغ]] در این گونه موارد توریه و به کار بردن تعریض‌هاست نه [[دروغ]] صریح<ref>شرح السیر الکبیر، ج۱، ص۱۱۹؛ روح المعانی، ج۱۱، ص۴۵؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۱۷.</ref>. شاید بتوان گفت [[روایات]] دیگری که عنوان [[دروغ]] را از این موارد نفی می‌کنند<ref>الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۵؛ بحارالانوار، ج۷۳، ص۴۶.</ref>، یا روایاتی نیز که در موارد ناچاری، [[انسان‌ها]] را به توریه [[فرمان]] می‌دهند<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۶۳؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۲.</ref>، مؤید همین نظریه‌اند، زیرا اگر [[دروغ]] [[قبح]] ذاتی نمی‌داشت، نفی [[دروغ]] از چنین سخنانی یا سفارش به توریه در این گونه موارد ضرورتی نداشت<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۱۹.</ref>.


== [[دروغ]] در گذر [[تاریخ]] ==
نیز [[زلیخا]] به دروغ یوسف{{ع}} را به داشتن قصد [[سوء]] در مورد خود متهم کرد: {{متن قرآن|قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref>.
* [[قرآن کریم]] [[دروغ]] را به دو [[طایفه]] جنّیان و [[انسان‌ها]] نسبت می‌دهد{{متن قرآن|وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا}}<ref> «و اینکه (فردی) نادان (از) ما درباره خداوند سخنانی پریشان می‌گفت. و ما می‌پنداشتیم که هیچ‌گاه آدمیان و پریان بر خداوند دروغی نمی‌بندند» سوره جن، آیه ۴-۵.</ref>. بر پایه روایتی از [[امام باقر]] {{ع}} نخستین [[دروغگو]] از این دو گروه [[ابلیس]] بود که در پاسخ به سؤال [[خدا]] در مورد [[سجده]] نکردن به [[آدم]]، به [[دروغ]] خود را بهتر از [[آدم]] شمرد و گفت: {{متن قرآن|أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ}}<ref>«من از او بهترم! مرا از آتش و او را از گل آفریده‌ای» سوره اعراف، آیه ۱۲.</ref><ref>بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۲.</ref>. افزون بر این، وی در برابر [[آدمیان]] نیز فراوان مرتکب این [[رذیله]] شده است؛ از جمله آن هنگام که در پی بیرون کردن [[آدم]] و [[حوا]] {{ع}} از [[بهشت]] بود، به [[دروغ]] دست یازید و علت [[نهی]] [[الهی]] از نزدیک شدن آن دو به درخت [[ممنوع]] را [[فرشته]] شدن یا جاویدان ماندن آنان در [[بهشت]] یاد کرد: {{متن قرآن|مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ}}<ref>«پروردگارتان شما را از این درخت باز نداشت مگر بدین رو که مبادا دو فرشته شوید یا از جاودانگان گردید» سوره اعراف، آیه ۲۰.</ref> و سپس برای باوراندن سخن خلاف واقع خود به [[آدم]] و [[حوا]]، با [[سوگند دروغ]]، خود را [[خیرخواه]] ایشان خواند: {{متن قرآن|وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ}}<ref>«و برای آن دو سوگند خورد که من از خیرخواهان شمایم» سوره اعراف، آیه ۲۱.</ref>.
 
* [[آیات]] دیگری از [[دروغگویی]] [[شیاطین]] به [[فرزندان آدم]]: {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ}}<ref> «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.</ref> همچون [[وعده]] [[فقر]] به آنان{{متن قرآن|الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ}}<ref> «شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند» سوره بقره، آیه ۲۶۸.</ref> و تزیین دروغین [[اعمال]] آنان{{متن قرآن|وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref> «و شیطان، کاری را که انجام می‌دادند برای آنان آراست» سوره انعام، آیه ۴۳؛ {{متن قرآن|فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ}} «شیطان کردار آنان را در چشمشان آراست» سوره نحل، آیه ۶۳.</ref> یاد می‌کنند.
در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند» سوره نور، آیه ۱۱.</ref> نیز قرآن از [[دروغ بزرگ]] عده‌ای از [[مسلمانان]] در مورد یکی از [[همسران پیامبر]]{{صل}}سخن می‌گوید. برخی مراد از [[دروغگویان]] در این آیه را [[حسان بن ثابت]]، [[مسطح]] و [[حمنه بنت جحش]] و به سرکردگی [[عبدالله بن اُبی]] دانسته‌اند که به ناروا [[عایشه]] را به [[عمل ناشایست]] متهم کردند<ref>جامع البیان، ج۱۸، ص۱۱۷-۱۱۸؛ مجمع البیان، ج۷، ص۲۳۰؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۰.</ref>؛ اما برخی دیگر مصداق [[آیه]] را خود عایشه دانسته‌اند که این [[ادعای دروغ]] را در مورد [[ماریه قبطیه]] یاد کرد<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۹۹؛ نورالثقلین، ج۳، ص۵۸۱؛ الصافی، ج۳، ص۴۲۳.</ref>.
* برخی [[انسان‌ها]] نیز به این [[رذیله]] [[اخلاقی]] [[دست]] می‌زنند؛ از جمله [[کافران]] و [[مشرکان]] که [[قرآن کریم]] بیشترین [[دروغ]] را از آنان گزارش می‌کند: دروغ‌های فراوانی درباره [[خدا]]، [[پیامبران الهی]]، [[پیروان]] آنها یا امور دیگر؛ مثلاً [[خدا]] را دارای [[فرزند]] می‌خواندند: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«آگاه باشید که آنان از سر دروغگویی خود می‌گویند: خداوند فرزند آورده است؛ در حالی که بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره صافات، آیه ۱۵۱-۱۵۲.</ref>؛ یا گاه از نزد خود برخی خوردنی‌ها یا حیوانات را [[حلال]] یا [[حرام]] می‌شمردند و به [[دروغ]] می‌گفتند [[خدا]] آنها را [[حلال]] یا [[حرام]] کرده است: {{متن قرآن|وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ}}<ref>«و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام"» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref>؛ یا [[شرک]] خود و پدرانشان را به [[فرمان]] و [[اراده خدا]] مستند می‌کردند که [[قرآن]] این سخنان را نیز [[دروغ]] می‌خواند: {{متن قرآن|لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ}}<ref>«به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>.
 
* افزون بر این، در مورد [[پیامبران الهی]] نیز دروغ‌های فراوان بر زبان می‌آوردند؛
در آیه {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.</ref> نیز از [[وعده]] [[دروغ]] برخی [[مسلمانان]] یاد می‌کند. به دیده برخی [[مفسران]]، این آیه درباره مردی به نام بلتعة بن [[حاطب]] یا [[ثعلبة بن حاطب]] نازل شد که [[عهد]] کرد اگر [[خدا]] او را [[بی‌نیاز]] کند، از [[اموال]] خود در [[راه خدا]] [[انفاق]] می‌کند <ref>التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۳؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۶۷. </ref>؛ اما پس از [[بی‌نیازی]] به [[پیمان]] خود [[وفا]] نکرد: {{متن قرآن|فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا... بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۶-۷۷.</ref>.
:* همچون نسبت [[سفاهت]] و [[دروغگویی]]: {{متن قرآن|قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref> «سرکردگان کافر از قوم وی گفتند: بی‌گمان ما تو را در نابخردی می‌بینیم و ما تو را از دروغگویان می‌دانیم» سوره اعراف، آیه ۶۶.</ref>؛ {{متن قرآن|فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ}} <ref>پس سردستگان کافر از قوم وی گفتند: ما تو را جز بشری مانند خویش نمی‌دانیم و جز این نمی‌بینیم که فرومایگان ما نسنجیده از تو پیروی کرده‌اند و در شما برتری نسبت به خویش نمی‌بینیم بلکه شما را دروغگو می‌پنداریم» سوره هود، آیه ۲۷.</ref>،
 
:* ساحر و دیوانه [[خواندن]]: {{متن قرآن|كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ}}<ref> «بدین‌گونه برای کسانی که پیش از آنان بودند، هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه گفتند: او جادوگر یا دیوانه است» سوره ذاریات، آیه ۵۲؛ {{متن قرآن|...فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>،
[[دروغگویی]] [[جنیان]] و [[انسان‌ها]] به موارد ذکر شده در [[دنیا]] اختصاص ندارد، بلکه عده‌ای از آنان حتی در [[قیامت]] و عالم دیگر نیز دروغ می‌گویند؛ از جمله آن‌گاه که خدا آنان را از قبرها بر می‌انگیزد، [[سوگند]] می‌خورند که به او [[ایمان]] داشته‌اند: {{متن قرآن|يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ}}<ref>«روزی که خداوند همه آنان را برانگیزد، و برای او سوگند می‌خورند -همان‌گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند» سوره مجادله، آیه ۱۸.</ref><ref>التبیان، ج۹، ص۵۵۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۴۲۱.</ref>؛ [[ولی خدا]] این ادعایشان را [[دروغ]] می‌شمارد: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«آگاه باشید آنانند که دروغگویند» سوره مجادله، آیه ۱۸.</ref>؛ نیز هنگامی که [[خدا]] از آنان درباره شریکانی می‌پرسد که به او نسبت می‌دادند، خطاب به خدا می‌گویند ما [[مشرک]] نبودیم: {{متن قرآن|قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ}}<ref>«می‌گویند سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم» سوره انعام، آیه ۲۳.</ref> که [[قرآن]] این سخن آنان را نیز دروغ و مایه [[شگفتی]] بر می‌شمارد: {{متن قرآن|انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>.
:* چنان که به [[دروغ]] می‌گفتند [[پیامبران]] [[تسلط]] بر [[مردم]]: {{متن قرآن|فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ...}}<ref> «سرکردگان کافر از قومش گفتند: این جز بشری مانند شما نیست، بر آن است که بر شما برتری جوید..». سوره مؤمنون، آیه ۲۴.</ref> یا بیرون راندن آنان از سرزمینشان را می‌خواهند{{متن قرآن|يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ}}<ref> «بر آن است که شما را با جادوی خویش از سرزمینتان بیرون براند پس چه نظر می‌دهید؟» سوره شعراء، آیه ۳۵.</ref>.
 
* آنان گاه به [[مسلمانان]] نیز به [[دروغ]] [[وعده]] می‌دادند اگر از راه ما [[پیروی]] کنید، گناهانتان را بر عهده می‌گیریم: {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.</ref>.
برخی با توجه به حضور و آشکار بودن همه [[اعمال]] و گشوده شدن [[نامه عمل]] در [[قیامت]] و [[شهادت]] اعضا و جوارح، [[دروغگویی]] [[کافران]] را در آن [[روز]] از روی [[عادت]] آنان به دروغگویی در [[دنیا]] و [[ملکه]] شدن این امر در [[نفوس]] آنها دانسته‌اند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۳.</ref>. طبق برخی [[روایات]]، هنگامی که آنان در پاسخ خدا دروغ می‌گویند، خدا بر دهان آنان مُهرزده و اعضا و جوارح آنها را به سخن می‌آورد، تا [[حقیقت]] را بازگو کنند: {{متن قرآن|الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«امروز بر دهان‌هایشان مهر می‌نهیم و از آنچه انجام می‌دادند دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان گواهی می‌دهند» سوره یس، آیه ۶۵.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}} <ref>«روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.</ref><ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۲۱۶؛ الدر المنثور، ج۲، ص۳۴۵؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۹۱-۳۹۲.</ref>؛ همچنین آن هنگام که بر لبه [[آتش جهنم]] قرار گرفته یا وارد [[جهنم]] می‌شوند<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۳۴؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۸۳.</ref>. [[آرزو]] می‌کنند که به [[دنیا]] بازگشته و در صف [[مؤمنان]] به [[آیات الهی]] قرار گیرند که [[قرآن]] این سخن آنان را نیز [[دروغ]] می‌شمارد: {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ...وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و کاش آنگاه که آنان را بر آتش نگاه داشته‌اند می‌دیدی که می‌گویند: ای کاش بازمان می‌گرداندند و آیات پروردگارمان را دروغ نمی‌شمردیم و از مؤمنان می‌شدیم... و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۷-۲۸.</ref>.
* گروه دومی که [[قرآن]] از دروغگویی‌شان سخن می‌راند [[اهل کتاب]] هستند که دروغ‌های مختلفی درباره [[خدا]] داشتند؛ مانند:
 
:* ادعای [[فرزند خدا]] بودن عُزیر و [[مسیح]] {{ع}}: {{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ}}<ref>«یهودیان گفتند عزیر پسر خداوند است و مسیحیان گفتند: مسیح پسر خداوند است؛ این گفتار، سر زبان آنهاست که با گفته کافران پیشین همانندی می‌کند؛ خداوندشان بکشاد! چگونه (از حقّ) باز گردانیده می‌شوند؟» سوره توبه، آیه ۳۰.</ref>،
در [[بهشت]] دروغی وجود ندارد و [[بهشتیان]] [[سخن]] [[لغو]] یا دروغی نمی‌شنوند<ref>مفردات، ص۷۰۵، «کذب»؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۱۸۴.</ref>: {{متن قرآن|لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا}}<ref>«در آن، نه یاوه‌ای می‌شنوند و نه دروغی،» سوره نبأ، آیه ۳۵.</ref>
:* [[فرزندان]] و [[دوستان]] [[خدا]] شمردن خود{{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ}}<ref> «و یهودیان و مسیحیان گفتند: ما فرزندان خداوند و دوستان اوییم» سوره مائده، آیه ۱۸.</ref>،
<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۰.</ref>.
:* بخشیده شدن [[گناهان]] خود از سوی [[خدا]]: {{متن قرآن|فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا}}<ref> «پس از آنان، جانشینانی آمدند که کتاب (آسمانی) را به ارث بردند؛ کالای ناپایدار این جهان فروتر را می‌گیرند و می‌گویند: به زودی (توبه می‌کنیم و) آمرزیده خواهیم شد..». سوره اعراف، آیه ۱۶۹.</ref>،
 
:* اندک بودن ماندگاری آنان در [[آتش جهنم]]: {{متن قرآن|وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً}}<ref> «و گفتند آتش (دوزخ) جز چند روزی، به ما نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۸۰.</ref>؛ {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ}}<ref>«این بدان روست که آنان می‌گویند: آتش (دوزخ) جز روزهایی چند به ما نمی‌رسد» سوره آل عمران، آیه ۲۴.</ref>، [[پاک]] شدن [[گناهان]] روزانه آنان در هر شب<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۷۷؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۴؛ زادالمسیر، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>، [[شفاعت]] آنان از سوی [[پدران]] و فرزندانشان در [[قیامت]]<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۷۸؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۴۶؛ فتح القدیر، ج۱، ص۴۷۷.</ref>، منحصر بودن [[پیروان]] [[ابراهیم]] {{ع}} در [[یهود]] و [[نصارا]]<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۷؛ الدرالمنثور، ج۲، ص۱۰۹.</ref>.
== عوامل و زمینه‌های دروغ ==
* همچنین دروغ‌های فراوانی در مورد [[پیامبران الهی]] بر زبان می‌آوردند؛ مانند: ساحر دانستن [[حضرت سلیمان]] {{ع}}{{متن قرآن|وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ}}<ref> «و (یهودیان) از آنچه شیطان‌ها در فرمانروایی سلیمان (به گوش این و آن) می‌خواندند (که سلیمان جادوگر است)؛ پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید ولی شیطان‌ها کافر شدند که به مردم جادو می‌آموختند» سوره بقره، آیه ۱۰۲.</ref><ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۷.</ref>، کشتن [[هارون]] {{ع}} به دست [[حضرت موسی]] {{ع}} و ادعای ارتکاب [[اعمال ناشایست]] از سوی آن [[حضرت]]<ref>جامع البیان، ج۲۲، ص۶۳-۶۵؛ مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۳-۱۸۴؛ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۳۹۳؛ ج۱۴، ص۲۵۱.</ref> و [[ترویج]] ادعاهای خلاف واقع درباره [[پیامبر]] {{صل}} و انتساب آنها به [[خدا]]: {{متن قرآن|وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«و برخی از آنان گروهی هستند که به تحریف کتاب (آسمانی) زبان می‌گردانند تا آن را از کتاب بپندارید در حالی که از کتاب نیست و می‌گویند که از سوی خداوند است و از سوی خداوند نیست؛ آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ}}<ref>«بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.</ref><ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۳۸-۴۳۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۹؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۴.</ref>
عوامل و زمینه‌های بسیاری سبب دروغگویی‌اند؛ ولی مهم‌ترین آنها از نگاه قرآن در پی می‌آیند.
* دسته سوم [[دروغگویان]]، منافقان‌اند که برای دستیابی به اهداف خود دروغ‌های فراوان داشتند؛ از جمله:
===[[شیطان]] ===
:* با وجود عدم [[اعتقاد]] به [[پیامبر]] {{صل}} به [[دروغ]] بر [[رسالت]] آن [[حضرت]] [[گواهی]] می‌دادند: {{متن قرآن|قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref>؛
از آنجا که [[شیطان]] [[دشمن]] [[انسان]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ}}<ref> «بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵.</ref> می‌کوشد به انسان‌های [[گناهکار]] نزدیک شده و [[اخبار]] و سخنان دروغی را به آنان [[القاء]] کند: {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ}}<ref>«آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.</ref><ref>مجمع البیان، ج۷، ص۳۵۹؛ فتح القدیر، ج۴، ص۱۲۰.</ref>.
:* یا در میان [[مسلمانان]] به [[دروغ]] [[ایمان]] ادعا می‌کردند: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸، ۱۰.</ref>؛
 
:* یا در ساختن [[مسجد ضرار]] به [[دروغ]]، [[نیت]] خود را خیرخواهانه قلمداد می‌کردند{{متن قرآن|وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷.</ref>
در [[آیات]] {{متن قرآن|فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ... أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ}}<ref>«و برای خداوند سوگند می‌خورند -همان‌گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند، آگاه باشید آنانند که دروغگویند شیطان بر آنان چیرگی یافت... آنان حزب شیطان‌اند» سوره مجادله، آیه ۱۸-۱۹.</ref>. نیز [[قرآن]] کافرانی را که به [[دروغ]] [[سوگند]] می‌خورند [[حزب شیطان]] می‌خواند که [[شیطان]] بر آنان مسلط است، از این‌رو در [[سوره نور]] پس از ذکر داستان [[دروغگویی]] برخی [[مسلمانان]]، آنان را از [[پیروی]] شیطان بر [[حذر]] می‌دارد؛ زیرا او همیشه به [[فحشاء]] و [[منکرات]] [[فرمان]] می‌دهد: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند ای مؤمنان! گام‌های شیطان را پی نگیرید و هر کس گام‌های شیطان را پی بگیرد (بداند که) بی‌گمان او به کار زشت و ناپسند فرمان می‌دهد» سوره نور، آیه ۱۱، ۲۱.</ref>.
:* و به [[اهل کتاب]] [[وعده]] [[دروغ]] می‌دادند که اگر بر ضد [[مسلمانان]] [[جنگ]] کنند، به کمک آنان می‌آیند: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند: اگر شما را بیرون راندند ما نیز با شما بیرون خواهیم آمد و هیچ‌گاه به زیان شما از هیچ کس فرمان نمی‌بریم و اگر با شما جنگ شود به شما یاری خواهیم رساند» سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>؛
 
* ولی [[قرآن]] همه این ادعاها و سخنان را [[دروغ]] و [[خدا]] را [[گواه]] بر این [[دروغگویی]] می‌خواند: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷؛ نیز سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.</ref>.
[[فحشا]] و منکر در [[آیه]] عام است و همه [[گناهان]] و منکرات از جمله دروغ را در بر می‌گیرد<ref>الدرالمنثور، ج۵، ص۳۱.</ref>.
* افزون بر این گروه‌های سه‌گانه، [[قرآن]] از [[دروغگویی]] برخی افراد خاص سخن می‌راند: [[برادران]] [[یوسف]] برای دور کردن [[حضرت]] از پدرشان به [[دروغ]] خود را [[خیرخواه]] [[یوسف]] {{ع}} دانسته و به [[یعقوب]] {{ع}} گفتند می‌خواهند او را برای بازی و [[تفریح]] بیرون ببرند: {{متن قرآن|إِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۱-۱۲.</ref> و پس از در [[چاه]] افکندن [[یوسف]] {{ع}} به [[دروغ]] ادعا کردند که گرگ او را خورده است: {{متن قرآن|فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ}}<ref>«گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و هنگام [[ملاقات]] با [[یوسف]] {{ع}} او و برادرش را سارق خواندند: {{متن قرآن|إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ}}<ref>«اگر (بنیامین) دزدی می‌کند (شگفت نیست) برادری دارد که (او نیز) پیش از این دزدی کرده است» سوره یوسف، آیه ۷۷.</ref>؛
* نیز [[زلیخا]] به [[دروغ]] [[یوسف]] {{ع}} را به داشتن قصد سوء در مورد خود متهم کرد: {{متن قرآن|قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref>.
* در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند» سوره نور، آیه ۱۱.</ref> نیز [[قرآن]] از [[دروغ بزرگ]] عده‌ای از [[مسلمانان]] در مورد یکی از [[همسران پیامبر]] {{صل}}[[سخن]] می‌گوید. برخی مراد از [[دروغگویان]] در این [[آیه]] را [[حسان بن ثابت]]، مسطح و حمنه بنت جحش و به سرکردگی [[عبدالله بن اُبی]] دانسته‌اند که به ناروا [[عایشه]] را به [[عمل ناشایست]] متهم کردند<ref>جامع البیان، ج۱۸، ص۱۱۷-۱۱۸؛ مجمع البیان، ج۷، ص۲۳۰؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۰.</ref>؛ اما برخی دیگر مصداق [[آیه]] را خود [[عایشه]] دانسته‌اند که این [[ادعای دروغ]] را در مورد [[ماریه قبطیه]] یاد کرد<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۹۹؛ نورالثقلین، ج۳، ص۵۸۱؛ الصافی، ج۳، ص۴۲۳.</ref>.
* در [[آیه]] {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.</ref> نیز از [[وعده]] [[دروغ]] برخی [[مسلمانان]] یاد می‌کند. به دیده برخی [[مفسران]]، این [[آیه]] درباره مردی به نام [[بلتعة بن حاطب]] یا [[ثعلبة بن حاطب]] نازل شد که [[عهد]] کرد اگر [[خدا]] او را بی‌نیاز کند، از [[اموال]] خود در [[راه خدا]] [[انفاق]] می‌کند <ref>التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۳؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۶۷. </ref>؛ اما پس از [[بی‌نیازی]] به [[پیمان]] خود [[وفا]] نکرد: {{متن قرآن|فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا... بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۶-۷۷.</ref>.
* [[دروغگویی]] [[جنیان]] و [[انسان‌ها]] به موارد ذکر شده در [[دنیا]] اختصاص ندارد، بلکه عده‌ای از آنان حتی در [[قیامت]] و عالم دیگر نیز [[دروغ]] می‌گویند؛ از جمله آن‌گاه که [[خدا]] آنان را از قبرها بر می‌انگیزد، [[سوگند]] می‌خورند که به او [[ایمان]] داشته‌اند: {{متن قرآن|يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ}}<ref>«روزی که خداوند همه آنان را برانگیزد، و برای او سوگند می‌خورند -همان گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند» سوره مجادله، آیه ۱۸.</ref><ref>التبیان، ج۹، ص۵۵۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۴۲۱.</ref>؛ [[ولی خدا]] این ادعایشان را [[دروغ]] می‌شمارد: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«آگاه باشید آنانند که دروغگویند» سوره مجادله، آیه ۱۸.</ref>؛ نیز هنگامی که [[خدا]] از آنان درباره شریکانی می‌پرسد که به او نسبت می‌دادند، خطاب به [[خدا]] می‌گویند ما [[مشرک]] نبودیم: {{متن قرآن|قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ}}<ref>«می‌گویند سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم» سوره انعام، آیه ۲۳.</ref> که [[قرآن]] این سخن آنان را نیز [[دروغ]] و مایه شگفتی بر می‌شمارد: {{متن قرآن|انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.</ref>.
* برخی با توجه به حضور و آشکار بودن همه [[اعمال]] و گشوده شدن [[نامه عمل]] در [[قیامت]] و [[شهادت]] اعضا و جوارح، [[دروغگویی]] [[کافران]] را در آن روز از روی عادت آنان به [[دروغگویی]] در [[دنیا]] و ملکه شدن این امر در [[نفوس]] آنها دانسته‌اند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۳.</ref>. طبق برخی [[روایات]]، هنگامی که آنان در پاسخ [[خدا]] [[دروغ]] می‌گویند، [[خدا]] بر دهان آنان مُهرزده و اعضا و جوارح آنها را به سخن می‌آورد، تا [[حقیقت]] را بازگو کنند: {{متن قرآن|الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«امروز بر دهان‌هایشان مهر می‌نهیم و از آنچه انجام می‌دادند دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان گواهی می‌دهند» سوره یس، آیه ۶۵.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}} <ref>«روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.</ref><ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۲۱۶؛ الدر المنثور، ج۲، ص۳۴۵؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۹۱-۳۹۲.</ref>؛ همچنین آن هنگام که بر لبه [[آتش جهنم]] قرار گرفته یا وارد [[جهنم]] می‌شوند<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۳۴؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۸۳.</ref>. [[آرزو]] می‌کنند که به [[دنیا]] بازگشته و در صف [[مؤمنان]] به [[آیات الهی]] قرار گیرند که [[قرآن]] این سخن آنان را نیز [[دروغ]] می‌شمارد: {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ...وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و کاش آنگاه که آنان را بر آتش نگاه داشته‌اند می‌دیدی که می‌گویند: ای کاش بازمان می‌گرداندند و آیات پروردگارمان را دروغ نمی‌شمردیم و از مؤمنان می‌شدیم... و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۷-۲۸.</ref>.
* در [[بهشت]] دروغی وجود ندارد و [[بهشتیان]] [[سخن]] لغو یا دروغی نمی‌شنوند<ref>مفردات، ص۷۰۵، «کذب»؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۱۸۴.</ref>: {{متن قرآن|لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا}}<ref>«در آن، نه یاوه‌ای می‌شنوند و نه دروغی،» سوره نبأ، آیه ۳۵.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۰.</ref>.


== عوامل و زمینه‌های [[دروغ]] ==
* عوامل و زمینه‌های بسیاری سبب دروغگویی‌اند؛ ولی مهم‌ترین آنها از نگاه [[قرآن]] در پی می‌آیند.
=== [[شیطان]] ===
* از آنجا که [[شیطان]] [[دشمن]] [[انسان]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ}}<ref> «بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵.</ref> می‌کوشد به انسان‌های [[گناهکار]] نزدیک شده و [[اخبار]] و سخنان دروغی را به آنان [[القاء]] کند: {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ}}<ref>«آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.</ref><ref>مجمع البیان، ج۷، ص۳۵۹؛ فتح القدیر، ج۴، ص۱۲۰.</ref>.
* در [[آیات]] {{متن قرآن|فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ... أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ}}<ref>«و برای خداوند سوگند می‌خورند -همان‌گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند، آگاه باشید آنانند که دروغگویند شیطان بر آنان چیرگی یافت... آنان حزب شیطان‌اند» سوره مجادله، آیه ۱۸-۱۹.</ref>. نیز [[قرآن]] کافرانی را که به [[دروغ]] [[سوگند]] می‌خورند حزب [[شیطان]] می‌خواند که [[شیطان]] بر آنان مسلط است، از این‌رو در [[سوره نور]] پس از ذکر داستان [[دروغگویی]] برخی [[مسلمانان]]، آنان را از [[پیروی]] [[شیطان]] بر حذر می‌دارد، زیرا او همیشه به [[فحشاء]] و [[منکرات]] [[فرمان]] می‌دهد: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند ای مؤمنان! گام‌های شیطان را پی نگیرید و هر کس گام‌های شیطان را پی بگیرد (بداند که) بی‌گمان او به کار زشت و ناپسند فرمان می‌دهد» سوره نور، آیه ۱۱، ۲۱.</ref>.
* [[فحشا]] و منکر در [[آیه]] عام است و همه [[گناهان]] و [[منکرات]] از جمله [[دروغ]] را در بر می‌گیرد <ref>الدرالمنثور، ج۵، ص۳۱.</ref>.
=== [[حسادت]] ===
=== [[حسادت]] ===
* [[حسادت]] به [[مال]]، [[مقام]] و نعمت‌های مادی و [[معنوی]] دیگران از اسباب دیگر [[دروغگویی]] است<ref>نک: جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۶.</ref>، چنان که [[برادران]] [[یوسف]] به جهت همین [[رذیلت اخلاقی]]<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۳۶۰، ۳۶۳، ۳۶۶-۳۶۹؛ احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۷؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۳۵.</ref> به [[پدر]] خود دروغ‌های متعددی گفتند و از این راه [[یوسف]] {{ع}} را از نزد [[حضرت یعقوب]] دور کردند{{متن قرآن|إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ}} <ref>یاد کن) آنگاه را که گفتند: یوسف و برادر (تنی) اش (بنیامین) برای پدرمان از ما دوست‌داشتنی‌ترند با آنکه ما گروهی توانمندیم؛ بی‌گمان پدر ما، در گمراهی آشکاری است؛ سوره یوسف، آیه:۸.</ref>، {{متن قرآن|قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref> گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود؛ سوره یوسف، آیه:۱۱-۱۲.</ref>؛ همچنین [[قرآن]] [[دروغ]] [[اهل کتاب]] را که [[مشرکان]] [[هدایت]] یافته‌تر از مسلمانان‌اند، برخاسته از حسادت آنان نسبت به آنچه [[خدا]] از [[فضل]] خود به [[پیامبر]] {{صل}} و [[مسلمانان]] داده است می‌داند: {{متن قرآن|أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ}}<ref>«یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟» سوره نساء، آیه ۵۴.</ref><ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۹۳؛ التبیان، ج۳، ص۲۲۷-۲۲۸؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۴.</ref>.
حسادت به [[مال]]، مقام و نعمت‌های مادی و [[معنوی]] دیگران از اسباب دیگر دروغگویی است<ref>نک: جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۶.</ref>، چنان که برادران یوسف به جهت همین [[رذیلت اخلاقی]]<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۳۶۰، ۳۶۳، ۳۶۶-۳۶۹؛ احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۷؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۳۵.</ref> به پدر خود دروغ‌های متعددی گفتند و از این راه یوسف{{ع}} را از نزد [[حضرت یعقوب]] دور کردند{{متن قرآن|إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ}} <ref>یاد کن) آنگاه را که گفتند: یوسف و برادر (تنی)‌اش (بنیامین) برای پدرمان از ما دوست‌داشتنی‌ترند با آنکه ما گروهی توانمندیم؛ بی‌گمان پدر ما، در گمراهی آشکاری است؛ سوره یوسف، آیه:۸.</ref>، {{متن قرآن|قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref> گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود؛ سوره یوسف، آیه:۱۱-۱۲.</ref>؛ همچنین [[قرآن]] [[دروغ]] [[اهل کتاب]] را که [[مشرکان]] [[هدایت]] یافته‌تر از مسلمانان‌اند، برخاسته از [[حسادت]] آنان نسبت به آنچه [[خدا]] از فضل خود به [[پیامبر]]{{صل}} و [[مسلمانان]] داده است می‌داند: {{متن قرآن|أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ}}<ref>«یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟» سوره نساء، آیه ۵۴.</ref><ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۹۳؛ التبیان، ج۳، ص۲۲۷-۲۲۸؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۴.</ref>
=== [[بی‌ایمانی]] ===
 
* از دیگر زمینه‌های [[دروغ]] به [[خدا]] و [[پیامبر]] {{صل}} نداشتن [[ایمان]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«تنها کسانی که به آیات خداوند ایمان ندارند دروغ می‌بافند و همانانند که دروغگویند» سوره نحل، آیه ۱۰۵.</ref>. در آیه‌ای [[خدا]] پس از [[نکوهش]] شدید گروهی از [[مسلمانان]] به جهت [[دروغگویی]]، به آنان سفارش می‌کند که اگر [[ایمان]] دارند، هرگز به چنین دروغ‌هایی دست نزنند: {{متن قرآن|يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«خداوند به شما پند می‌دهد که اگر مؤمنید هرگز به (بازگویی) مانند آن باز نگردید» سوره نور، آیه ۱۷.</ref>. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز [[دروغ]] را ناسازگار با [[ایمان]] می‌شمرد و [[مؤمن]] را مبرّا از [[دروغ]]<ref>الاختصاص، ص۲۳۱؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴.</ref>؛ همچنین [[علی]] {{ع}}[[دروغ]] را مقابل [[ایمان]] می‌خواند<ref>تحف العقول، ص۱۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۰؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۴۵۶.</ref>.
=== بی‌ایمانی ===
* [[آیات]] و [[روایات]] یاد شده، عام و هر دروغی را شامل‌اند؛ ولی بر پایه [[آیات]] {{متن قرآن|وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و چون آیه‌ای را به جای آیه‌ای دیگر آوریم- و خداوند به آنچه فرو می‌فرستد داناتر است- می‌گویند: تو تنها دروغبافی؛ (چنین نیست) بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد و خوب می‌دانیم که آنان می‌گویند: جز این نیست که بشری به او آموزش می‌دهد؛ (چنین نیست، زیرا) زبان آن کس که (قرآن را) به او می‌بندند غیر عربی است و این (قرآن به) زبان عربی روشنی است * خداوند کسانی را که به آیات او ایمان ندارند راهنمایی نخواهد کرد و آنان را عذابی دردناک خواهد بود» سوره نحل، آیه ۱۰۱-۱۰۴.</ref> که در مورد [[کافران]] و عدم [[ایمان]] آنان‌اند، برخی معتقدند مراد از دروغ‌های ناسازگار با [[ایمان]]، [[دروغ بر خدا]] و [[رسول]] است<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۴-۵۹۵؛ فقه الصادق، ج۱۴، ص۴۱۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۱۲.</ref>، چنان که [[قرآن]] [[دروغ بر خدا]] را از ویژگی‌های [[کافران]] می‌شمرد: {{متن قرآن|وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«اما کافران بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره مائده، آیه ۱۰۳.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۵.</ref>.
از دیگر زمینه‌های دروغ به خدا و پیامبر{{صل}} نداشتن [[ایمان]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«تنها کسانی که به آیات خداوند ایمان ندارند دروغ می‌بافند و همانانند که دروغگویند» سوره نحل، آیه ۱۰۵.</ref>. در آیه‌ای خدا پس از نکوهش شدید گروهی از مسلمانان به جهت [[دروغگویی]]، به آنان سفارش می‌کند که اگر ایمان دارند، هرگز به چنین دروغ‌هایی دست نزنند: {{متن قرآن|يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«خداوند به شما پند می‌دهد که اگر مؤمنید هرگز به (بازگویی) مانند آن باز نگردید» سوره نور، آیه ۱۷.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز دروغ را ناسازگار با ایمان می‌شمرد و [[مؤمن]] را مبرّا از دروغ<ref>الاختصاص، ص۲۳۱؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴.</ref>؛ همچنین علی{{ع}}دروغ را مقابل ایمان می‌خواند<ref>تحف العقول، ص۱۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۰؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۴۵۶.</ref>.
=== [[پیروی]] از [[گمان]] ===
 
* از دیگر عوامل [[دروغ]] گفتن، نداشتن [[علم]] و [[پیروی]] از [[گمان]] است:
[[آیات]] و [[روایات]] یاد شده، عام و هر دروغی را شامل‌اند؛ ولی بر پایه آیات {{متن قرآن|وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و چون آیه‌ای را به جای آیه‌ای دیگر آوریم- و خداوند به آنچه فرو می‌فرستد داناتر است- می‌گویند: تو تنها دروغبافی؛ (چنین نیست) بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد و خوب می‌دانیم که آنان می‌گویند: جز این نیست که بشری به او آموزش می‌دهد؛ (چنین نیست، زیرا) زبان آن کس که (قرآن را) به او می‌بندند غیر عربی است و این (قرآن به) زبان عربی روشنی است * خداوند کسانی را که به آیات او ایمان ندارند راهنمایی نخواهد کرد و آنان را عذابی دردناک خواهد بود» سوره نحل، آیه ۱۰۱-۱۰۴.</ref> که در مورد [[کافران]] و عدم [[ایمان]] آنان‌اند، برخی معتقدند مراد از دروغ‌های ناسازگار با ایمان، دروغ بر خدا و [[رسول]] است<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۴-۵۹۵؛ فقه الصادق، ج۱۴، ص۴۱۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۱۲.</ref>، چنان که [[قرآن]] دروغ بر خدا را از ویژگی‌های کافران می‌شمرد: {{متن قرآن|وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«اما کافران بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره مائده، آیه ۱۰۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۵.</ref>
:*{{متن قرآن|سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ }}<ref>به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه:۱۴۸.</ref>؛
 
:* نیز {{متن قرآن|وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره انعام، آیه: ۱۱۶.</ref>؛
===[[پیروی]] از [[گمان]] ===
:*{{متن قرآن|أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> آگاه باشید هر که در آسمان‌ها و هر که در زمین است از آن خداوند است؛ و آنان که شریکانی را در برابر خداوند (به پرستش) می‌خوانند از چه پیروی می‌کنند؟ آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.</ref><ref>نمونه، ج۸، ص۳۴۲.</ref>، زیرا [[پیروان]] [[گمان]] هرآنچه را می‌شنوند بی‌تحقیق [[باور]] کرده و آن را [[نقل]] می‌کنند.
از دیگر عوامل [[دروغ]] گفتن، نداشتن [[علم]] و [[پیروی]] از گمان است:
* [[روایات اسلامی]] نیز باز گفتن خبر از غیر معتمدان<ref>تحف العقول، ص۷۹؛ بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۱۶.</ref> یا [[نقل]] هر شنیده‌ای<ref>صحیح مسلم، ج۱، ص۷۵؛ نهج البلاغه، ج۳، ص۱۲۹؛ بحارالانوار، ج۲، ص۱۵۹.</ref> را مایه گرفتاری به [[دروغ]] بر می‌شمرند؛ حتی بر پایه برخی [[روایات]] [[گمان]] مصداق [[دروغ]] است<ref>قرب‌الاسناد، ص۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۵۹.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۵.</ref>.
# {{متن قرآن|سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ}}<ref>به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه:۱۴۸.</ref>؛
# نیز {{متن قرآن|وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره انعام، آیه: ۱۱۶.</ref>؛
# {{متن قرآن|أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ}}<ref> آگاه باشید هر که در آسمان‌ها و هر که در زمین است از آن خداوند است؛ و آنان که شریکانی را در برابر خداوند (به پرستش) می‌خوانند از چه پیروی می‌کنند؟ آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.</ref><ref>نمونه، ج۸، ص۳۴۲.</ref>؛ زیرا [[پیروان]] [[گمان]] هرآنچه را می‌شنوند بی‌تحقیق [[باور]] کرده و آن را نقل می‌کنند.
 
[[روایات اسلامی]] نیز باز گفتن خبر از غیر معتمدان<ref>تحف العقول، ص۷۹؛ بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۱۶.</ref> یا نقل هر شنیده‌ای<ref>صحیح مسلم، ج۱، ص۷۵؛ نهج البلاغه، ج۳، ص۱۲۹؛ بحارالانوار، ج۲، ص۱۵۹.</ref> را مایه [[گرفتاری]] به [[دروغ]] بر می‌شمرند؛ حتی بر پایه برخی [[روایات]] گمان مصداق دروغ است<ref>قرب‌الاسناد، ص۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۵۹.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۵.</ref>
 
=== تلقین ===
=== تلقین ===
* تلقین برخی سخنان خود از دیگر زمینه‌های ارتکاب [[دروغ]] است<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶؛ نمونه، ج۹، ص۳۳۸-۳۳۹.</ref>، چنان که بر اساس [[روایت]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} یکی از [[علل]] [[دروغ]] گفتن [[برادران]] [[یوسف]] که وی را گرگ خورده است: {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref>، ترک اولی از [[حضرت یعقوب]] بود<ref>کنزالعمال، ج۳، ص۶۲۴؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۲۱؛ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶.</ref> که این سخن را به آنان تلقین کرد: {{متن قرآن|أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ}}<ref>«می‌ترسم شما از او غافل گردید و گرگ او را بخورد» سوره یوسف، آیه ۱۳.</ref>، زیرا آنها تا آن هنگام نمی‌دانستند که گرگ [[انسان]] را می‌خورد<ref>مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۲؛ الدر المنثور، ج۴، ص۹؛ فتح القدیر، ج، ص۱۱.</ref>. همین مضمون از [[امام صادق]] {{ع}} نیز گزارش شده است<ref>علل الشرایع، ج۲، ص۶۰۰؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۸۳.</ref>، از این‌رو برخی گفته‌اند برای [[پیشگیری]] از ارتکاب کارهای شرّ [[شایسته]] است [[مؤمنان]] از تلقین هر کار شرّی به [[فرزندان]] خود پرهیز کنند<ref>الدر المنثور، ج۴، ص۹.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۵.</ref>.
تلقین برخی سخنان خود از دیگر زمینه‌های ارتکاب دروغ است<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶؛ نمونه، ج۹، ص۳۳۸-۳۳۹.</ref>، چنان که بر اساس [[روایت]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} یکی از علل دروغ گفتن [[برادران یوسف]] که وی را گرگ خورده است: {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref>، [[ترک اولی]] از [[حضرت یعقوب]] بود<ref>کنزالعمال، ج۳، ص۶۲۴؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۲۱؛ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶.</ref> که این سخن را به آنان تلقین کرد: {{متن قرآن|أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ}}<ref>«می‌ترسم شما از او غافل گردید و گرگ او را بخورد» سوره یوسف، آیه ۱۳.</ref>؛ زیرا آنها تا آن هنگام نمی‌دانستند که گرگ [[انسان]] را می‌خورد<ref>مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۲؛ الدر المنثور، ج۴، ص۹؛ فتح القدیر، ج، ص۱۱.</ref>. همین مضمون از [[امام صادق]]{{ع}} نیز گزارش شده است<ref>علل الشرایع، ج۲، ص۶۰۰؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۸۳.</ref>، از این‌رو برخی گفته‌اند برای [[پیشگیری]] از ارتکاب کارهای [[شرّ]] شایسته است [[مؤمنان]] از تلقین هر کار شرّی به [[فرزندان]] خود [[پرهیز]] کنند<ref>الدر المنثور، ج۴، ص۹.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۵.</ref>
 
== انگیزه‌ها و [[اهداف]] [[دروغگویی]] ==
انگیزه‌ها و اهداف مختلفی سبب دروغگویی‌اند که مهم‌ترین آنها از دیدگاه [[قرآن]] در پی می‌آیند.
=== نابود کردن یا تضعیف [[دین]] ===
از میان بردن [[ادیان توحیدی]] یا ضربه‌ زدن و تضعیف آنها از اساسی‌ترین اهداف دروغگویی [[کافران]] و [[منافقان]] است: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الإِسْلامِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ}}<ref>و ستمکارتر از آنکه بر خداوند دروغ بندد در حالی که به اسلام فرا خوانده می‌شود کیست؟ و خداوند قوم ستمگر را راهنمایی نمی‌کند. بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند؛ سوره صف، آیه ۷-۸.</ref>. این [[آیات]] در مورد کافران [[اهل کتاب]] نازل شدند که برای خاموش کردن [[نور]] [[اسلام]] به [[دروغ]] ادعا کردند که [[قرآن]] [[سحر]] و [[پیامبر]]{{صل}} ساحر است<ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۱۱۱؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۴۶۳. </ref>؛ همچنین در [[آیات]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِم مَّا هُم مِّنكُمْ وَلا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ. أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ}}<ref>آیا به کسانی ننگریسته‌ای که با گروهی که خداوند بر آنها خشم آورده است دوستی دارند، نه از آنانند و نه از شما و دانسته سوگند دروغ می‌خورند. خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است؛ بی‌گمان، بد است کاری که آنان می‌کردند. سوگندهای خود را سپر کرده‌اند، آنگاه (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند پس، عذابی خوارساز (در پیش) دارند؛ سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۶.</ref>. [[سخن]] از [[سوگند دروغ]] [[منافقان]] برای جلوگیری از [[راه خدا]] و [[پیشرفت]] [[دین]] است. به دیده [[مفسران]]، آنان برای دستیابی به این [[هدف]] به دروغ [[سوگند]] می‌خورند که از [[مسلمانان]] و با آنان هستند<ref>مجمع البیان، ج۹، ص۴۱۹-۴۲۰؛ فتح القدیر، ج۵، ص۱۹۲؛ المیزان، ج۱۹، ص۱۹۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۶.</ref>


== [[انگیزه‌ها]] و [[اهداف]] [[دروغگویی]] ==
* [[انگیزه‌ها]] و اهداف مختلفی سبب دروغگویی‌اند که مهم‌ترین آنها از دیدگاه [[قرآن]] در پی می‌آیند.
=== نابود کردن یا [[تضعیف]] [[دین]] ===
* از میان بردن [[ادیان توحیدی]] یا ضربه‌ زدن و [[تضعیف]] آنها از اساسی‌ترین [[اهداف]] [[دروغگویی]] [[کافران]] و [[منافقان]] است: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الإِسْلامِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ}}<ref>و ستمکارتر از آنکه بر خداوند دروغ بندد در حالی که به اسلام فرا خوانده می‌شود کیست؟ و خداوند قوم ستمگر را راهنمایی نمی‌کند. بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند؛ سوره صف، آیه ۷-۸.</ref>. این [[آیات]] در مورد [[کافران]] [[اهل کتاب]] نازل شدند که برای خاموش کردن [[نور]] [[اسلام]] به [[دروغ]] ادعا کردند که [[قرآن]] [[سحر]] و [[پیامبر]] {{صل}} ساحر است<ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۱۱۱؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۴۶۳. </ref>؛ همچنین در [[آیات]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِم مَّا هُم مِّنكُمْ وَلا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ. أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ}}<ref>آیا به کسانی ننگریسته‌ای که با گروهی که خداوند بر آنها خشم آورده است دوستی دارند، نه از آنانند و نه از شما و دانسته سوگند دروغ می‌خورند. خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است؛ بی‌گمان، بد است کاری که آنان می‌کردند. سوگندهای خود را سپر کرده‌اند، آنگاه (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند پس، عذابی خوارساز (در پیش) دارند؛ سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۶.</ref>. [[سخن]] از [[سوگند دروغ]] [[منافقان]] برای جلوگیری از [[راه خدا]] و [[پیشرفت]] [[دین]] است. به دیده [[مفسران]]، آنان برای دستیابی به این [[هدف]] به [[دروغ]] [[سوگند]] می‌خورند که از [[مسلمانان]] و با آنان هستند<ref>مجمع البیان، ج۹، ص۴۱۹-۴۲۰؛ فتح القدیر، ج۵، ص۱۹۲؛ المیزان، ج۱۹، ص۱۹۳.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۶.</ref>.
=== [[گمراه کردن]] دیگران ===
=== [[گمراه کردن]] دیگران ===
* از جمله می‌توان به [[دروغ]] [[مشرکان]] اشاره کرد که برای [[فریب]] [[مسلمانان]] و به [[ارتداد]] کشاندن آنان به [[دروغ]] می‌گفتند اگر از [[دین]] خود بازگردید، ما [[گناهان]] شما را بر عهده می‌گیریم{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.</ref>؛ همچنین در [[شأن نزول]] [[آیه]] {{متن قرآن|وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«و دسته‌ای از اهل کتاب گفتند: در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان فرو فرستاده شده است، ایمان آورید و در پایان آن بدان کفر ورزید باشد که آنان (از ایمان خود) بازگردند» سوره آل عمران، آیه ۷۲.</ref> که به [[حیله]] [[یهود]] برای به [[ارتداد]] کشاندن [[مسلمانان]] اشاره دارد، آمده است که گروهی از [[عالمان]] [[اهل کتاب]] تصمیم گرفتند [[اسلام]] آورده و پس از بازگشت از [[اسلام]] به [[دروغ]] به [[مسلمانان]] بگویند صفات و روش [[پیامبر اسلام]] {{صل}} با آنچه در کتاب‌های [[دینی]] آنان در مورد ویژگی‌های [[پیامبر آخرالزمان]] آمده است [[تطبیق]] نمی‌کند، تا [[مسلمانان]] را [[فریب]] داده و آنان را از [[اسلام]] بازگردانند<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۰؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۱۱؛ المیزان، ج۳، ص۲۵۷.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۶.</ref>.
از جمله می‌توان به دروغ [[مشرکان]] اشاره کرد که برای [[فریب]] مسلمانان و به [[ارتداد]] کشاندن آنان به دروغ می‌گفتند اگر از [[دین]] خود بازگردید، ما [[گناهان]] شما را بر عهده می‌گیریم{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref> «و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.</ref>؛ همچنین در [[شأن نزول آیه]] {{متن قرآن|وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«و دسته‌ای از اهل کتاب گفتند: در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان فرو فرستاده شده است، ایمان آورید و در پایان آن بدان کفر ورزید باشد که آنان (از ایمان خود) بازگردند» سوره آل عمران، آیه ۷۲.</ref> که به [[حیله]] [[یهود]] برای به [[ارتداد]] کشاندن [[مسلمانان]] اشاره دارد، آمده است که گروهی از [[عالمان]] [[اهل کتاب]] تصمیم گرفتند [[اسلام]] آورده و پس از بازگشت از اسلام به [[دروغ]] به مسلمانان بگویند صفات و روش [[پیامبر اسلام]]{{صل}} با آنچه در کتاب‌های [[دینی]] آنان در مورد ویژگی‌های [[پیامبر آخرالزمان]] آمده است تطبیق نمی‌کند، تا مسلمانان را [[فریب]] داده و آنان را از اسلام بازگردانند<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۰؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۱۱؛ المیزان، ج۳، ص۲۵۷.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۶.</ref>
=== [[تبرئه]] [[دروغگو]] و [[نجات]] از مجازات ===
 
* چنان که [[قوم]] [[صالح]] پس از تصمیم به [[قتل]] آن [[حضرت]] با خود هم قسم شدند که برای تبرئه خود از [[جرم]] [[قتل]] به [[دروغ]] بگویند ما در این رخداد نقشی نداشته‌ایم: {{متن قرآن|قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ}}<ref>«گفتند: به خداوند هم‌سوگند شوید که به او و خانواده‌اش شبیخون می‌زنیم سپس به خونخواه او می‌گوییم که ما هنگام کشتن (وی و) خانواده‌اش حضور نداشتیم و بی‌گمان ما راستگوییم» سوره نمل، آیه ۴۹.</ref><ref>نمونه، ج۱۵، ص۴۹۵-۴۹۶.</ref>. در [[آیات]] متعدد دیگری نیز از [[دروغگویی]] برخی برای رسیدن به این [[هدف]] یاد شده است؛ مانند:
===[[تبرئه]] [[دروغگو]] و [[نجات]] از [[مجازات]] ===
:* [[دروغگویی]] [[برادران]] [[یوسف]] پس از انداختن آن [[حضرت]] در [[چاه]]: {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند؛ (یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست، اکنون (کار من) شکیبی نیکوست و بر آنچه وصف می‌کنید از خداوند باید یاری جست» سوره یوسف، آیه ۱۷-۱۸.</ref>،
چنان که [[قوم صالح]] پس از تصمیم به [[قتل]] آن حضرت با خود هم قسم شدند که برای تبرئه خود از [[جرم]] قتل به دروغ بگویند ما در این رخداد نقشی نداشته‌ایم: {{متن قرآن|قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ}}<ref>«گفتند: به خداوند هم‌سوگند شوید که به او و خانواده‌اش شبیخون می‌زنیم سپس به خونخواه او می‌گوییم که ما هنگام کشتن (وی و) خانواده‌اش حضور نداشتیم و بی‌گمان ما راستگوییم» سوره نمل، آیه ۴۹.</ref><ref>نمونه، ج۱۵، ص۴۹۵-۴۹۶.</ref>. در [[آیات]] متعدد دیگری نیز از [[دروغگویی]] برخی برای رسیدن به این [[هدف]] یاد شده است؛ مانند:
:* [[دروغ]] [[زلیخا]] که [[یوسف]] قصد سوء به وی داشته است: {{متن قرآن|وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref> «و هر دو به سوی در پیش تاختند و آن زن پیراهن او را از پشت درید و شویش را کنار در، یافتند؛ زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref><ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۹.</ref>،
# دروغگویی [[برادران یوسف]] پس از انداختن آن حضرت در [[چاه]]: {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند؛ (یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست، اکنون (کار من) شکیبی نیکوست و بر آنچه وصف می‌کنید از خداوند باید یاری جست» سوره یوسف، آیه ۱۷-۱۸.</ref>،
:* [[دروغگویی]] [[منافقان]] [[صدر اسلام]] و سپر قرار دادن آن برای تبرئه خود از [[جرم]] [[کفر]] درونی: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً...}}<ref>«...و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند * سوگندهاشان را سپر کردند..». سوره منافقون، آیه ۱-۲.</ref><ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۳۱؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۸؛ الصافی، ج، ص۱۷۷.</ref>
# [[دروغ]] [[زلیخا]] که یوسف قصد [[سوء]] به وی داشته است: {{متن قرآن|وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref> «و هر دو به سوی در پیش تاختند و آن زن پیراهن او را از پشت درید و شویش را کنار در، یافتند؛ زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref><ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۹.</ref>،
:* و [[دروغ]] آنان برای [[نجات]] از [[کیفر]] [[ارتداد]]: {{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ}}<ref>«به خداوند سوگند می‌خورند که (سخنی) نگفته‌اند در حالی که بی‌گمان کلمه کفر (آمیز) را بر زبان آورده‌اند و پس از اسلام خویش کفر ورزیده‌اند» سوره توبه، آیه ۷۴.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵-۲۳۶؛ اسباب النزول، ص۱۶۹-۱۷۰؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۱.</ref>
# [[دروغگویی]] [[منافقان]] [[صدر اسلام]] و سپر قرار دادن آن برای تبرئه خود از [[جرم]] [[کفر]] درونی: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً...}}<ref>«...و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند * سوگندهاشان را سپر کردند»... سوره منافقون، آیه ۱-۲.</ref><ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۳۱؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۸؛ الصافی، ج، ص۱۷۷.</ref>
:* و [[سوگند دروغ]] برخی از اینان برای فرار از مجازات به سبب نرفتن به [[جنگ تبوک]]: {{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ}}<ref>«برای شما به خداوند سوگند می‌خورند تا خرسندتان گردانند» سوره توبه، آیه ۶۲.</ref><ref>مجمع البیان، ج۵، ص۷۹؛ زاد المسیر، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰؛ بحارالانوار، ج۲۱، ص۱۹۸. </ref>. عده‌ای معتقدند این [[آیه]] نیز در مورد سخنان [[کفرآمیز]] آنان نازل شد که با [[سوگند]] خوردن [[دروغ]]، آن را [[انکار]] کردند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۸۰-۳۸۱.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۷.</ref>.
# و [[دروغ]] آنان برای [[نجات]] از [[کیفر]] [[ارتداد]]: {{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ}}<ref>«به خداوند سوگند می‌خورند که (سخنی) نگفته‌اند در حالی که بی‌گمان کلمه کفر (آمیز) را بر زبان آورده‌اند و پس از اسلام خویش کفر ورزیده‌اند» سوره توبه، آیه ۷۴.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵-۲۳۶؛ اسباب النزول، ص۱۶۹-۱۷۰؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۱.</ref>
# و [[سوگند دروغ]] برخی از اینان برای [[فرار]] از [[مجازات]] به سبب نرفتن به [[جنگ تبوک]]: {{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ}}<ref>«برای شما به خداوند سوگند می‌خورند تا خرسندتان گردانند» سوره توبه، آیه ۶۲.</ref><ref>مجمع البیان، ج۵، ص۷۹؛ زاد المسیر، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰؛ بحارالانوار، ج۲۱، ص۱۹۸. </ref>. عده‌ای معتقدند این [[آیه]] نیز در مورد سخنان [[کفرآمیز]] آنان نازل شد که با [[سوگند خوردن]] [[دروغ]]، آن را [[انکار]] کردند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۸۰-۳۸۱.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۷.</ref>


=== [[دنیاطلبی]] ===
=== [[دنیاطلبی]] ===
* [[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا}}<ref>«بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> از [[نوشتن]] سخنانی [[دروغ]] از جانب برخی و انتساب آن به [[خدا]] برای دستیابی به [[اموال]] [[دنیایی]] [[سخن]] می‌گوید. طبق [[رأی]] [[مفسران]] و برخی [[روایات]]، [[آیه]] یاد شده درباره علمای [[یهود]] فرود آمده است که [[صفات پیامبر]] {{صل}} را در [[تورات]] تغییر داده و به [[دروغ]] ویژگی‌های دیگری به آن [[حضرت]] نسبت می‌دادند، تا از این راه [[ریاست]] بر [[یهود]] و اموالی که از این طریق به دست می‌آوردند محفوظ بماند<ref>تفسیر قرطبی، ج۲، ص۷؛ الصافی، ج۱، ص۱۴۸؛ نورالثقلین، ج۱، ص۹۳.</ref>؛ همچنین برخی از آنان برای دستیابی به [[ثروت]] [[دنیایی]] به [[دروغ]] ادعا می‌کردند که [[خدا]] [[خیانت]] در [[امانت]] غیر هم‌کیش آنان را برای [[یهود]] [[مباح]] دانسته است: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«و از ایشان کسی نیز هست که چون دیناری بدو بسپاری به تو باز نخواهد داد مگر آنکه پیوسته بر سرش ایستاده باشی؛ این بدان روی است که آنان می‌گویند: درباره بی‌سوادان راهی (برای بازخواست) بر ما نیست و بر خداوند دروغ می‌بندند با آنکه خود می‌دانند» سوره آل عمران، آیه ۷۵.</ref><ref>التبیان، ج۲، ص۵۰۴-۵۰۵؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۲.</ref>. [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.</ref> و {{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref>. نیز در مورد برخی [[مسلمانان]] نازل شدند که با [[هدف]] دستیابی به [[اموال]] [[دنیایی]] [[دروغ]] گفته و [[عهد]] خود با [[خدا]] برای [[انفاق]] در راه او را [[انکار]] کردند <ref>التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۹-۲۱۲.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۷.</ref>.
[[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا}}<ref>«بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> از [[نوشتن]] سخنانی [[دروغ]] از جانب برخی و انتساب آن به [[خدا]] برای دستیابی به [[اموال]] [[دنیایی]] [[سخن]] می‌گوید. طبق [[رأی]] [[مفسران]] و برخی [[روایات]]، آیه یاد شده درباره علمای [[یهود]] فرود آمده است که [[صفات پیامبر]]{{صل}} را در [[تورات]] [[تغییر]] داده و به دروغ ویژگی‌های دیگری به آن حضرت نسبت می‌دادند، تا از این راه [[ریاست]] بر یهود و اموالی که از این طریق به دست می‌آوردند محفوظ بماند<ref>تفسیر قرطبی، ج۲، ص۷؛ الصافی، ج۱، ص۱۴۸؛ نورالثقلین، ج۱، ص۹۳.</ref>؛ همچنین برخی از آنان برای دستیابی به [[ثروت]] دنیایی به دروغ ادعا می‌کردند که خدا [[خیانت]] در [[امانت]] غیر هم‌کیش آنان را برای یهود [[مباح]] دانسته است: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ}}<ref>«و از ایشان کسی نیز هست که چون دیناری بدو بسپاری به تو باز نخواهد داد مگر آنکه پیوسته بر سرش ایستاده باشی؛ این بدان روی است که آنان می‌گویند: درباره بی‌سوادان راهی (برای بازخواست) بر ما نیست و بر خداوند دروغ می‌بندند با آنکه خود می‌دانند» سوره آل عمران، آیه ۷۵.</ref><ref>التبیان، ج۲، ص۵۰۴-۵۰۵؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۲.</ref>. [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.</ref> و {{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref>. نیز در مورد برخی [[مسلمانان]] نازل شدند که با [[هدف]] دستیابی به [[اموال]] [[دنیایی]] [[دروغ]] گفته و [[عهد]] خود با [[خدا]] برای [[انفاق]] در راه او را [[انکار]] کردند <ref>التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۹-۲۱۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۷.</ref>


=== فرار از [[تکلیف]] ===
=== فرار از [[تکلیف]] ===
* [[هدف]] دیگر [[دروغگویی]] برخی، شانه خالی‌کردن از زیر بار [[تکالیف فردی]] و [[اجتماعی]] است، چنان که [[منافقان]] [[صدر اسلام]] برای فرار از [[جنگ]] نزد [[پیامبر]] {{صل}} آمده و ادعا می‌کردند که نمی‌توانند در [[جنگ]] شرکت کنند: {{متن قرآن|سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ}}<ref>«به زودی به خداوند سوگند می‌خورند که اگر یارایی می‌داشتیم با شما روانه می‌شدیم» سوره توبه، آیه ۴۲.</ref>، زیرا توشه‌راه، مرکب یا [[قدرت]] بر [[خروج]] ندارند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۲؛ مفردات، ص۵۳۰، «طوع»؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴.</ref>؛ ولی [[قرآن]] این ادعای آنان را [[دروغ]] می‌شمرد: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۴۲.</ref>؛ همچنین عده‌ای دیگر از آنان برای [[گریز]] از [[پیکار]] به [[دروغ]] به [[پیامبر]] {{صل}} می‌گفتند اگر در [[جنگ]] شرکت کنیم، با دیدن [[زنان]] [[مشرکان]] در [[فتنه]] افتاده و از [[نبرد]] [[دست]] می‌کشیم: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي}}<ref>«و از ایشان، کسی است که می‌گوید: به من اجازه (کناره‌گیری از جهاد) بده و مرا در آشوب میفکن!» سوره توبه، آیه ۴۹.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۹۱-۱۹۲؛ التبیان، ج۵، ص۲۳۲-۲۳۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۵-۶۶.</ref>.
هدف دیگر [[دروغگویی]] برخی، شانه خالی‌کردن از زیر بار تکالیف فردی و [[اجتماعی]] است، چنان که [[منافقان]] صدر اسلام برای [[فرار از جنگ]] نزد [[پیامبر]]{{صل}} آمده و ادعا می‌کردند که نمی‌توانند در [[جنگ]] شرکت کنند: {{متن قرآن|سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ}}<ref>«به زودی به خداوند سوگند می‌خورند که اگر یارایی می‌داشتیم با شما روانه می‌شدیم» سوره توبه، آیه ۴۲.</ref>؛ زیرا توشه‌راه، مرکب یا [[قدرت]] بر خروج ندارند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۲؛ مفردات، ص۵۳۰، «طوع»؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴.</ref>؛ ولی [[قرآن]] این ادعای آنان را [[دروغ]] می‌شمرد: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۴۲.</ref>؛ همچنین عده‌ای دیگر از آنان برای گریز از [[پیکار]] به دروغ به پیامبر{{صل}} می‌گفتند اگر در جنگ شرکت کنیم، با دیدن [[زنان]] [[مشرکان]] در [[فتنه]] افتاده و از [[نبرد]] [[دست]] می‌کشیم: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي}}<ref>«و از ایشان، کسی است که می‌گوید: به من اجازه (کناره‌گیری از جهاد) بده و مرا در آشوب میفکن!» سوره توبه، آیه ۴۹.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۹۱-۱۹۲؛ التبیان، ج۵، ص۲۳۲-۲۳۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۵-۶۶.</ref>.
* در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ}}<ref>«خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref> نیز از ادعای [[باطل]] [[یهود]] یاد می‌شود که برای فرار از پذیرش [[اسلام]]<ref>روح المعانی، ج۴، ص۱۴۴؛ المنیر، ج۴، ص۱۸۸؛ نمونه، ج۳، ص۱۹.</ref> به [[دروغ]] ادعا می‌کردند که [[خدا]] از ما [[عهد]] گرفته است که به هیچ [[پیامبری]] [[ایمان]] نیاوریم، مگر [[قربانی]] بیاورد که [[آتش]] آن را فراگیرد<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۸.</ref>.
 
در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ}}<ref>«خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref> نیز از ادعای [[باطل]] [[یهود]] یاد می‌شود که برای فرار از [[پذیرش اسلام]]<ref>روح المعانی، ج۴، ص۱۴۴؛ المنیر، ج۴، ص۱۸۸؛ نمونه، ج۳، ص۱۹.</ref> به [[دروغ]] ادعا می‌کردند که [[خدا]] از ما [[عهد]] گرفته است که به هیچ [[پیامبری]] [[ایمان]] نیاوریم، مگر [[قربانی]] بیاورد که [[آتش]] آن را فراگیرد<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۸.</ref>.
 
== پیامدهای دروغ ==
[[دروغ]] آثار و پیامدهای [[دنیایی]] و [[آخرتی]] بسیاری دارد که بیشتر آنها دامنگیر خود [[دروغگو]] می‌گردند: {{متن قرآن|إِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ}}<ref>«اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان خود اوست» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ}}<ref>سپس بهانه آنان، جز این نیست که می‌گویند سوگند به خداوند- پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم؛ سوره انعام، آیه ۲۳.</ref>. افزون بر این، دروغ پیامدهای زیان‌باری برای دیگران و [[جامعه]] دارد. مهم‌ترین پیامدهای دروغ از دیدگاه [[قرآن]] در پی می‌آیند<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۸.</ref>.
 
=== رسوایی ===
[[دروغگویی]] گاه [[رسوا]] شدن شخص دروغگو را در پی دارد<ref>نمونه، ج۱۹، ص۵۱۷؛ دروغ، ص۱۹۹.</ref>؛ زیرا وی هرچند زیرک باشد، نمی‌تواند همه جوانب و پیامدهای دروغ خود را در نظر بگیرد، از این رو برخی جوانب پنهان مانده او را رسوا می‌سازند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۰۳؛ نمونه، ج۹، ص۳۵۱-۳۵۲؛ دروغ، ص۱۹.</ref>، چنان که آوردن پیراهن حضرت یوسف{{ع}} و خون‌آلود کردن آن، [[برادران]] دروغگوی وی را رسوا کرد: {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref>. {{متن قرآن|دَمٍ كَذِبٍ}} به دیده برخی خونی بود که [[دروغ]] بودن آن آشکار بود؛ زیرا با [[خون]] [[انسان]] بسیار متفاوت بود <ref>الفرقان، ج۱۵، ص۴۶. </ref>. افزون بر این، [[پیراهن یوسف]]{{ع}} نیز سالم بود و اگر گرگ وی را خورده بود، پیراهنش را پاره می‌کرد<ref>جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۴-۳۷۵؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۱۴۹.</ref>، از این‌رو [[حضرت یعقوب]]{{ع}} با [[مشاهده]] پیراهن یوسف{{ع}} به دروغ بودن ادعای آنان پی‌برد و آن را برخاسته از هوس‌های [[نفسانی]] آنان دانست: {{متن قرآن|قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا}}<ref>«(یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref>.<ref>جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۵؛ المیزان، ج۱۱، ص۱۰۴؛ نمونه، ج۹، ص۳۴۵.</ref>


== پیامدهای [[دروغ]] ==
[[همسر]] [[عزیز مصر]] نیز اندک زمانی پس از دروغ خود، [[رسوا]] گردید<ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۳.</ref>؛ زیرا [[نشانه]] [[راستگویی]] [[حضرت یوسف]]{{ع}} و دروغ [[زلیخا]] یعنی پاره‌شدن پیراهن یوسف از پشت سر، بر همگان هویدا بود: {{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ}}<ref>«و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.</ref>.
* [[دروغ]] آثار و پیامدهای [[دنیایی]] و [[آخرتی]] بسیاری دارد که بیشتر آنها دامنگیر خود [[دروغگو]] می‌گردند: {{متن قرآن|إِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ}}<ref>«اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان خود اوست» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ}}<ref>سپس بهانه آنان، جز این نیست که می‌گویند سوگند به خداوند- پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم؛ سوره انعام، آیه ۲۳.</ref>. افزون بر این، [[دروغ]] پیامدهای زیان‌باری برای دیگران و [[جامعه]] دارد. مهم‌ترین پیامدهای [[دروغ]] از دیدگاه [[قرآن]] در پی می‌آیند<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۸.</ref>.


=== [[رسوایی]] ===
بر پایه روایتی، [[خدا]] [[فراموشی]] را بر [[دروغگو]] می‌افکند<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.</ref>، از این‌رو دروغ خود را فراموش کرده و پس از مدتی سخن دیگری در تضاد با آن بر زبان می‌آورد که رسوایش می‌کند<ref>شرح اصول کافی، ج۹، ص۴۰۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۸.</ref>
* [[دروغگویی]] گاه رسوا شدن شخص [[دروغگو]] را در پی دارد<ref>نمونه، ج۱۹، ص۵۱۷؛ دروغ، ص۱۹۹.</ref>، زیرا وی هرچند [[زیرک]] باشد، نمی‌تواند همه جوانب و پیامدهای [[دروغ]] خود را در نظر بگیرد، از این رو برخی جوانب پنهان مانده او را رسوا می‌سازند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۰۳؛ نمونه، ج۹، ص۳۵۱-۳۵۲؛ دروغ، ص۱۹.</ref>، چنان که آوردن [[پیراهن حضرت یوسف]] {{ع}} و خون‌آلود کردن آن، [[برادران]] دروغگوی وی را رسوا کرد: {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref>. {{متن قرآن|دَمٍ كَذِبٍ}} به دیده برخی خونی بود که [[دروغ]] بودن آن آشکار بود، زیرا با [[خون]] [[انسان]] بسیار متفاوت بود <ref>الفرقان، ج۱۵، ص۴۶. </ref>. افزون بر این، پیراهن [[یوسف]] {{ع}} نیز سالم بود و اگر گرگ وی را خورده بود، پیراهنش را پاره می‌کرد<ref>جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۴-۳۷۵؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۱۴۹.</ref>، از این‌رو [[حضرت یعقوب]] {{ع}} با مشاهده پیراهن [[یوسف]] {{ع}} به [[دروغ]] بودن ادعای آنان پی‌برد و آن را برخاسته از هوس‌های [[نفسانی]] آنان دانست: {{متن قرآن|قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا}}<ref>«(یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۵؛ المیزان، ج۱۱، ص۱۰۴؛ نمونه، ج۹، ص۳۴۵.</ref>.
* [[همسر]] [[عزیز مصر]] نیز اندک زمانی پس از [[دروغ]] خود، رسوا گردید<ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۳.</ref>، زیرا [[نشانه]] [[راستگویی]] [[حضرت یوسف]] {{ع}} و [[دروغ]] [[زلیخا]] یعنی پاره‌شدن پیراهن [[یوسف]] از پشت سر، بر همگان هویدا بود: {{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ}}<ref>«و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.</ref>.
* بر پایه روایتی، [[خدا]] [[فراموشی]] را بر [[دروغگو]] می‌افکند<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.</ref>، از این‌رو [[دروغ]] خود را فراموش کرده و پس از مدتی سخن دیگری در تضاد با آن بر زبان می‌آورد که رسوایش می‌کند<ref>شرح اصول کافی، ج۹، ص۴۰۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۸.</ref>.


=== [[بی‌اعتمادی]] ===
=== بی‌اعتمادی ===
* [[دروغ]] سبب سلب [[اعتماد دیگران]] از شخص می‌گردد<ref>نمونه، ج۱۱، ص۴۱۵؛ دروغ، ص۲۰۵-۲۰۶.</ref>، از این‌رو [[برادران]] [[یوسف]] وقتی برای بار دوم همراه بردن [[برادر]] دیگرشان را درخواست کردند، [[حضرت یعقوب]] {{ع}} داستان [[یوسف]] {{ع}} را [[یادآوری]] و از پذیرش خواسته آنان خودداری کرد{{متن قرآن|قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ}}<ref> «گفت: آیا شما را بر او جز همان‌گونه امین می‌توانم داشت که پیش از این بر برادرش امین داشته بودم؟ پس خداوند بهترین نگهبان و او بخشاینده‌ترین بخشایندگان است» سوره یوسف، آیه ۶۴.</ref>؛ ولی پس از پافشاری آنان، آن [[حضرت]] به شرط سپردن وثیقه پذیرفت که بنیامین را با آنان همراه کند: {{متن قرآن|قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي}}<ref>«(یعقوب) گفت: هرگز او را با شما نمی‌فرستم تا در پیشگاه خداوند به من پیمانی سپارید که او را نزد من باز می‌آورید» سوره یوسف، آیه ۶۶.</ref>. [[مفسران]] مراد از این وثیقه را [[عهد]] یا [[سوگند]] [[برادران]] [[یوسف]] دانسته‌اند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۲۱۷؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۲۲۵.</ref>.
[[دروغ]] سبب سلب اعتماد دیگران از شخص می‌گردد<ref>نمونه، ج۱۱، ص۴۱۵؛ دروغ، ص۲۰۵-۲۰۶.</ref>، از این‌رو برادران یوسف وقتی برای بار دوم همراه بردن [[برادر]] دیگرشان را درخواست کردند، [[حضرت یعقوب]]{{ع}} داستان یوسف{{ع}} را یادآوری و از پذیرش خواسته آنان خودداری کرد{{متن قرآن|قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ}}<ref> «گفت: آیا شما را بر او جز همان‌گونه امین می‌توانم داشت که پیش از این بر برادرش امین داشته بودم؟ پس خداوند بهترین نگهبان و او بخشاینده‌ترین بخشایندگان است» سوره یوسف، آیه ۶۴.</ref>؛ ولی پس از پافشاری آنان، آن حضرت به شرط سپردن وثیقه پذیرفت که [[بنیامین]] را با آنان همراه کند: {{متن قرآن|قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي}}<ref>«(یعقوب) گفت: هرگز او را با شما نمی‌فرستم تا در پیشگاه خداوند به من پیمانی سپارید که او را نزد من باز می‌آورید» سوره یوسف، آیه ۶۶.</ref>. [[مفسران]] مراد از این وثیقه را [[عهد]] یا [[سوگند]] برادران یوسف دانسته‌اند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۲۱۷؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۲۲۵.</ref>.
* همچنین به خبر [[دروغگو]] اعتمادی نیست، از این‌رو [[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌دهد که اگر [[فاسق]] خبری را برای آنان [[نقل]] کرد، تفحص کرده و بی‌تحقیق آن را نپذیرند. مراد از {{متن قرآن|فَاسِقٌ}} در [[آیه]] به نظر بسیاری دروغگوست<ref>جامع البیان، ج۶، ص۳۶۰؛ التبیان، ج۹، ص۳۴۴؛ الدر المنثور، ج، ص۲۸۱.</ref>. در [[روایات اسلامی]] نیز دروغ بسیار، سبب [[بی‌اعتمادی]] دیگران دانسته شده است<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۹.</ref>.
 
همچنین به خبر [[دروغگو]] اعتمادی نیست، از این‌رو [[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌دهد که اگر [[فاسق]] خبری را برای آنان نقل کرد، تفحص کرده و بی‌تحقیق آن را نپذیرند. مراد از {{متن قرآن|فَاسِقٌ}} در آیه به نظر بسیاری دروغگوست<ref>جامع البیان، ج۶، ص۳۶۰؛ التبیان، ج۹، ص۳۴۴؛ الدر المنثور، ج، ص۲۸۱.</ref>. در [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ]] بسیار، سبب [[بی‌اعتمادی]] دیگران دانسته شده است<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۹.</ref>


=== ضرر مادی و [[معنوی]] ===
=== ضرر مادی و [[معنوی]] ===
* ارتکاب [[دروغ]] و ترتیب اثر دادن به آن می‌تواند خسارت‌های مادی و [[معنوی]] جبران‌ناپذیری همچون کشته شدن [[مردم]] بسیاری در پی آورد: {{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ}}<ref>«اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی زیان رسانید، آنگاه از آنچه کرده‌اید پشیمان گردید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. [[آیه]] در مورد [[ولید بن عقبه]] نازل شد که برای [[گرفتن زکات]] به سوی [[قبیله]] بنی‌مصطلق رفت؛ ولی در بازگشت به [[پیامبر]] {{صل}} خبر داد که آنان قصد دارند [[زکات]] نپردازند<ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۰؛ اسباب النزول، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰.</ref> یا [[مرتد]] شده‌اند<ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۱؛ احکام القرآن، ج۳، ص۵۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۶، ص۳۱۱.</ref>. در پی شنیدن این گزارش، [[پیامبر]] {{صل}}[[جنگ]] با آنان را قصد کرد که [[آیه]] فرود آمد و به [[حضرت]] [[فرمان]] داد پیش از ترتیب اثر دادن به [[اخبار]] چنین کسانی در مورد آن تحقیق کند.
ارتکاب دروغ و ترتیب اثر دادن به آن می‌تواند خسارت‌های مادی و معنوی جبران‌ناپذیری همچون کشته شدن [[مردم]] بسیاری در پی آورد: {{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ}}<ref>«اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی زیان رسانید، آنگاه از آنچه کرده‌اید پشیمان گردید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. [[آیه]] در مورد [[ولید بن عقبه]] نازل شد که برای [[گرفتن زکات]] به سوی [[قبیله]] [[بنی‌مصطلق]] رفت؛ ولی در بازگشت به [[پیامبر]]{{صل}} خبر داد که آنان قصد دارند [[زکات]] نپردازند<ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۰؛ اسباب النزول، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰.</ref> یا [[مرتد]] شده‌اند<ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۱؛ احکام القرآن، ج۳، ص۵۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۶، ص۳۱۱.</ref>. در پی شنیدن این گزارش، پیامبر{{صل}} [[جنگ]] با آنان را قصد کرد که آیه فرود آمد و به حضرت [[فرمان]] داد پیش از ترتیب اثر دادن به [[اخبار]] چنین کسانی در مورد آن تحقیق کند.
* برخی [[شأن نزول]] [[آیه]] را [[دروغ]] یکی از [[همسران پیامبر]] {{صل}} درباره [[ماریه قبطیه]] و جریح پسر عموی وی و [[تصمیم پیامبر]] {{صل}} به [[قتل]] جریح در پی این خبر دانسته‌اند<ref>مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰؛ الصافی، ج۵، ص۴۹؛ نمونه، ج۲۲، ص۱۵۳.</ref>.
 
* افزون بر این، [[دروغ]] گاه وسیله [[گمراهی]] دیگران می‌شود که [[خسران]] آن بالاتر از کشته شدن افراد است؛ مانند [[بدعت]] در [[دین]] که سبب می‌گردد عده‌ای با [[پیروی]] ناآگاهانه از آنها از [[شریعت]] [[حق الهی]] [[گمراه]] گردند: {{متن قرآن|فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ}}<ref>«پس ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ می‌بندد تا با نادانی مردم را گمراه گرداند کیست؟» سوره انعام، آیه ۱۴۴.</ref>، چنان که در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ}}<ref>«و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره انعام، آیه ۱۱۶.</ref> [[گمراهی]] از [[راه خدا]] یکی از آثار [[دروغ]] شمرده شده است<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۲۹.</ref>.
برخی [[شأن نزول آیه]] را [[دروغ]] یکی از [[همسران پیامبر]]{{صل}} درباره [[ماریه قبطیه]] و [[جریح]] پسر عموی وی و [[تصمیم پیامبر]]{{صل}} به [[قتل]] جریح در پی این خبر دانسته‌اند<ref>مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰؛ الصافی، ج۵، ص۴۹؛ نمونه، ج۲۲، ص۱۵۳.</ref>.
 
افزون بر این، [[دروغ]] گاه وسیله [[گمراهی]] دیگران می‌شود که [[خسران]] آن بالاتر از کشته شدن افراد است؛ مانند [[بدعت در دین]] که سبب می‌گردد عده‌ای با [[پیروی]] [[ناآگاهانه]] از آنها از [[شریعت]] [[حق الهی]] [[گمراه]] گردند: {{متن قرآن|فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ}}<ref>«پس ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ می‌بندد تا با نادانی مردم را گمراه گرداند کیست؟» سوره انعام، آیه ۱۴۴.</ref>، چنان که در آیه {{متن قرآن|وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ}}<ref>«و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره انعام، آیه ۱۱۶.</ref> گمراهی از [[راه خدا]] یکی از آثار دروغ شمرده شده است<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۹.</ref>.


=== تکرار [[دروغ]] و [[ارتکاب گناهان]] دیگر ===
=== تکرار [[دروغ]] و [[ارتکاب گناهان]] دیگر ===
* [[دروغگو]] برای جلوگیری از [[رسوایی]] خود پس از [[دروغ]] نخست، آن را تکرار یا مرتکب گناهانی دیگر می‌گردد <ref>نمونه، ج۱۱، ص۴۱۳؛ دروغ، ص۲۲۲-۲۲۳.</ref>، چنان که [[برادران]] [[یوسف]] پس از نخستین [[دروغ]] که خود را [[خیرخواه]] آن [[حضرت]] نزد [[پدر]] معرفی کردند{{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟» سوره یوسف، آیه ۱۱.</ref> به دروغ‌ها و [[گناهان]] بسیار دیگری گرفتار شدند؛ از جمله به [[دروغ]] گفتند ما او را برای بازی و [[تفریح]] می‌بریم: {{متن قرآن|يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ}}<ref>«(در دشت) بگردد و بازی کند» سوره یوسف، آیه ۱۲.</ref> و از وی [[حفاظت]] می‌کنیم: {{متن قرآن|وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۲.</ref> و سپس به [[دروغ]] [[گریه]] کردند: {{متن قرآن|وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً يَبْكُونَ}}<ref>«و شبانگاه گریان نزد پدرشان آمدند» سوره یوسف، آیه ۱۶.</ref> و گفتند ما سرگرم مسابقه بودیم: {{متن قرآن|إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ}}<ref>«گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و [[یوسف]] {{ع}} را نزد لباس‌های خود گذاشته بودیم: {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا}}<ref>«و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و گرگ او را خورد: {{متن قرآن|فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ}}<ref>«گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref>؛ ما [[راستگو]] هستیم: {{متن قرآن|مَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ}}<ref>«و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و [[خون]] این پیراهن [[خون]] [[یوسف]] {{ع}} است: {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref>. افزون بر این، از [[آیات]] دیگر برداشت می‌شود که آنان سال‌ها این [[دروغ]] خود را بازگو کرده و [[حقیقت]] را به [[پدر]] خود نگفتند.
[[دروغگو]] برای جلوگیری از [[رسوایی]] خود پس از دروغ نخست، آن را تکرار یا مرتکب گناهانی دیگر می‌گردد <ref>نمونه، ج۱۱، ص۴۱۳؛ دروغ، ص۲۲۲-۲۲۳.</ref>، چنان که [[برادران یوسف]] پس از نخستین دروغ که خود را [[خیرخواه]] آن حضرت نزد پدر معرفی کردند{{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ}}<ref> «گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟» سوره یوسف، آیه ۱۱.</ref> به [[دروغ‌ها]] و [[گناهان]] بسیار دیگری گرفتار شدند؛ از جمله به دروغ گفتند ما او را برای [[بازی]] و [[تفریح]] می‌بریم: {{متن قرآن|يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ}}<ref>«(در دشت) بگردد و بازی کند» سوره یوسف، آیه ۱۲.</ref> و از وی [[حفاظت]] می‌کنیم: {{متن قرآن|وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۲.</ref> و سپس به دروغ [[گریه]] کردند: {{متن قرآن|وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً يَبْكُونَ}}<ref>«و شبانگاه گریان نزد پدرشان آمدند» سوره یوسف، آیه ۱۶.</ref> و گفتند ما سرگرم مسابقه بودیم: {{متن قرآن|إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ}}<ref>«گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و یوسف{{ع}} را نزد لباس‌های خود گذاشته بودیم: {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا}}<ref>«و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و گرگ او را خورد: {{متن قرآن|فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ}}<ref>«گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref>؛ ما [[راستگو]] هستیم: {{متن قرآن|مَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ}}<ref>«و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.</ref> و [[خون]] این پیراهن خون یوسف{{ع}} است: {{متن قرآن|وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ}}<ref>«و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref>. افزون بر این، از [[آیات]] دیگر برداشت می‌شود که آنان سال‌ها این دروغ خود را بازگو کرده و [[حقیقت]] را به پدر خود نگفتند.
* همچنین تکرار و تداوم [[دروغگویی]] به [[رسوخ]] این [[رذیلت]] در نفس و تبدیل آن به عادت می‌انجامد، به گونه‌ای که [[دروغگو]] پس از [[کشف]] حقایق حتی در مقابل [[خدا]] نیز [[دروغ]] بگوید، چنان که [[مشرکان]] بر اثر ملکه شدن [[دروغ]] در [[نفوس]] آنان در [[قیامت]] نیز به [[دروغ]] به [[خدا]] می‌گویند ما [[مشرک]] نبودیم <ref>المیزان، ج۷، ص۵۱؛ ج۱۱، ص۱۳.</ref>: {{متن قرآن|وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۳-۲۴.</ref>.
 
* افزون بر این، [[دروغگویی]] [[گناهان]] بسیار دیگری را نیز به دنبال دارد<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱.</ref>، چنان که [[زلیخا]] پس از [[دروغ]] خود به [[عزیز مصر]] برای جلوگیری از افشای آن، برای [[یوسف]] {{ع}} [[زندان]] یا مجازات شدیدتر حتی اعدام را درخواست کرد: {{متن قرآن|مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref><ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۴-۳۸۵.</ref>. بر پایه [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ کوچک]] سبب ارتکاب [[دروغ]] بزرگ‌تر<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۸؛ وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref> و کلید همه [[گناهان]]<ref>وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref> و ترک آن سبب ترک دیگر [[گناهان]] است<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۷؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۰.</ref>.
همچنین تکرار و تداوم [[دروغگویی]] به [[رسوخ]] این [[رذیلت]] در نفس و تبدیل آن به [[عادت]] می‌انجامد، به گونه‌ای که [[دروغگو]] پس از [[کشف]] [[حقایق]] حتی در مقابل [[خدا]] نیز [[دروغ]] بگوید، چنان که [[مشرکان]] بر اثر [[ملکه]] شدن دروغ در [[نفوس]] آنان در [[قیامت]] نیز به دروغ به خدا می‌گویند ما [[مشرک]] نبودیم <ref>المیزان، ج۷، ص۵۱؛ ج۱۱، ص۱۳.</ref>: {{متن قرآن|وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۳-۲۴.</ref>.
 
افزون بر این، [[دروغگویی]] [[گناهان]] بسیار دیگری را نیز به دنبال دارد<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱.</ref>، چنان که [[زلیخا]] پس از دروغ خود به [[عزیز مصر]] برای جلوگیری از افشای آن، برای یوسف{{ع}} [[زندان]] یا [[مجازات]] شدیدتر حتی [[اعدام]] را درخواست کرد: {{متن قرآن|مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.</ref><ref>نمونه، ج۹، ص۳۸۴-۳۸۵.</ref>. بر پایه [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ کوچک]] سبب ارتکاب دروغ بزرگ‌تر<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۸؛ وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref> و کلید همه گناهان<ref>وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref> و ترک آن سبب ترک دیگر گناهان است<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۷؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۰.</ref>


=== [[نفاق]] ===
=== [[نفاق]] ===
*{{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref>. بر پایه [[روایات]] نیز [[دروغ]] به [[نفاق]] می‌انجامد<ref>عیون الحکم و المواعظ، ص۲۹؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۱.</ref>، زیرا [[دروغگو]] می‌کوشد در ظاهر دروغش را راست جلوه دهد، در حالی که در درونش چیز دیگری است و این دوگانگی به تدریج به دیگر [[اعمال]] او نیز سرایت و وی را [[منافق]] می‌کند<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۱.</ref>.
{{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref>. بر پایه [[روایات]] نیز دروغ به نفاق می‌انجامد<ref>عیون الحکم و المواعظ، ص۲۹؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۱.</ref>؛ زیرا دروغگو می‌کوشد در ظاهر دروغش را راست جلوه دهد، در حالی که در درونش چیز دیگری است و این دوگانگی به تدریج به دیگر [[اعمال]] او نیز سرایت و وی را [[منافق]] می‌کند<ref>اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۱.</ref>


=== قرار گرفتن در زمره [[ظالمان]] ===
=== قرار گرفتن در زمره [[ظالمان]] ===
* [[دروغ]] بستن بر [[خدا]] از مصادیق [[ظلم]] است: {{متن قرآن|فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref> پس کسانی که بعد از آن بر خداوند دروغ بندند ستمکارند؛ سوره آل عمران، آیه:۹۴.</ref>، بلکه از بالاترین ستم‌هاست: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا}}<ref>«و ستمگرتر از آن کس که بر خداوند دروغی بندد یا آیات او را دروغ شمارد، کیست؟» سوره انعام، آیه ۲۱.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ...}}<ref>«ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد یا آیات او را دروغ شمارد کیست؟» سوره اعراف، آیه ۳۷.</ref>، زیرا نسبت به ساحت خدای [[عظیم]] [[دروغ]] بسته است<ref>المیزان، ج۷، ص۴۴؛ فتح القدیر، ج۵، ص۲۲۰-۲۲۱.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۱.</ref>.
دروغ بستن بر [[خدا]] از مصادیق [[ظلم]] است: {{متن قرآن|فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref> پس کسانی که بعد از آن بر خداوند دروغ بندند ستمکارند؛ سوره آل عمران، آیه:۹۴.</ref>، بلکه از بالاترین ستم‌هاست: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا}}<ref>«و ستمگرتر از آن کس که بر خداوند دروغی بندد یا آیات او را دروغ شمارد، کیست؟» سوره انعام، آیه ۲۱.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ...}}<ref>«ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد یا آیات او را دروغ شمارد کیست؟» سوره اعراف، آیه ۳۷.</ref>؛ زیرا نسبت به ساحت خدای عظیم [[دروغ]] بسته است<ref>المیزان، ج۷، ص۴۴؛ فتح القدیر، ج۵، ص۲۲۰-۲۲۱.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۱.</ref>


=== [[لعن]] و [[نفرین]] [[الهی]] ===
=== [[لعن]] و [[نفرین]] [[الهی]] ===
* [[دروغگویی]] [[انسان]] را در زمره لعن‌شدگان [[الهی]] می‌نهد؛ چه [[دروغ]] در مورد [[خدا]] باشد: {{متن قرآن|الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ}}<ref>«هان! لعنت خداوند بر ستمکاران باد!» سوره هود، آیه ۱۸.</ref> یا درباره [[پیامبران الهی]]، مانند نسبت فرزندی [[خدا]] به [[عیسی]] {{ع}} از سوی [[مسیحیان]] [[نجران]] که به [[لعن]] آنان در [[داستان مباهله]] انجامید: {{متن قرآن|فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«...تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳.</ref>. یا دیگر [[انسان‌ها]]، مانند [[همسر]]: {{متن قرآن|أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.</ref>. دروغگویانی که به [[لعن الهی]] دچار شوند، [[یاوری]] نخواهند داشت: {{متن قرآن|وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا}}<ref>«و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت» سوره نساء، آیه ۵۲.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۱.</ref>.
[[دروغگویی]] [[انسان]] را در زمره لعن‌شدگان الهی می‌نهد؛ چه دروغ در مورد خدا باشد: {{متن قرآن|الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ}}<ref>«هان! لعنت خداوند بر ستمکاران باد!» سوره هود، آیه ۱۸.</ref> یا درباره [[پیامبران الهی]]، مانند نسبت [[فرزندی]] خدا به [[عیسی]]{{ع}} از سوی [[مسیحیان نجران]] که به لعن آنان در [[داستان مباهله]] انجامید: {{متن قرآن|فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«...تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳.</ref>. یا دیگر [[انسان‌ها]]، مانند [[همسر]]: {{متن قرآن|أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.</ref>. دروغگویانی که به [[لعن الهی]] دچار شوند، [[یاوری]] نخواهند داشت: {{متن قرآن|وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا}}<ref>«و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت» سوره نساء، آیه ۵۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۱.</ref>




=== [[محرومیت]] از [[هدایت]] و [[رستگاری]] ===
=== [[محرومیت]] از [[هدایت]] و [[رستگاری]] ===
* [[خدا]] کسی را که بسیار [[دروغ]] بگوید [[هدایت]] نخواهد کرد: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند کسی را که گزافکاری بسیار دروغگوست راهنمایی نمی‌کند» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>. بر پایه [[روایات اسلامی]]، {{متن قرآن|كَذَّاب}} کسی است که [[دروغ]] جزء [[طبیعت]] او شده و به آن عادت کرده است <ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵.</ref>؛ همچنین کسانی که در مورد [[خدا]] [[دروغ]] بگویند [[رستگار]] نمی‌شوند: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره یونس، آیه ۶۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}} <ref>«آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۲.</ref>.
[[خدا]] کسی را که بسیار [[دروغ]] بگوید هدایت نخواهد کرد: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند کسی را که گزافکاری بسیار دروغگوست راهنمایی نمی‌کند» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>. بر پایه [[روایات اسلامی]]، {{متن قرآن|كَذَّاب}} کسی است که دروغ جزء طبیعت او شده و به آن عادت کرده است<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵.</ref>؛ همچنین کسانی که در مورد خدا دروغ بگویند [[رستگار]] نمی‌شوند: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره یونس، آیه ۶۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ}} <ref>«آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۲.</ref>


=== روسیاهی در [[قیامت]] ===
=== روسیاهی در [[قیامت]] ===
* کسانی که بر [[خدا]] [[دروغ]] ببندند در [[قیامت]] روسیاه‌اند: {{متن قرآن|وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ}}<ref>«و در روز رستخیز، کسانی را که بر خداوند دروغ بستند خواهی دید که رویشان سیاه است» سوره زمر، آیه ۶۰.</ref>. افزون بر این، در برخی [[روایات دروغ]] به شکل مطلق سبب روسیاهی در [[قیامت]] دانسته شده است<ref>تحف العقول، ص۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۸.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۲.</ref>.
کسانی که بر خدا دروغ ببندند در قیامت روسیاه‌اند: {{متن قرآن|وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ}}<ref>«و در روز رستخیز، کسانی را که بر خداوند دروغ بستند خواهی دید که رویشان سیاه است» سوره زمر، آیه ۶۰.</ref>. افزون بر این، در برخی روایات دروغ به شکل مطلق سبب روسیاهی در قیامت دانسته شده است<ref>تحف العقول، ص۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۸.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۲.</ref>


=== [[عذاب]] [[دنیایی]] و [[آخرتی]] ===
=== [[عذاب]] [[دنیایی]] و [[آخرتی]] ===
* [[قرآن کریم]] در [[آیات]] بسیاری [[دروغگویان]] به ویژه آنان را که درباره [[خدا]] و [[رسول]] [[دروغ]] می‌گویند به [[عذاب الهی]] تهدید می‌کند: {{متن قرآن|وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref>«وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه ۷.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لَا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ}}<ref>«و آنچه را نمی‌پسندند برای خداوند قرار می‌دهند و زبان‌هاشان به دروغ می‌گوید که (پاداش) بهترین از آن آنهاست؛ ناگزیر آتش (دوزخ) از آن آنهاست و آنان فراموش شدگانند» سوره نحل، آیه:۶۲.</ref> که گاه [[دنیایی]] است، چنان که [[موسی]] {{ع}} [[دروغگویان]] به [[خدا]] را از گرفتار شدن به [[عذاب]] [[دنیایی]] برحذر داشت: {{متن قرآن|لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ}}<ref>«بر خداوند دروغی نبندید که شما را با عذابی نابود کند» سوره طه، آیه ۶۱.</ref><ref>الصافی، ج۳، ص۳۱۱؛ جامع البیان، ج۱۶، ص۲۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۱۵.</ref> و گاه [[آخرتی]] است: {{متن قرآن|سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ}}<ref>«فردا خواهند دانست که دروغزن خویشتن‌خواه، کیست؟» سوره قمر، آیه ۲۶.</ref> که [[خدا]] در [[قیامت]] با گرفتن موی پیشانی‌شان آنان را به سوی [[جهنم]] می‌کشاند: {{متن قرآن|كَلاَّ لَئِن لَّمْ يَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ}}<ref> نه چنان است؛ اگر (از شرارت) باز نایستد بی‌گمان (موی) پیشانی (اش) را خواهیم گرفت و خواهیم کشید، (موی) پیشانی دروغگوی خطاکاری را؛ سوره علق، آیه:۱۵-۱۶.</ref><ref>التبیان، ج۱۰، ص۳۸۲؛ فتح‌القدیر، ج۵، ص۴۶۹.</ref> و آنها را به [[عذاب]] دردناک: {{متن قرآن|وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و آنان که به خداوند و پیامبرش دروغ گفته بودند خانه‌نشین شدند! به زودی از (میان) ایشان به کافران عذابی دردناک خواهد رسید» سوره توبه، آیه ۹۰.</ref>. و شدید خود گرفتار خواهد کرد: {{متن قرآن|وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا}}<ref>«سوگند دروغ می‌خورند خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است» سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۵.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۲.</ref>.
[[قرآن کریم]] در [[آیات]] بسیاری [[دروغگویان]] به ویژه آنان را که درباره خدا و [[رسول]] دروغ می‌گویند به [[عذاب الهی]] [[تهدید]] می‌کند: {{متن قرآن|وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref>«وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه ۷.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لَا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ}}<ref>«و آنچه را نمی‌پسندند برای خداوند قرار می‌دهند و زبان‌هاشان به دروغ می‌گوید که (پاداش) بهترین از آن آنهاست؛ ناگزیر آتش (دوزخ) از آن آنهاست و آنان فراموش شدگانند» سوره نحل، آیه:۶۲.</ref> که گاه [[دنیایی]] است، چنان که [[موسی]]{{ع}} [[دروغگویان]] به [[خدا]] را از گرفتار شدن به [[عذاب]] دنیایی برحذر داشت: {{متن قرآن|لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ}}<ref>«بر خداوند دروغی نبندید که شما را با عذابی نابود کند» سوره طه، آیه ۶۱.</ref><ref>الصافی، ج۳، ص۳۱۱؛ جامع البیان، ج۱۶، ص۲۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۱۵.</ref> و گاه [[آخرتی]] است: {{متن قرآن|سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ}}<ref>«فردا خواهند دانست که دروغزن خویشتن‌خواه، کیست؟» سوره قمر، آیه ۲۶.</ref> که خدا در [[قیامت]] با گرفتن موی پیشانی‌شان آنان را به سوی [[جهنم]] می‌کشاند: {{متن قرآن|كَلاَّ لَئِن لَّمْ يَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ}}<ref> نه چنان است؛ اگر (از شرارت) باز نایستد بی‌گمان (موی) پیشانی (اش) را خواهیم گرفت و خواهیم کشید، (موی) پیشانی دروغگوی خطاکاری را؛ سوره علق، آیه:۱۵-۱۶.</ref><ref>التبیان، ج۱۰، ص۳۸۲؛ فتح‌القدیر، ج۵، ص۴۶۹.</ref> و آنها را به عذاب دردناک: {{متن قرآن|وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و آنان که به خداوند و پیامبرش دروغ گفته بودند خانه‌نشین شدند! به زودی از (میان) ایشان به کافران عذابی دردناک خواهد رسید» سوره توبه، آیه ۹۰.</ref>. و شدید خود گرفتار خواهد کرد: {{متن قرآن|وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا}}<ref>«سوگند دروغ می‌خورند خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است» سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۵.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۲.</ref>


== افشا و [[کشف]] [[دروغ]] ==
== افشا و [[کشف]] [[دروغ]] ==
* [[کشف]] و افشای سخنان و [[اعمال]] خلاف واقع و [[حقیقت]]، راه‌ها و جایگاه‌های گوناگونی دارد که [[دروغگو]] را رسوا می‌کند. برخی از مهم‌ترین آنها در پی یاد می‌شوند.
کشف و افشای سخنان و [[اعمال]] خلاف واقع و [[حقیقت]]، راه‌ها و جایگاه‌های گوناگونی دارد که [[دروغگو]] را [[رسوا]] می‌کند. برخی از مهم‌ترین آنها در پی یاد می‌شوند.
=== درخواست مدرک و [[شاهد]] ===
=== درخواست مدرک و [[شاهد]] ===
* [[قرآن کریم]] در آیاتی برای افشای [[دروغ]] [[مشرکان]] که برخی حیوانات و خوراکی‌ها را [[حرام]] دانسته و به [[دروغ]] آن را به [[خدا]] نسبت می‌دادند، به [[پیامبر]] {{صل}} [[فرمان]] می‌دهد که از آنان دلیلی از روی [[دانش]] بخواهد: {{متن قرآن|قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو آیا دو نر را حرام کرده است یا دو ماده را؟ یا آنچه را زهدان‌های آن دو ماده در بر دارد؟ (بگو) مرا از روی دانش آگاه سازید اگر راستگویید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۳.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا}}<ref>«بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>؛
[[قرآن کریم]] در آیاتی برای افشای [[دروغ]] [[مشرکان]] که برخی حیوانات و خوراکی‌ها را [[حرام]] دانسته و به دروغ آن را به [[خدا]] نسبت می‌دادند، به [[پیامبر]]{{صل}} [[فرمان]] می‌دهد که از آنان دلیلی از روی [[دانش]] بخواهد: {{متن قرآن|قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو آیا دو نر را حرام کرده است یا دو ماده را؟ یا آنچه را زهدان‌های آن دو ماده در بر دارد؟ (بگو) مرا از روی دانش آگاه سازید اگر راستگویید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۳.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا}}<ref>«بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref>.
* همچنین در آیاتی از [[مشرکان]] و [[اهل کتاب]] در مورد ادعای دروغین آنان مبنی بر وجود خدایی دیگر [[برهان]] می‌طلبد: {{متن قرآن|أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«یا آن کسی که آفرینش را می‌آغازد سپس آن را باز می‌گرداند و کسی که از آسمان و زمین به شما روزی می‌رساند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ بگو: اگر راست می‌گویید برهانتان را بیاورید» سوره نمل، آیه ۶۴.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو: اگر راست می‌گویید هر برهانی دارید بیاورید» سوره بقره، آیه ۱۱۱.</ref>.
 
* و گاه برای [[کشف]] [[دروغ]] از [[دروغگو]] مدرکی همانند نشان دادن اثری از موجود مورد ادعا، [[علمی]] [[برگزیده]] از کتاب‌های گذشتگان یا سخنی از [[پیامبران]] درخواست می‌کند: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو آیا آنچه را به جای خداوند (به پرستش) می‌خوانید دیده‌اید؟ به من بنمایید که روی زمین چه آفریده‌اند؟ یا (آیا) در (پدید آوردن) آسمان‌ها شرکت داشته‌اند؟ اگر راست می‌گویید کتابی را که پیش از این بوده یا نشانی را که از دانشی بازمانده است برای من بیاورید» سوره احقاف، آیه ۴.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|فَأْتُوا بِكِتَابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«پس اگر راست می‌گویید نوشتار (و برهان) خود را بیاورید!» سوره صافات، آیه ۱۵۷.</ref><ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۱۳۷.</ref>؛
همچنین در آیاتی از مشرکان و [[اهل کتاب]] در مورد ادعای [[دروغین]] آنان مبنی بر وجود خدایی دیگر [[برهان]] می‌طلبد: {{متن قرآن|أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«یا آن کسی که آفرینش را می‌آغازد سپس آن را باز می‌گرداند و کسی که از آسمان و زمین به شما روزی می‌رساند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ بگو: اگر راست می‌گویید برهانتان را بیاورید» سوره نمل، آیه ۶۴.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو: اگر راست می‌گویید هر برهانی دارید بیاورید» سوره بقره، آیه ۱۱۱.</ref>.
* یا به [[دروغگویان]] از [[اهل کتاب]] می‌فرماید [[تورات]] را آورده و آن را بخوانند: {{متن قرآن|فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«اگر راست می‌گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید» سوره آل عمران، آیه ۹۳.</ref> تا روشن شود که سخن شما [[دروغ]] است<ref>جامع البیان، ج۴، ص۴-۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۴۵. </ref>.
 
* افزون بر این، در آیاتی دیگر برای [[کشف]] [[دروغ]] از آنان [[شاهد]] می‌خواهد: {{متن قرآن|هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هَذَا}}<ref>«گواهانتان را که گواهی می‌دهند خداوند این را حرام کرده است بیاورید» سوره انعام، آیه ۱۵۰.</ref> و در صورتی که [[شاهدان]] مورد نظر را نیاورند، آنان را [[دروغگو]] می‌شمرد: {{متن قرآن|فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۳.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۲.</ref>.
و گاه برای [[کشف]] دروغ از [[دروغگو]] مدرکی همانند نشان دادن اثری از موجود مورد ادعا، [[علمی]] برگزیده از کتاب‌های گذشتگان یا سخنی از [[پیامبران]] درخواست می‌کند: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو آیا آنچه را به جای خداوند (به پرستش) می‌خوانید دیده‌اید؟ به من بنمایید که روی زمین چه آفریده‌اند؟ یا (آیا) در (پدید آوردن) آسمان‌ها شرکت داشته‌اند؟ اگر راست می‌گویید کتابی را که پیش از این بوده یا نشانی را که از دانشی بازمانده است برای من بیاورید» سوره احقاف، آیه ۴.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|فَأْتُوا بِكِتَابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«پس اگر راست می‌گویید نوشتار (و برهان) خود را بیاورید!» سوره صافات، آیه ۱۵۷.</ref><ref>جامع البیان، ج۲۶، ص۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۱۳۷.</ref>.


=== ارایه مدرک و [[شاهد]] ===
یا به [[دروغگویان]] از [[اهل کتاب]] می‌فرماید [[تورات]] را آورده و آن را بخوانند: {{متن قرآن|فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«اگر راست می‌گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید» سوره آل عمران، آیه ۹۳.</ref> تا روشن شود که سخن شما [[دروغ]] است<ref>جامع البیان، ج۴، ص۴-۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۴۵. </ref>.
* ارائه مدرک و [[شاهد]] به [[دروغگو]] یا دیگران سبب افشای [[دروغ]] می‌گردد، از این رو وقتی [[اهل کتاب]] ادعا کردند که [[خدا]] از ما [[عهد]] گرفته است که تنها به پیامبرانی [[ایمان]] آوریم که [[قربانی]] بیاورند{{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ}}<ref> «کسانی که گفتند: خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref>. [[قرآن]] گذشته آنان را بر [[دروغ]] بودن این ادعای [[باطل]] [[شاهد]] آورد و فرمود پس چرا در گذشته به چنین پیامبرانی [[ایمان]] نیاوردید: {{متن قرآن|قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ}}<ref>«بگو: پیش از من پیامبرانی برهان‌ها(ی روشن) و (همان) چیزی را که گفتید، برایتان آوردند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref><ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۶۲-۴۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۲۹۶.</ref>؛ همچنین آن گاه که ادعا کردند تنها به مفاد [[تورات]] [[ایمان]] می‌آوریم{{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref> «و چون به آنان گفته شود به آنچه خداوند (بر پیامبر اسلام) فرو فرستاده است؛ ایمان آورید؛ می‌گویند: ما به آنچه بر (پیامبر) خودمان فرو فرستاده شده است ایمان می‌آوریم؛ و جز آن را انکار می‌کنند با آنکه آن (قرآن)، راستین است و کتابی را که آنان دارند، راست می‌شمارد؛ (نیز) بگو، اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref><ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۴.</ref>.
 
* [[خدا]] محتوای کتاب آنان را [[شاهد]] [[دروغ]] بودن این ادعا یاد کرده و فرمود که [[ایمان به پیامبر اکرم]] {{صل}} در کتاب‌های خودتان آمده است: {{متن قرآن|...وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ}}<ref>«... با آنکه آن (قرآن)، راستین است» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ الصافی، ج۱، ص۱۶۳؛ الاصفی، ج۱، ص۵۴.</ref>؛ یا عملکرد پیشینیان آنان را [[دلیل]] بر [[دروغ]] بودن ادعایشان ذکر کرده و می‌گوید چرا [[پیامبران الهی]] را در گذشته به [[قتل]] می‌رساندید: {{متن قرآن|فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref>، در حالی که کُشتن [[پیامبران]] در کتاب‌های خودتان [[حرام]] بود<ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸-۵۸۹؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۰.</ref>.
افزون بر این، در آیاتی دیگر برای [[کشف]] دروغ از آنان [[شاهد]] می‌خواهد: {{متن قرآن|هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هَذَا}}<ref>«گواهانتان را که گواهی می‌دهند خداوند این را حرام کرده است بیاورید» سوره انعام، آیه ۱۵۰.</ref> و در صورتی که [[شاهدان]] مورد نظر را نیاورند، آنان را [[دروغگو]] می‌شمرد: {{متن قرآن|فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۲.</ref>
* در [[آیات]] {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه:۴۲.</ref> و {{متن قرآن|وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً}}<ref>«اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.</ref> نیز آماده نکردن اسباب و مقدمات شرکت در [[جهاد]] از سوی [[منافقان]] [[صدر اسلام]] را شاهدی بر [[دروغ]] بودن ادعای آنان درباره قصد شرکت در [[جهاد]] دانست <ref>المیزان، ج۹، ص۲۸۹؛ نمونه، ج۷، ص۴۳۳. </ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۳.</ref>.
 
=== ارایه مدرک و شاهد ===
ارائه مدرک و شاهد به دروغگو یا دیگران سبب افشای دروغ می‌گردد، از این رو وقتی اهل کتاب ادعا کردند که [[خدا]] از ما [[عهد]] گرفته است که تنها به پیامبرانی [[ایمان]] آوریم که [[قربانی]] بیاورند{{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ}}<ref> «کسانی که گفتند: خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref>. [[قرآن]] گذشته آنان را بر دروغ بودن این ادعای [[باطل]] شاهد آورد و فرمود پس چرا در گذشته به چنین پیامبرانی ایمان نیاوردید: {{متن قرآن|قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ}}<ref>«بگو: پیش از من پیامبرانی برهان‌ها(ی روشن) و (همان) چیزی را که گفتید، برایتان آوردند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.</ref><ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۶۲-۴۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۲۹۶.</ref>؛ همچنین آن گاه که ادعا کردند تنها به مفاد [[تورات]] [[ایمان]] می‌آوریم{{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref> «و چون به آنان گفته شود به آنچه خداوند (بر پیامبر اسلام) فرو فرستاده است؛ ایمان آورید؛ می‌گویند: ما به آنچه بر (پیامبر) خودمان فرو فرستاده شده است ایمان می‌آوریم؛ و جز آن را انکار می‌کنند با آنکه آن (قرآن)، راستین است و کتابی را که آنان دارند، راست می‌شمارد؛ (نیز) بگو، اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref>.<ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۴.</ref>
 
[[خدا]] محتوای کتاب آنان را [[شاهد]] [[دروغ]] بودن این ادعا یاد کرده و فرمود که [[ایمان به پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} در کتاب‌های خودتان آمده است: {{متن قرآن|...وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ}}<ref>«... با آنکه آن (قرآن)، راستین است» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ الصافی، ج۱، ص۱۶۳؛ الاصفی، ج۱، ص۵۴.</ref>؛ یا عملکرد پیشینیان آنان را دلیل بر دروغ بودن ادعایشان ذکر کرده و می‌گوید چرا [[پیامبران الهی]] را در گذشته به [[قتل]] می‌رساندید: {{متن قرآن|فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.</ref>، در حالی که کُشتن [[پیامبران]] در کتاب‌های خودتان [[حرام]] بود<ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸-۵۸۹؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۰.</ref>.
 
در [[آیات]] {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه:۴۲.</ref> و {{متن قرآن|وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً}}<ref>«اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.</ref> نیز آماده نکردن اسباب و مقدمات شرکت در [[جهاد]] از سوی [[منافقان]] [[صدر اسلام]] را شاهدی بر [[دروغ]] بودن ادعای آنان درباره قصد شرکت در جهاد دانست <ref>المیزان، ج۹، ص۲۸۹؛ نمونه، ج۷، ص۴۳۳. </ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۳.</ref>


=== تحقیق و بررسی ===
=== تحقیق و بررسی ===
* بررسی و تحقیق در مورد ادعا یا عمل انجام گرفته از راه‌های [[کشف]] [[دروغ]] از دیدگاه [[قرآن]] است، از این رو [[حضرت سلیمان]] {{ع}} راست یا [[دروغ]] بودن خبرهای هُدهُد از مملکت سبا را به تحقیق در این زمینه وابسته کرد: {{متن قرآن|قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«(سلیمان) گفت: به زودی خواهیم دید که راست گفته‌ای یا از دروغگویان بوده‌ای؟» سوره نمل، آیه ۲۷.</ref><ref>فتح القدیر، ج۴، ص۱۳۶؛ المیزان، ج۱۵، ص۳۵۷؛ نمونه، ج۱۵، ص۴۵۱.</ref>؛ همچنین وقتی [[زلیخا]] [[یوسف]] {{ع}} را به [[دروغ]] به داشتن قصد سوء متهم کرد، شاهدی به تحقیق سفارش کرد و گفت: اگر پیراهن [[یوسف]] {{ع}} از جلو پاره شده است، [[یوسف]] {{ع}}[[دروغ]] می‌گوید؛ چنانچه از پشت پاره گردیده است، [[زلیخا]] دروغگوست: {{متن قرآن|وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَإِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«و گواهی از کسان آن زن گواهی داد: اگر پیراهن وی از پیش دریده است زن راست می‌گوید و مرد از دروغگویان است و اگر پیراهنش از پشت دریده است زن دروغ می‌گوید و مرد از راستگویان است» سوره یوسف، آیه ۲۶-۲۷.</ref> و پس از تحقیق، [[دروغ]] بودن ادعای [[زلیخا]] آشکار گردید{{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ}}<ref> «و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است و نیرنگ شما زنان سترگ است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.</ref>.
بررسی و تحقیق در مورد ادعا یا عمل انجام گرفته از راه‌های [[کشف]] دروغ از دیدگاه [[قرآن]] است، از این رو [[حضرت سلیمان]]{{ع}} راست یا دروغ بودن خبرهای [[هُدهُد]] از مملکت [[سبا]] را به تحقیق در این زمینه وابسته کرد: {{متن قرآن|قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«(سلیمان) گفت: به زودی خواهیم دید که راست گفته‌ای یا از دروغگویان بوده‌ای؟» سوره نمل، آیه ۲۷.</ref><ref>فتح القدیر، ج۴، ص۱۳۶؛ المیزان، ج۱۵، ص۳۵۷؛ نمونه، ج۱۵، ص۴۵۱.</ref>؛ همچنین وقتی [[زلیخا]] یوسف{{ع}} را به دروغ به داشتن قصد [[سوء]] متهم کرد، شاهدی به تحقیق سفارش کرد و گفت: اگر [[پیراهن یوسف]]{{ع}} از جلو پاره شده است، یوسف{{ع}}دروغ می‌گوید؛ چنانچه از پشت پاره گردیده است، زلیخا دروغگوست: {{متن قرآن|وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَإِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«و گواهی از کسان آن زن گواهی داد: اگر پیراهن وی از پیش دریده است زن راست می‌گوید و مرد از دروغگویان است و اگر پیراهنش از پشت دریده است زن دروغ می‌گوید و مرد از راستگویان است» سوره یوسف، آیه ۲۶-۲۷.</ref> و پس از تحقیق، [[دروغ]] بودن ادعای زلیخا آشکار گردید{{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ}}<ref> «و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است و نیرنگ شما زنان سترگ است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.</ref>.
* افزون بر این، [[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> در قانونی کلی به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌دهد که در مورد خبر [[فاسق]] که احتمال [[دروغ]] بودن آن بسیار است، حتما تحقیق کنند<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۴.</ref>.
 
افزون بر این، [[قرآن کریم]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> در قانونی کلی به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌دهد که در مورد [[خبر فاسق]] که احتمال [[دروغ]] بودن آن بسیار است، حتما تحقیق کنند<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۴.</ref>.


=== درخواست پای‌بندی به لوازم ادعا ===
=== درخواست پای‌بندی به لوازم ادعا ===
* گاه برای [[کشف]] [[دروغ]] برخی می‌توان از آنان خواست تا لوازم ادعای خود را عملی سازند. بر این اساس، [[قرآن]] از [[اهل کتاب]] که تنها خود را [[دوستان]] [[خدا]] می‌خواندند می‌خواهد که [[مرگ]] را [[آرزو]] کنند: {{متن قرآن|قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو: ای یهودیان! اگر می‌پندارید که از میان مردم، تنها شما دوستان خداوندید اگر راست می‌گویید آرزوی مرگ کنید» سوره جمعه، آیه ۶.</ref>، زیرا [[خدا]] [[دوستان]] خود را [[عذاب]] نمی‌کند، بلکه آنان را اکرام می‌کند<ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۱۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۹۶.</ref> و [[مرگ]] برای [[عاشق]] که او را به محبوبش می‌رساند [[دوست]] داشتنی‌تر است<ref>المیزان، ج۱۹، ص۲۶۷. </ref>؛ نیز برای افشای [[دروغ]] دیگر آنان که [[بهشت]] را تنها ویژه خود می‌شمردند، همین درخواست را یاد می‌کند: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو، اگر راست می‌گویید که از میان همه مردم، سرای واپسین نزد خداوند، ویژه شماست پس آرزوی مرگ کنید» سوره بقره، آیه ۹۴.</ref>، چون [[مرگ]] و رفتن به [[بهشت]] از [[دنیایی]] که همراه با [[رنج]]، درد و [[مشقت]] است بسیار محبوب‌تر است<ref>التبیان، ج۱، ص۳۵۷؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج، ص۳۲-۳۳.</ref>؛ ولی [[قرآن]] با این سخن که آنان هرگز [[مرگ]] درخواست نخواهند کرد، از [[دروغ]] بودن این ادعای آنان پرده برمی‌دارد: {{متن قرآن|وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ}}<ref>«و هرگز آن (مرگ) را برای کارهایی که کرده‌اند آرزو نخواهند کرد» سوره جمعه، آیه ۷.</ref><ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۹۸؛ التبیان، ج۱۰، ص۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۴.</ref>.
گاه برای [[کشف]] دروغ برخی می‌توان از آنان خواست تا لوازم ادعای خود را عملی سازند. بر این اساس، [[قرآن]] از [[اهل کتاب]] که تنها خود را [[دوستان]] [[خدا]] می‌خواندند می‌خواهد که [[مرگ]] را [[آرزو]] کنند: {{متن قرآن|قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو: ای یهودیان! اگر می‌پندارید که از میان مردم، تنها شما دوستان خداوندید اگر راست می‌گویید آرزوی مرگ کنید» سوره جمعه، آیه ۶.</ref>؛ زیرا خدا دوستان خود را [[عذاب]] نمی‌کند، بلکه آنان را [[اکرام]] می‌کند<ref>جامع البیان، ج۲۸، ص۱۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۹۶.</ref> و مرگ برای [[عاشق]] که او را به محبوبش می‌رساند [[دوست]] داشتنی‌تر است<ref>المیزان، ج۱۹، ص۲۶۷. </ref>؛ نیز برای افشای دروغ دیگر آنان که [[بهشت]] را تنها ویژه خود می‌شمردند، همین درخواست را یاد می‌کند: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو، اگر راست می‌گویید که از میان همه مردم، سرای واپسین نزد خداوند، ویژه شماست پس آرزوی مرگ کنید» سوره بقره، آیه ۹۴.</ref>، چون مرگ و رفتن به بهشت از [[دنیایی]] که همراه با [[رنج]]، [[درد]] و [[مشقت]] است بسیار محبوب‌تر است<ref>التبیان، ج۱، ص۳۵۷؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج، ص۳۲-۳۳.</ref>؛ ولی [[قرآن]] با این سخن که آنان هرگز [[مرگ]] درخواست نخواهند کرد، از [[دروغ]] بودن این ادعای آنان پرده برمی‌دارد: {{متن قرآن|وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ}}<ref>«و هرگز آن (مرگ) را برای کارهایی که کرده‌اند آرزو نخواهند کرد» سوره جمعه، آیه ۷.</ref>.<ref>جامع البیان، ج۱، ص۵۹۸؛ التبیان، ج۱۰، ص۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۴.</ref>


=== [[آزمایش]] ===
=== [[آزمایش]] ===
* راه دیگر [[کشف]] [[دروغ]] و [[شناخت]] [[دروغگویان]] [[امتحان]] آنان است، از این‌رو خدای والا برای آشکار شدن [[دروغ]] یا راست بودن سخن یا [[عقیده]] [[مؤمنان]]، همه آنان را می‌آزماید: {{متن قرآن|أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟ و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۲-۳.</ref><ref>مجمع البیان، ج۸، ص۸؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.</ref>.
راه دیگر [[کشف]] دروغ و [[شناخت]] [[دروغگویان]] [[امتحان]] آنان است، از این‌رو خدای والا برای آشکار شدن دروغ یا راست بودن سخن یا [[عقیده]] [[مؤمنان]]، همه آنان را می‌آزماید: {{متن قرآن|أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟ و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۲-۳.</ref><ref>مجمع البیان، ج۸، ص۸؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.</ref>.
* [[آزار]] دیدن [[مؤمنان]] در [[راه خدا]]، [[تسلط]] [[سلاطین]] [[ستمکار]] بر آنان، انداختن ایشان در [[آتش]] و [[واجب]] کردن [[تکالیف]] مختلف مانند [[جهاد]] در [[راه خدا]] از مصادیق [[امتحان الهی]] برای این هدف‌اند<ref>جامع البیان، ج۲۰، ص۱۵۷؛ التبیان، ج۸، ص۱۸۶؛ تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۳۲۴-۳۲۵. </ref>، از این‌رو در [[آیه]] {{متن قرآن|لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳.</ref>.
 
* [[جهاد]] از [[تکالیف الهی]] به شمار می‌رود که [[دروغگویی]] [[منافقان]] در داشتن [[ایمان]] را آشکار می‌سازد<ref>معانی القرآن، ج۳، ص۲۱۳-۲۱۴؛ التبیان، ج۵، ص۲۲۶؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref>. به دیده برخی سفارش به [[فرمان]] دادن [[منافقان]] برای شرکت در [[جهاد]] از آن رو بود که معذوران واقعی از دروغین جدا گردند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۱؛ الصافی، ج، ص۳۴۵.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۵.</ref>.
[[آزار]] دیدن مؤمنان در [[راه خدا]]، [[تسلط]] [[سلاطین]] [[ستمکار]] بر آنان، انداختن ایشان در [[آتش]] و [[واجب]] کردن [[تکالیف]] مختلف مانند [[جهاد در راه خدا]] از مصادیق [[امتحان الهی]] برای این هدف‌اند<ref>جامع البیان، ج۲۰، ص۱۵۷؛ التبیان، ج۸، ص۱۸۶؛ تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۳۲۴-۳۲۵. </ref>، از این‌رو در [[آیه]] {{متن قرآن|لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳.</ref>.
 
[[جهاد]] از [[تکالیف الهی]] به شمار می‌رود که [[دروغگویی]] [[منافقان]] در داشتن [[ایمان]] را آشکار می‌سازد<ref>معانی القرآن، ج۳، ص۲۱۳-۲۱۴؛ التبیان، ج۵، ص۲۲۶؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref>. به دیده برخی سفارش به [[فرمان]] دادن منافقان برای شرکت در [[جهاد]] از آن رو بود که معذوران [[واقعی]] از [[دروغین]] جدا گردند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۱؛ الصافی، ج، ص۳۴۵.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۵.</ref>


=== [[مباهله]] ===
=== [[مباهله]] ===
* [[قرآن]] در [[آیه]] {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> به [[پیامبر]] {{صل}} [[دستور]] می‌دهد با محاجه‌کنندگانی که سخن [[حق]] را نمی‌پذیرند، [[مباهله]] کند تا [[دروغگویان]] از [[راستگویان]] شناخته شوند.
[[قرآن]] در [[آیه]] {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref> به [[پیامبر]]{{صل}} دستور می‌دهد با محاجه‌کنندگانی که سخن [[حق]] را نمی‌پذیرند، مباهله کند تا [[دروغگویان]] از [[راستگویان]] شناخته شوند.
* این [[آیه]] درباره [[مجادله]] [[مسیحیان]] [[نجران]] با [[پیامبر]] {{صل}} در مورد [[حضرت عیسی]] {{ع}} و برخی موضوعات دیگر نازل شد که سرانجام، چون آنان بر سخنان و [[عقاید]] [[باطل]] خود پافشاری کردند، [[رسول خدا]] {{صل}} [[مأمور]] به [[مباهله]] گردید تا در آن، دو طرف بر [[دروغگو]] [[نفرین]] کنند<ref>التبیان، ج۲، ص۴۸۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref>. براساس [[روایات اسلامی]]<ref>وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۳۴؛ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۲۶۲؛ نورالثقلین، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲. </ref>، [[مباهله]] به مورد ذکر شده اختصاص ندارد، بلکه [[انسان]] برای [[کشف]] [[دروغ]] از راست در موارد دیگر نیز می‌تواند به این کار [[اقدام]] کند<ref>نمونه، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۰.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۵.</ref>.
 
این آیه درباره [[مجادله]] [[مسیحیان نجران]] با پیامبر{{صل}} در مورد [[حضرت عیسی]]{{ع}} و برخی موضوعات دیگر نازل شد که سرانجام، چون آنان بر سخنان و [[عقاید]] [[باطل]] خود پافشاری کردند، [[رسول خدا]]{{صل}} [[مأمور]] به مباهله گردید تا در آن، دو طرف بر [[دروغگو]] [[نفرین]] کنند<ref>التبیان، ج۲، ص۴۸۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref>. براساس [[روایات اسلامی]]<ref>وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۳۴؛ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۲۶۲؛ نورالثقلین، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲. </ref>، مباهله به مورد ذکر شده اختصاص ندارد، بلکه [[انسان]] برای [[کشف]] [[دروغ]] از راست در موارد دیگر نیز می‌تواند به این کار اقدام کند<ref>نمونه، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۰.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۵.</ref>


== [[احکام فقهی]] [[دروغ]] ==
== [[احکام فقهی]] [[دروغ]] ==
* [[دروغ]] گفتن با توجه به موارد و زمان‌های مختلف، نوع [[دروغ]] و اهداف و [[انگیزه]] اشخاص دارای [[احکام]] گوناگون و متفاوتی است که [[قرآن کریم]] به برخی از این موضوعات و [[احکام]] آنها اشاره دارد:
دروغ گفتن با توجه به موارد و زمان‌های مختلف، نوع دروغ و اهداف و انگیزه اشخاص دارای [[احکام]] گوناگون و متفاوتی است که [[قرآن کریم]] به برخی از این موضوعات و احکام آنها اشاره دارد:
=== [[حرمت]] [[دروغ]] گفتن ===
===[[حرمت]] دروغ گفتن ===
* [[دروغ]] در غیر موارد [[ضرورت]] [[حرام]] است و افزون بر [[عقل]] و [[ضرورت]] [[ادیان]]<ref>المکاسب، ج۲، ص۱۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳.</ref>. [[آیات]] بسیاری نیز بر [[حرمت]] آن دلالت دارند؛ مانند آیاتی که [[انسان‌ها]] را از گفتار [[زور]] باز می‌دارند: {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«و از گفتار دروغ (نیز) بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref>، {{متن قرآن|قَوْلَ الزُّورِ}} در [[آیه]] همان [[دروغ]] است<ref>جامع البیان، ج۱۷، ص۲۰۲-۲۰۳؛ التبیان، ج۷، ص۳۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۵۵.</ref>؛ نیز آیاتی که [[دروغگویان]] را [[لعن]]: {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم؛ سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref>؛ {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.</ref> یا [[نفرین]] می‌کنند: {{متن قرآن|قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ}}<ref>«مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.</ref><ref>الدر المختار، ج۶، ص۷۴۹.</ref>؛ همچنین آیاتی که پیامد [[دروغ]] را [[نفاق]] می‌شمرند: {{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref><ref>الفتاوی المیسره، ص۳۸۹-۳۹۰؛ حواریات فقهیه، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref> و [[دروغگویان]] را سزاوار [[عذاب الهی]] می‌دانند: {{متن قرآن|...وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.</ref><ref>فیض القدیر، ج۱، ص۶۸؛ المکاسب، ج۲، ص۱۲؛ تفسیر سیدمصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.</ref>.
دروغ در غیر موارد [[ضرورت]] [[حرام]] است و افزون بر [[عقل]] و ضرورت [[ادیان]]<ref>المکاسب، ج۲، ص۱۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳.</ref>. [[آیات]] بسیاری نیز بر [[حرمت]] آن دلالت دارند؛ مانند آیاتی که [[انسان‌ها]] را از گفتار [[زور]] باز می‌دارند: {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«و از گفتار دروغ (نیز) بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref>، {{متن قرآن|قَوْلَ الزُّورِ}} در [[آیه]] همان [[دروغ]] است<ref>جامع البیان، ج۱۷، ص۲۰۲-۲۰۳؛ التبیان، ج۷، ص۳۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۵۵.</ref>؛ نیز آیاتی که [[دروغگویان]] را [[لعن]]: {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم؛ سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref>؛ {{متن قرآن|لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.</ref> یا [[نفرین]] می‌کنند: {{متن قرآن|قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ}}<ref>«مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.</ref><ref>الدر المختار، ج۶، ص۷۴۹.</ref>؛ همچنین آیاتی که پیامد دروغ را [[نفاق]] می‌شمرند: {{متن قرآن|فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.</ref><ref>الفتاوی المیسره، ص۳۸۹-۳۹۰؛ حواریات فقهیه، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref> و دروغگویان را سزاوار [[عذاب الهی]] می‌دانند: {{متن قرآن|...وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ}}<ref>«و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.</ref>.<ref>فیض القدیر، ج۱، ص۶۸؛ المکاسب، ج۲، ص۱۲؛ تفسیر سیدمصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.</ref>
* برخی [[حرمت]] [[دروغ]] را از [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ}}<ref>«و آنچه تو را بدان دانشی نیست، پی مگیر» سوره اسراء، آیه ۳۶.</ref> برداشت کرده‌اند که [[انسان‌ها]] را از [[سخن گفتن]] بی‌علم [[نهی]] می‌کند<ref>ریاض الصالحین، ص۶۰۶.</ref>.
 
* [[حرام]] و [[گناه]] کبیر بودن [[دروغ]] را از [[روایات]] فراوانی نیز می‌توان دریافت<ref>وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۳؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۰.</ref>؛ مانند روایاتی که [[دروغ]] را بدتر از شراب<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.</ref> و [[ربا]]<ref>من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۷۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۶.</ref>، کلید هر [[شر]]<ref>میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.</ref>، از نشانه‌های [[منافق]]<ref>من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۱؛ تحف العقول، ص۳۱۶؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵.</ref>، بزرگ‌ترین [[گناه]] زبان<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۳۳.</ref>، سبب نابودی [[ایمان]]<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۴۷.</ref> و روسیاهی در [[قیامت]]<ref>تحف العقول، ص۱۴؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۶۷؛ میزان الحکمه، ج، ص۲۶۷۷.</ref> دانسته و [[انسان‌ها]] را از [[دروغ]] گفتن هر چند کوچک باشد، باز می‌دارند<ref>تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.</ref>.
برخی حرمت دروغ را از آیه {{متن قرآن|وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ}}<ref>«و آنچه تو را بدان دانشی نیست، پی مگیر» سوره اسراء، آیه ۳۶.</ref> برداشت کرده‌اند که انسان‌ها را از [[سخن گفتن]] بی‌علم [[نهی]] می‌کند<ref>ریاض الصالحین، ص۶۰۶.</ref>.
* درباره این مسئله که آیا همه دروغ‌ها [[حرام]] و از [[گناهان]] کبیر به شمار می‌روند یا نه، [[فقها]] دو نظریه دارند: مشهور [[فقیهان]] با استناد به [[آیات]] و [[روایات]] مذکور هر گونه دروغی را [[حرام]] و از [[گناهان]] کبیر دانسته<ref>سبل السلام، ج۴، ص۲۰۲؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲؛ المکاسب، خمینی، ج۲، ص۵۴.</ref>؛ ولی برخی تنها [[دروغ]] در مورد [[خدا]] یا [[پیامبر]] و [[امامان]] را از [[گناهان]] کبیر شمرده‌اند و دیگر دروغ‌ها را تنها از [[گناهان]] صغیر<ref>جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و برخی نیز [[دروغ]] را در صورتی [[حرام]] دانسته‌اند که مفسده‌ای برای مخاطب یا دیگران داشته باشد<ref>فیض القدیر، ج۶، ص۵۵۹؛ فتح الباری، ج۱۰، ص۴۲۲؛ ر. ک: بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۶.</ref>.


=== [[دروغ]] در [[حج]] ===
[[حرام]] و [[گناه]] کبیر بودن دروغ را از [[روایات]] فراوانی نیز می‌توان دریافت<ref>وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۳؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۰.</ref>؛ مانند روایاتی که دروغ را بدتر از شراب<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.</ref> و [[ربا]]<ref>من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۷۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۶.</ref>، کلید هر [[شر]]<ref>میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.</ref>، از نشانه‌های [[منافق]]<ref>من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۱؛ تحف العقول، ص۳۱۶؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵.</ref>، بزرگ‌ترین [[گناه]] زبان<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۳۳.</ref>، سبب نابودی [[ایمان]]<ref>الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۴۷.</ref> و روسیاهی در [[قیامت]]<ref>تحف العقول، ص۱۴؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۶۷؛ میزان الحکمه، ج، ص۲۶۷۷.</ref> دانسته و [[انسان‌ها]] را از [[دروغ]] گفتن هر چند کوچک باشد، باز می‌دارند<ref>تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.</ref>.
* [[حرمت]] [[دروغ]] در ایام [[حج]] شدیدتر است<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۹۲؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۱۱؛ کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۰۰.</ref>، از این‌رو [[قرآن]] به حج‌گزاران [[فرمان]] می‌دهد که در حال [[احرام]] آن را ترک کنند: {{متن قرآن|الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ}}<ref>«حجّ (در) ماه‌های شناخته‌ای (انجام‌پذیر) است پس کسی که در آن ماه‌ها حجّ می‌گزارد (بداند که) در حجّ، آمیزش و نافرمانی و کشمکش (روا) نیست» سوره بقره، آیه ۱۹۷.</ref>.
* به دیده برخی مراد از فسوق [[دروغ]] گفتن است<ref>التبیان، ج۲، ص۱۶۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۴؛ فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۳.</ref>. این مطلب در [[روایات اهل بیت]] {{عم}} نیز هست<ref>الکافی، ج۴، ص۳۳۸؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۳.</ref>. در روایتی در [[تأیید]] این معنا به [[آیه]] {{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ}}<ref>«اگر بزهکاری برایتان خبری آورد» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> استناد شده که [[فاسق]] در [[آیه]] به معنای "کاذب" دانسته شده است<ref>معانی الاخبار، ص۲۹۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۷۰.</ref>.
* [[ترک دروغ]] به [[حج]] [[واجب]] اختصاص ندارد، بلکه از محرّمات [[عمره]] تمتع و [[عمره]] مفرده نیز به شمار می‌رود<ref>کتاب الحج، ج۳، ص۳۶۰؛ ج۴، ص۱۵۵؛ جامع المدارک، ج۲، ص۴۰۴.</ref>. درباره مراد از این [[دروغ]] (در [[حج]]) میان [[فقها]] دو نظریه هست: به نظر مشهور [[فقهای شیعه]] مطلق [[دروغ]] مراد است<ref>الحدائق، ج۱۵، ص۴۵۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۵۵؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.</ref>؛ اما عده‌ای آن را تنها [[دروغ بر خدا]] و [[رسول]] دانسته‌اند<ref>جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۸۵؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۸۴؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۷.</ref>.


=== [[دروغ]] در حال [[ضرورت]] ===
درباره این مسئله که آیا همه [[دروغ‌ها]] [[حرام]] و از [[گناهان]] کبیر به شمار می‌روند یا نه، [[فقها]] دو نظریه دارند: مشهور [[فقیهان]] با استناد به [[آیات]] و [[روایات]] مذکور هر گونه دروغی را حرام و از گناهان کبیر دانسته<ref>سبل السلام، ج۴، ص۲۰۲؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲؛ المکاسب، خمینی، ج۲، ص۵۴.</ref>؛ ولی برخی تنها دروغ در مورد [[خدا]] یا [[پیامبر]] و [[امامان]] را از گناهان کبیر شمرده‌اند و دیگر دروغ‌ها را تنها از گناهان صغیر<ref>جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و برخی نیز دروغ را در صورتی حرام دانسته‌اند که مفسده‌ای برای مخاطب یا دیگران داشته باشد<ref>فیض القدیر، ج۶، ص۵۵۹؛ فتح الباری، ج۱۰، ص۴۲۲؛ ر.ک: بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۶.</ref>
* به فتوای بسیاری از فقهای [[اسلامی]] [[دروغ]] در حال [[ضرورت]] جایز است<ref>النصائح الکافیه، ص۲۲۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۱۲؛ ج۲، ص۳۴۷.</ref>. مستند برخی [[آیه]] {{متن قرآن|مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ}}<ref>«آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند -نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است». سوره نحل، آیه ۱۰۶.</ref> است که [[سخن گفتن]] را بر خلاف [[عقیده]] [[قلبی]] در حال اکراه جایز می‌داند؛ با این [[استدلال]] که وقتی سخن [[کفر]] گفتن بر خلاف [[اعتقاد قلبی]] هنگام [[اضطرار]] جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان دیگر با وجود عدم [[اعتقاد]] به آن جایزند <ref>مصباح الفقاهه، ج۱،ص ۶۲۰.</ref>. بعضی در این مورد به [[آیه]] {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید»سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref> که [[دوستی با کافران]] در حال [[تقیه]] را جایز دانسته است استناد کرده‌اند؛ با این [[استدلال]] که وقتی اظهار [[دوستی با کافران]] و کمک گرفتن و [[پناه]] بردن به آنان با عدم [[اعتقاد قلبی]] در حال [[تقیه]] جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان و [[اعمال]] دیگر برخلاف [[عقیده]] [[قلبی]] جایزند <ref>المکاسب، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰.</ref>.
* [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ]] را به هنگام [[ضرورت]] جایز شمرده‌اند<ref>من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۷۵؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰، ۶۲۶.</ref>. با توجه به ضرورت‌های مختلف، [[دروغ]] گاه [[مباح]] و گاه [[پسندیده]] و در مواردی مانند [[دروغ]] برای [[نجات]] [[جان]] [[انسان‌ها]] [[واجب]] می‌گردد<ref>المستصفی، ص۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ الدر المختار، ج، ص۷۴۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۵.</ref>؛ اما در اینکه در این گونه موارد توریه در صورت توان لازم است یا نه، دو نظریه هست: بیشتر فقهای [[اسلامی]] توریه را [[واجب]] دانسته‌اند<ref>تحریر الاحکام، ج۴، ص۳۰۰؛ جامع المقاصد، ج۴، ص۲۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۳۸.</ref>؛ اما نزد برخی ضرورتی ندارد<ref>المکاسب، ج۲، ص۱۷-۱۸؛ بحار الانوار، ج۶۹،ص ۲۵۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۷.</ref>.


=== [[دروغ]] برای [[اصلاح]] ===
===[[دروغ]] در [[حج]] ===
* [[دروغ]] گفتن برای [[اصلاح]] میان متخاصمان جایز است<ref>کشاف القناع، ج۶، ص۵۳۱؛ المکاسب، ج۲، ص۳۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۶.</ref>. مستند برخی اطلاق [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> است که [[مسلمانان]] را به [[اصلاح]] میان [[برادران]] خود [[فرمان]] می‌دهد؛ با این [[بیان]] که امر به [[اصلاح]] در [[آیه]] اطلاق داشته و موردی را هم که [[اصلاح]] با [[دروغ]] انجام گیرد در بر می‌گیرد<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۴۵.</ref>. این مسئله در [[روایات شیعه]] و [[اهل سنت]]<ref>سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۴۴۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۴.</ref> نیز هست.
[[حرمت]] دروغ در ایام حج شدیدتر است<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۹۲؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۱۱؛ کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۰۰.</ref>، از این‌رو [[قرآن]] به حج‌گزاران [[فرمان]] می‌دهد که در [[حال]] [[احرام]] آن را ترک کنند: {{متن قرآن|الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ}}<ref>«حجّ (در) ماه‌های شناخته‌ای (انجام‌پذیر) است پس کسی که در آن ماه‌ها حجّ می‌گزارد (بداند که) در حجّ، آمیزش و نافرمانی و کشمکش (روا) نیست» سوره بقره، آیه ۱۹۷.</ref>.
* افزون بر این، در روایاتی نیز با استناد به آیاتی از [[قرآن]]، همچون {{متن قرآن|أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ}}<ref>«ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید!» سوره یوسف، آیه ۷۰.</ref> و {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا}}<ref>«بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref>.
* [[دروغ]] در مورد [[اصلاح]] جایز شمرده شده است <ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳. </ref> و در [[روایات]] پرشمار دیگری نیز عنوان [[دروغ]] از همه موارد [[اصلاح]] اعم از [[اصلاح]] متخاصمان<ref>الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۲.</ref> یا [[اصلاح]] عام<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۵۲.</ref> نفی شده است که به نظر برخی نفی [[حکم]] [[دروغ]] مراد است<ref>المکاسب، امام خمینی، ج۲، ص۴۲، ۴۷.</ref>؛ یا به معنای [[خروج]] این موارد از دایره [[دروغ]] اصطلاحی و [[شرعی]] است<ref>بحار الانوار، ج۷۳، ص۴۸؛ شرح اصول کافی، ج۹، ص۱۰۴.</ref>، چنان که در روایاتی از [[اهل بیت]] {{عم}}[[سخن]] [[حضرت یوسف]] و [[ابراهیم]] {{ع}} بدان جهت که قصد [[اصلاح]] داشتند، از دایره [[دروغ]] خارج شمرده شده است<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۲؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۸.</ref>.


=== [[دروغ]] به قصد [[مزاح]] ===
به دیده برخی مراد از [[فسوق]] دروغ گفتن است<ref>التبیان، ج۲، ص۱۶۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۴؛ فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۳.</ref>. این مطلب در [[روایات اهل بیت]]{{عم}} نیز هست<ref>الکافی، ج۴، ص۳۳۸؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۳.</ref>. در روایتی در [[تأیید]] این معنا به [[آیه]] {{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ}}<ref>«اگر بزهکاری برایتان خبری آورد» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> استناد شده که [[فاسق]] در آیه به معنای "کاذب" دانسته شده است<ref>معانی الاخبار، ص۲۹۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۷۰.</ref>.
* [[دروغ]] هرچند برای [[مزاح]] باشد، براساس اطلاق آیاتی مانند {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«و از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref> [[حرام]] است<ref>نیل الاوطار، ج۸، ص۸۲-۸۴؛ سر الاسراء، ج۱، ص۲۲۲.</ref>. برخی [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref> را که [[مؤمنان]] را به [[تقوای الهی]] و [[همراهی]] با [[راستگویان]] [[فرمان]] می‌دهد، عام دانسته‌اند که پرهیز از هر نوع [[دروغ]] را، هرچند با [[مزاح]] باشد، در بر می‌گیرد<ref>جامع البیان، ج۱۱، ص۸۵؛ مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۹-۱۴۰؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۸۹.</ref>.
* در [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ]] به قصد [[مزاح]] به شکل خاص [[نهی]] شده است<ref>تحف العقول، ص۲۷۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.</ref>؛ از جمله بر پایه روایتی کسی که به [[مزاح]] [[دروغ]] بگوید، طعم [[ایمان]] را نمی‌چشد<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۰؛ تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref>؛ نیز [[مزاح]] کننده به [[دروغ]] به [[عذاب الهی]] تهدید شده است<ref>مسند احمد، ج۵، ص۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۱؛ الامالی، ص۵۳-۵۳۸.</ref>. براساس این [[ادله]]، برخی از [[فقها]] [[دروغ]] گفتن به قصد [[مزاح]] را مطلقاً [[حرام]] دانسته‌اند<ref>صراط النجاة، ج۳، ص۲۹۸؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛ اما بعضی گفته‌اند اگر سخن یا [[عمل]] [[مزاح]] کننده به گونه‌ای باشد که از واقع خبر دهد، [[مزاح]] [[حرام]] است و همه [[ادله]] [[حرمت]] [[دروغ]] از جمله [[آیات قرآن]]، شامل این مورد می‌شوند و جز این جایز است؛ مانند آنکه [[بخیل]] را به قصد [[شوخی]] سخی خوانند<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۸؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۲.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۸.</ref>.


=== گوش دادن [[دروغ]] ===
[[ترک دروغ]] به [[حج]] [[واجب]] اختصاص ندارد، بلکه از [[محرّمات]] [[عمره]] [[تمتع]] و عمره مفرده نیز به شمار می‌رود<ref>کتاب الحج، ج۳، ص۳۶۰؛ ج۴، ص۱۵۵؛ جامع المدارک، ج۲، ص۴۰۴.</ref>. درباره مراد از این [[دروغ]] (در حج) میان [[فقها]] دو نظریه هست: به نظر مشهور [[فقهای شیعه]] مطلق دروغ مراد است<ref>الحدائق، ج۱۵، ص۴۵۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۵۵؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.</ref>؛ اما عده‌ای آن را تنها [[دروغ بر خدا]] و [[رسول]] دانسته‌اند<ref>جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۸۵؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۸۴؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۷.</ref>
* گوش دادن به [[دروغ]] نیز همانند گفتن [[دروغ حرام]] است<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۵۹؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref> و این [[حکم]] را از [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ}}<ref>«و یهودیانی که به دروغ گوش می‌سپارند جاسوسان گروهی دیگرند آنان کسانی هستند که خداوند نخواسته است دل‌هایشان را پاکیزه گرداند؛ در این جهان، خواری و در جهان واپسین عذابی سترگ دارند * گوش سپارندگان به دروغ و بسیار حرام‌خوارند»؛ سوره مائده، آیه ۴۱-۴۲.</ref> می‌توان دریافت که [[یهود]] را به جهت داشتن این صفت [[نکوهش]] کرده و آنان را سزاوار [[عذاب الهی]] می‌دانند<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref>. به دیده برخی، {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ}} گوش دادن بسیار به [[دروغ]] است<ref>المنیر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰.</ref>. بعضی آن را به معنای پذیرش [[دروغ]] دانسته<ref>التبیان، ج۳، ص۵۲۲؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۱۸۱؛ فتح القدیر، ج۲، ص۴۱.</ref> و عده‌ای نیز گفته‌اند {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ}} نخست شنیدن [[دروغ]] و {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ}} دوم پذیرش آن پس از استماع است<ref>التحریر و التنویر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰-۳۴۱.</ref>. افزون بر این، از آنجا که [[دروغ]] منکر و [[معصیت الهی]] است، ادلّه اعراض از منکر و [[حرمت]] نشستن در مجلس [[معصیت]] هم شامل استماع [[دروغ]] می‌شوند<ref>گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref>. در [[روایات اسلامی]] نیز [[مؤمنان]] از گوش دادن به داستان‌های [[دروغ]] و [[خرافی]] منع شده‌اند<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۴.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۳، ص ۳۹.</ref>.
 
===[[دروغ]] در حال [[ضرورت]] ===
به فتوای بسیاری از فقهای اسلامی دروغ در حال ضرورت جایز است<ref>النصائح الکافیه، ص۲۲۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۱۲؛ ج۲، ص۳۴۷.</ref>. مستند برخی آیه {{متن قرآن|مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ}}<ref>«آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند -نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است». سوره نحل، آیه ۱۰۶.</ref> است که [[سخن گفتن]] را بر خلاف [[عقیده]] [[قلبی]] در حال [[اکراه]] جایز می‌داند؛ با این [[استدلال]] که وقتی سخن [[کفر]] گفتن بر خلاف [[اعتقاد قلبی]] هنگام [[اضطرار]] جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان دیگر با وجود عدم [[اعتقاد]] به آن جایزند <ref>مصباح الفقاهه، ج۱،ص ۶۲۰.</ref>. بعضی در این مورد به آیه {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید»سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref> که [[دوستی با کافران]] در [حال [[تقیه]] را جایز دانسته است استناد کرده‌اند؛ با این [[استدلال]] که وقتی اظهار دوستی با کافران و کمک گرفتن و [[پناه بردن]] به آنان با عدم [[اعتقاد قلبی]] در حال تقیه جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان و [[اعمال]] دیگر برخلاف [[عقیده]] [[قلبی]] جایزند <ref>المکاسب، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰.</ref>.
 
[[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ]] را به هنگام [[ضرورت]] جایز شمرده‌اند<ref>من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۷۵؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰، ۶۲۶.</ref>. با توجه به ضرورت‌های مختلف، [[دروغ]] گاه [[مباح]] و گاه [[پسندیده]] و در مواردی مانند دروغ برای [[نجات جان]] [[انسان‌ها]] [[واجب]] می‌گردد<ref>المستصفی، ص۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ الدر المختار، ج، ص۷۴۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۵.</ref>؛ اما در اینکه در این گونه موارد توریه در صورت توان لازم است یا نه، دو نظریه هست: بیشتر [[فقهای اسلامی]] توریه را واجب دانسته‌اند<ref>تحریر الاحکام، ج۴، ص۳۰۰؛ جامع المقاصد، ج۴، ص۲۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۳۸.</ref>؛ اما نزد برخی ضرورتی ندارد<ref>المکاسب، ج۲، ص۱۷-۱۸؛ بحار الانوار، ج۶۹،ص ۲۵۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۷.</ref>
 
=== دروغ برای [[اصلاح]] ===
دروغ گفتن برای اصلاح میان [[متخاصمان]] جایز است<ref>کشاف القناع، ج۶، ص۵۳۱؛ المکاسب، ج۲، ص۳۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۶.</ref>. مستند برخی اطلاق [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> است که [[مسلمانان]] را به اصلاح میان [[برادران]] خود [[فرمان]] می‌دهد؛ با این بیان که امر به اصلاح در آیه اطلاق داشته و موردی را هم که اصلاح با دروغ انجام گیرد در بر می‌گیرد<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۴۵.</ref>. این مسئله در [[روایات شیعه]] و [[اهل سنت]]<ref>سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۴۴۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۴.</ref> نیز هست.
 
افزون بر این، در روایاتی نیز با استناد به آیاتی از [[قرآن]]، همچون {{متن قرآن|أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ}}<ref>«ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید!» سوره یوسف، آیه ۷۰.</ref> و {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا}}<ref>«بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref>.
 
[[دروغ]] در مورد [[اصلاح]] جایز شمرده شده است <ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳. </ref> و در [[روایات]] پرشمار دیگری نیز عنوان [[دروغ]] از همه موارد اصلاح اعم از اصلاح [[متخاصمان]]<ref>الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۲.</ref> یا اصلاح عام<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۵۲.</ref> [[نفی]] شده است که به نظر برخی نفی [[حکم]] دروغ مراد است<ref>المکاسب، امام خمینی، ج۲، ص۴۲، ۴۷.</ref>؛ یا به معنای خروج این موارد از دایره دروغ اصطلاحی و [[شرعی]] است<ref>بحار الانوار، ج۷۳، ص۴۸؛ شرح اصول کافی، ج۹، ص۱۰۴.</ref>، چنان که در روایاتی از [[اهل بیت]]{{عم}}سخن [[حضرت یوسف]] و ابراهیم{{ع}} بدان جهت که قصد اصلاح داشتند، از دایره دروغ خارج شمرده شده است<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۲؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۸.</ref>
 
=== دروغ به قصد [[مزاح]] ===
دروغ هرچند برای مزاح باشد، براساس اطلاق آیاتی مانند {{متن قرآن|وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«و از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.</ref> [[حرام]] است<ref>نیل الاوطار، ج۸، ص۸۲-۸۴؛ سر الاسراء، ج۱، ص۲۲۲.</ref>. برخی [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref> را که [[مؤمنان]] را به [[تقوای الهی]] و [[همراهی]] با [[راستگویان]] [[فرمان]] می‌دهد، عام دانسته‌اند که [[پرهیز]] از هر نوع دروغ را، هرچند با مزاح باشد، در بر می‌گیرد<ref>جامع البیان، ج۱۱، ص۸۵؛ مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۹-۱۴۰؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۸۹.</ref>.
 
در [[روایات اسلامی]] نیز [[دروغ]] به قصد [[مزاح]] به شکل خاص [[نهی]] شده است<ref>تحف العقول، ص۲۷۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.</ref>؛ از جمله بر پایه روایتی کسی که به مزاح دروغ بگوید، طعم [[ایمان]] را نمی‌چشد<ref>الکافی، ج۲، ص۳۴۰؛ تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.</ref>؛ نیز مزاح کننده به دروغ به [[عذاب الهی]] [[تهدید]] شده است<ref>مسند احمد، ج۵، ص۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۱؛ الامالی، ص۵۳-۵۳۸.</ref>. براساس این [[ادله]]، برخی از [[فقها]] دروغ گفتن به قصد مزاح را مطلقاً [[حرام]] دانسته‌اند<ref>صراط النجاة، ج۳، ص۲۹۸؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛ اما بعضی گفته‌اند اگر سخن یا [[عمل]]مزاح کننده به گونه‌ای باشد که از واقع خبر دهد، مزاح حرام است و همه ادله [[حرمت]] دروغ از جمله [[آیات قرآن]]، شامل این مورد می‌شوند و جز این جایز است؛ مانند آنکه [[بخیل]] را به قصد [[شوخی]] [[سخی]] خوانند<ref>مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۸؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۸.</ref>
 
=== گوش دادن دروغ ===
گوش دادن به دروغ نیز همانند گفتن [[دروغ حرام]] است<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۵۹؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref> و این [[حکم]] را از [[آیات]] {{متن قرآن|وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ}}<ref>«و یهودیانی که به دروغ گوش می‌سپارند جاسوسان گروهی دیگرند آنان کسانی هستند که خداوند نخواسته است دل‌هایشان را پاکیزه گرداند؛ در این جهان، خواری و در جهان واپسین عذابی سترگ دارند * گوش سپارندگان به دروغ و بسیار حرام‌خوارند»؛ سوره مائده، آیه ۴۱-۴۲.</ref> می‌توان دریافت که [[یهود]] را به جهت داشتن این صفت [[نکوهش]] کرده و آنان را سزاوار عذاب الهی می‌دانند<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref>. به دیده برخی، {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ}} گوش دادن بسیار به [[دروغ]] است<ref>المنیر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰.</ref>. بعضی آن را به معنای پذیرش دروغ دانسته<ref>التبیان، ج۳، ص۵۲۲؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۱۸۱؛ فتح القدیر، ج۲، ص۴۱.</ref> و عده‌ای نیز گفته‌اند {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ}} نخست شنیدن دروغ و {{متن قرآن|سَمَّاعُونَ}} دوم پذیرش آن پس از [[استماع]] است<ref>التحریر و التنویر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰-۳۴۱.</ref>. افزون بر این، از آنجا که دروغ منکر و [[معصیت الهی]] است، ادلّه اعراض از منکر و [[حرمت]] نشستن در مجلس [[معصیت]] هم شامل استماع[[دروغ]] می‌شوند<ref>گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.</ref>. در [[روایات اسلامی]] نیز [[مؤمنان]] از گوش دادن به داستان‌های دروغ و [[خرافی]] منع شده‌اند<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۴.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۳۹.</ref>


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
خط ۳۱۳: خط ۳۸۴:
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:000064.jpg|22px]] [[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم''']]
# [[پرونده:000064.jpg|22px]] [[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:دروغ]]
[[رده:دروغ]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۸

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دروغ است. دروغ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دروغ در قرآن - دروغ در فقه سیاسی - دروغ در فقه اسلامی - نفی دروغ در معارف و سیره نبوی - دروغ در معارف دعا و زیارات - نفی دروغ در معارف و سیره سجادی - دروغ در جامعه‌شناسی اسلامی - دروغ در خانواده - دروغ در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

دروغ، مقابل راست[۱] و در لغت و اصطلاح سخنی است که برخلاف واقع و راستی باشد[۲]؛ به عمد یا به خطا انجام گیرد[۳].

عده‌ای دروغ را خبر غیر واقعی دانسته‌اند که خبر دهنده علم به خلاف واقع بودن آن داشته باشد[۴]؛ یا آن را به قصد فریب دیگران بگوید[۵]. برخی دروغ را از ریشه "دو رُخ" دانسته و گفته‌اند: دروغگو کسی است که دو رُخ داشته و زبانش سخنی و دلش چیز دیگری را می‌گوید؛ یا نزد فردی رویی و در پیش دیگری رویی دیگر دارد[۶].

عده‌ای دروغ را فراتر از قالب لفظ و سخن دانسته و گفته‌اند: دروغ هر چیزی است که بر خلاف واقع و حق باشد؛ در گفتار یا کردار باشد؛ یا در فکر، نیت یا حالتی از حالات انسانی[۷].[۸]

دروغ در قرآن

در قرآن کریم از دروغ با واژه‌ها و تعبیرهایی مختلف و متعدد یاد شده است:

  1. "کذب": در لغت یعنی آنچه خلاف راستی و حق است[۹]. این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم فراوان به کار رفته‌اند؛ مانند ﴿كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾[۱۰]، ﴿لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۱۱] و ﴿مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾[۱۲].
  2. افتراء از ریشه "فَرْی": به معنای از پیش خود بافتن، دروغ یا به دروغ به کسی چیزی نسبت دادن است [۱۳] و با کذب تفاوت دارد: افترا دروغ بر ضد دیگران است؛ با کلامی که آنان بدان رضایت ندارند؛ اما کذب گاهی در حق خود و زمانی در حق دیگران است. افزون بر این، دیگران ممکن است به آن نیز خشنود باشند؛ مانند کلام غیر واقعی که در مدح کسی یا به قصد اصلاح گفته می‌شود[۱۴]. ماده فَرْی و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در قرآن آمده‌اند؛ مانند ﴿افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾[۱۵] و ﴿كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾[۱۶].
  3. "افک": وارونه کردن و دروغ گفتن است[۱۷]. برخی آن را دروغ قبیح همچون دروغ بر خدا، رسول و قرآن دانسته‌اند [۱۸]. این واژه و مشتقات آن بیش از ۳۰ بار در قرآن آمده‌اند که در برخی آیات همچون ﴿كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ﴾[۱۹] و ﴿ذَلِكَ إِفْكُهُمْ﴾[۲۰] به معنای مطلق دروغ است[۲۱].
  4. "خَرْص": به معنای تخمین زدن[۲۲]، دروغ[۲۳] یا قبیح‌ترین نوع دروغ[۲۴] است. این واژه در دروغ به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند [۲۵]. این کلمه ۵ بار در قرآن به کار رفته است؛ مانند:
    1. ﴿إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾[۲۶]؛
    2. ﴿قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ﴾[۲۷]؛
    3. ﴿وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾[۲۸]؛
    4. ﴿إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾[۲۹]؛
    5. ﴿مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾[۳۰]
  5. "زور": به معنای دروغ و امر باطل است[۳۱]. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر نیک جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن گمان کنند[۳۲]. این واژه ۴ بار در قرآن یاد شده است؛ مانند:
    1. ﴿اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[۳۳]؛
    2. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا﴾[۳۴]؛
    3. ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾ [۳۵]؛
    4. ﴿وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا﴾[۳۶].
  6. "اختلاق": ایجاد کردن و بافتن دروغ است[۳۷]. این واژه در برخی آیات به معنای دروغ به کار رفته است؛ مانند ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ﴾[۳۸].

همچنین مفاهیمی دیگر مانند اتهام، نفاق، مکر و خدعه، ریا و تزویر، تدلیس و خیانت پیوند بسیار نزدیکی با موضوع دروغ داشته و در حقیقت نوعی دروغ به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از دروغ به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک دروغ، دروغگویان و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های دروغ، انگیزه و اهداف دروغ‌گویی، آثار و پیامدهای دنیایی و آخرتی دروغ و برخی از احکام فقهی مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود[۳۹].

ملاک و گستره دروغ

درباره ملاک دروغ دیدگاه‌ها متفاوت‌اند:

برخی معتقدند دروغ تنها گزارش خلاف واقع است و عمد و خطا یا علم و جهل در آن نقشی ندارد[۴۰] و بر همین اساس، بعضی دروغ را به دو قسم عمدی و غیر عمدی قسمت کرده‌اند[۴۱]؛ با این تفاوت که دومی گناه و نکوهشی ندارد؛ اما اوّلی گناه و جرم است و دروغگو نکوهش می‌شود[۴۲]. برخی در تأیید این نظریه به آیات ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ... فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۴۳] استناد کرده‌اند که خدا در آنها منافقان را از آن رو که تنها به زبان، ادعای ایمان می‌کردند، مذمت می‌کند و آنان را دروغگو می‌شمرد؛ زیرا ادعای آنان با واقع مطابق نبود[۴۴].

در نظریه‌ای دیگر، دروغ تنها گزارش خلاف عقیده است[۴۵]. دلیل این نظریه به باور برخی آیه ﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۴۶] است که خدا در آن منافقان را به جهت گواهی دادن بر رسالت پیامبر(ص) دروغگو می‌خواند، از آن رو که سخن آنان با اعتقادشان که منکر نبوت آن حضرت بودند، مطابقت نداشته است[۴۷]. از این استدلال پاسخ داده شده که دروغگو شمردن منافقان از آن روست که شهادت آنان به رسالت، متضمن خبری دروغ و خلاف واقع است، بنابراین دروغ، گزارش خلاف واقع است[۴۸].

دیدگاه سوم، دروغ را سخنی مخالف با واقع و اعتقاد می‌داند[۴۹].

عده‌ای با سازگار کردن این سه دیدگاه، نظریه دیگری به دست داده و گفته‌اند: باید میان کلام و متکلم تفاوت نهاد؛ به این بیان که گاه سخن، راست است و سخنگو دروغگو؛ همچون سخن منافقان که به رسالت پیامبر(ص) شهادت دادند، در حالی که به آن اعتقاد نداشتند﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۵۰] و گاه سخن دروغ است و گوینده راستگو؛ مانند کسی که سخن غیر واقعی به زبان آورد و به آن اعتقاد داشته باشد[۵۱].

از نگاه قرآن، دروغ به سخنانی گفته می‌شود که برخلاف واقع بر زبان آورده می‌شوند، هرچند گوینده به سخن خود اعتقاد داشته باشد؛ مانند ﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۵۲] و دروغگو شمردن کسانی که به فرزند داشتن خدا باور دارند: ﴿وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ﴾[۵۳]؛ چه سخن خلاف واقع را با آگاهی از مخالف بودن آن با واقع بگوید: ﴿وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۵۴] یا بی‌آگاهی چنین کند: ﴿مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا﴾[۵۵].

افزون بر موارد یاد شده، قرآن برخی سخنان را نیز که شرایط شرعی آن رعایت نشده باشند در حکم دروغ می‌شمرد و آثار دروغ را بر آن مترتب می‌کند، هرچند آن سخنان هم مطابق با واقع و اعتقاد گوینده باشند[۵۶]؛ مانند اتهام زنا، بی‌رعایت شرط اثبات آنکه آوردن ۴ شاهد است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ... لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾[۵۷].

آیا دروغ تنها در گفتار است یا فراتر از آن؟ دو دیدگاه هست:

  1. برخی دروغ را تنها در گفتار می‌دانند و هریک از کردارها و نمایش‌های خلاف واقع یا خلاف باور را مشمول عنوانی دیگر[۵۸]. بعضی با تأیید این دیدگاه دروغ را در درجه یکم شامل گفتار خبری دانسته و بالعرض در برگیرنده استفهام، طلب و دیگر جملات انشایی[۵۹] و مستند برخی از اینان آیاتی است که خدا در آنها گفتار را به راستی وصف می‌کند[۶۰]؛ مانند ﴿وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا﴾[۶۱] و ﴿وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾[۶۲].
  2. بسیاری دروغ را فراتر از گفتار دانسته و اعمال و امور دیگری را نیز مصداق دروغ بر می‌شمرند؛ همچون دورویی، غش در معامله، آراستن اجناس نامرغوب، نوشتار خلاف واقع، تحریف سخن دیگران، ادعای داشتن اوصافی و در عمل فاقد آنها بودن، عمل نکردن به مفاد قرارداد زبانی یا نوشتاری، تظاهر به جوانی یا پیری و فقر یا غنا[۶۳].

بر همین پایه، برخی دروغ را به اقسام مختلفی مانند دروغ در گفتار، نیت و اراده، عزم و تصمیم بر کار خیر، وفا به عزم، اعمال، مقامات دینی، معاشرت و مراودت با مردم و دروغ در عقاید قسمت کرده‌اند[۶۴].

برخی آیات قرآن این دیدگاه را تأیید می‌کنند؛ مانند:

  1. آیه ﴿لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ﴾[۶۵] که در آن منافقان را که ظاهر آنان خلاف باطن آنان است، در مقابل راستگویان می‌نهد[۶۶]
  2. و آیه ﴿إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۶۷] که منافقان را دروغگو می‌شمرد[۶۸]
  3. و آیه ﴿وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ﴾[۶۹] که دروغ را به عین خارجی (خون) نسبت می‌دهد[۷۰]
  4. و آیه ﴿مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى﴾[۷۱] که دروغ را خطای قوای مدرک مانند قلب می‌خواند[۷۲].

با توجه به ملاک‌های یاد شده برای دروغ، برخی مبالغه در کلام، استعاره، کنایه و مَثَل را دروغ نمی‌شمرند[۷۳]؛ زیرا در این موارد مدلول مطابقی سخن مراد گوینده نیست، تا گفتار خلاف واقع باشد، بلکه مدلول التزامی مقصود آنهاست؛ اما درباره توریه آرای متفاوتی هست: برخی آن را دروغ[۷۴] یا دروغ جایز[۷۵] دانسته؛ ولی بسیاری دروغ بودن آن را نفی کرده‌اند [۷۶].[۷۷]

ذاتی بودن قبح دروغ

در نگاه همگان، دروغ امری قبیح به شمار می‌رود[۷۸] و افزون بر عقل[۷۹]، آیات و روایات بسیاری این را تأیید می‌کنند؛ مانند:

  1. آیاتی که دروغ را ظلم می‌دانند: ﴿فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ... فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾[۸۰]
  2. و گناه: ﴿انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾[۸۱]
  3. و مایه عدم رستگاری: ﴿وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ﴾[۸۲]
  4. دروغگویان را سزاوار عذاب: ﴿وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۸۳]؛ نیز مانند روایاتی که خاستگاه دروغ را پستی و حقارت نفس می‌دانند[۸۴] و در مواردی از گناهان کبیر[۸۵] و کلید همه بدی‌ها[۸۶] و بدتر از شراب[۸۷].

آیا قبح دروغ ذاتی است یا به جهت آثار و نتایج آن است؟

دیدگاه‌های متفاوتی در میان علمای اسلامی و غیر اسلامی هست: به باور برخی، ملاک حسن و قبح افعال، همچون دروغ، نتایج آنهاست؛ اگر زیان‌بخش بود قبیح است، و گرنه قبحی ندارد. در تأیید این نظریه گفته‌اند موضوع واقعی در گزاره‌های خوب بودن راستگویی یا بد بودن دروغگویی، صدق و کذب مطلق نیست، بلکه موضوع حقیقی، مقید به "سودمندی" و "زیانبخشی" است، از این رو در حفظ مصلحت اجتماعی حتی دروغ گفتن خوب است و هر جا مفسده اجتماعی باشد، حتی راست گفتن بد است[۸۸].

اشاعره معتقدند تنها آنچه را خدا زشت می‌شمارد قبیح است[۸۹]. بر این پایه نیز تنها دروغی قبیح است که در شرع نکوهیده باشد؛ اما در مواردی همچون ضرورت، دروغ قبیح نیست.

در مقابل، بسیاری قبح دروغ را ذاتی دانسته و معتقدند دروغ بدان جهت که دروغ است، قبیح است[۹۰]. اطلاق آیات و روایات اسلامی نیز مؤید همین نظریه‌اند؛ مانند: آیاتی که به شکل مطلق دروغگویان را گرفتار لعن الهی می‌خوانند: ﴿لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۹۱] و انسان‌ها را از سخن دروغ نهی می‌کنند: ﴿وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[۹۲]؛ نیز مانند برخی روایات که فطرت انسان را با راستی عجین شمرده و دروغگویی را بیگانه از فطرت انسانی می‌دانند[۹۳] و همگان را از دروغ کوچک و بزرگ و جدی و شوخی برحذر می‌دارند[۹۴] و نظیر روایتی که طبق آن هیچ گاه از دهان علی(ع) دروغی خارج نشد [۹۵].

در مواردی مانند اصلاح میان متخاصمان دروغ مجاز است[۹۶]؛ ولی به سبب قبیح نبودن دروغ در برخی موارد نیست، بلکه بر پایه دفع افسد به فاسد و امر قبیح‌تر با امر قبیح است[۹۷]؛ یا به گفته برخی، مراد از دروغ در این گونه موارد توریه و به کار بردن تعریض‌هاست نه دروغ صریح[۹۸]. شاید بتوان گفت روایات دیگری که عنوان دروغ را از این موارد نفی می‌کنند[۹۹]، یا روایاتی نیز که در موارد ناچاری، انسان‌ها را به توریه فرمان می‌دهند[۱۰۰]، مؤید همین نظریه‌اند؛ زیرا اگر دروغ قبح ذاتی نمی‌داشت، نفی دروغ از چنین سخنانی یا سفارش به توریه در این گونه موارد ضرورتی نداشت[۱۰۱].

دروغ در گذر تاریخ

قرآن کریم دروغ را به دو طایفه جنّیان و انسان‌ها نسبت می‌دهد﴿وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا﴾[۱۰۲]. بر پایه روایتی از امام باقر(ع) نخستین دروغگو از این دو گروه ابلیس بود که در پاسخ به سؤال خدا در مورد سجده نکردن به آدم، به دروغ خود را بهتر از آدم شمرد و گفت: ﴿أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾[۱۰۳][۱۰۴]. افزون بر این، وی در برابر آدمیان نیز فراوان مرتکب این رذیله شده است؛ از جمله آن هنگام که در پی بیرون کردن آدم و حوا(ع) از بهشت بود، به دروغدست یازید و علت نهی الهی از نزدیک شدن آن دو به درخت ممنوع را فرشته شدن یا جاویدان ماندن آنان در بهشت یاد کرد: ﴿مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ﴾[۱۰۵] و سپس برای باوراندن سخن خلاف واقع خود به آدم و حوا، با سوگند دروغ، خود را خیرخواه ایشان خواند: ﴿وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ﴾[۱۰۶].

آیات دیگری از دروغگویی شیاطین به فرزندان آدم: ﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ﴾[۱۰۷] همچون وعده فقر به آنان﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ﴾[۱۰۸] و تزیین دروغین اعمال آنان﴿وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۱۰۹] یاد می‌کنند.

برخی انسان‌ها نیز به این رذیله اخلاقی دست می‌زنند؛ از جمله کافران و مشرکان که قرآن کریم بیشترین دروغ را از آنان گزارش می‌کند: دروغ‌های فراوانی درباره خدا، پیامبران الهی، پیروان آنها یا امور دیگر؛ مثلاً خدا را دارای فرزند می‌خواندند: ﴿أَلَا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۱۰]؛ یا گاه از نزد خود برخی خوردنی‌ها یا حیوانات را حلال یا حرام می‌شمردند و به دروغ می‌گفتند خدا آنها را حلال یا حرام کرده است: ﴿وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ﴾[۱۱۱]؛ یا شرک خود و پدرانشان را به فرمان و اراده خدا مستند می‌کردند که قرآن این سخنان را نیز دروغ می‌خواند: ﴿لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾[۱۱۲].

افزون بر این، در مورد پیامبران الهی نیز دروغ‌های فراوان بر زبان می‌آوردند؛

  1. همچون نسبت سفاهت و دروغگویی: ﴿قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾[۱۱۳]؛ ﴿فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ﴾ [۱۱۴]،
  2. ساحر و دیوانه خواندن: ﴿كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ﴾[۱۱۵]،
  3. چنان که به دروغ می‌گفتند پیامبران تسلط بر مردم: ﴿فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ...﴾[۱۱۶] یا بیرون راندن آنان از سرزمینشان را می‌خواهند﴿يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ﴾[۱۱۷].

آنان گاه به مسلمانان نیز به دروغ وعده می‌دادند اگر از راه ما پیروی کنید، گناهانتان را بر عهده می‌گیریم: ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۱۸].

گروه دومی که قرآن از دروغگویی‌شان سخن می‌راند اهل کتاب هستند که دروغ‌های مختلفی درباره خدا داشتند؛ مانند:

  1. ادعای فرزند خدا بودن عُزیر و مسیح(ع): ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾[۱۱۹]،
  2. فرزندان و دوستان خدا شمردن خود﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾[۱۲۰]،
  3. بخشیده شدن گناهان خود از سوی خدا: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا﴾[۱۲۱]،
  4. اندک بودن ماندگاری آنان در آتش جهنم: ﴿وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً﴾[۱۲۲]؛ ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ﴾[۱۲۳]، پاک شدن گناهان روزانه آنان در هر شب[۱۲۴]، شفاعت آنان از سوی پدران و فرزندانشان در قیامت[۱۲۵]، منحصر بودن پیروان ابراهیم(ع) در یهود و نصارا[۱۲۶].

همچنین دروغ‌های فراوانی در مورد پیامبران الهی بر زبان می‌آوردند؛ مانند: ساحر دانستن حضرت سلیمان(ع)﴿وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ﴾[۱۲۷][۱۲۸]، کشتن هارون(ع) به دست حضرت موسی(ع) و ادعای ارتکاب اعمال ناشایست از سوی آن حضرت[۱۲۹] و ترویج ادعاهای خلاف واقع درباره پیامبر(ص) و انتساب آنها به خدا: ﴿وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾[۱۳۰]؛ و نیز ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾[۱۳۱].[۱۳۲]

دسته سوم دروغگویان، منافقان‌اند که برای دستیابی به اهداف خود دروغ‌های فراوان داشتند؛ از جمله:

  1. با وجود عدم اعتقاد به پیامبر(ص) به دروغ بر رسالت آن حضرت گواهی می‌دادند: ﴿قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۳۳]؛
  2. یا در میان مسلمانان به دروغ ایمان ادعا می‌کردند: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۱۳۴]؛
  3. یا در ساختن مسجد ضرار به دروغ، نیت خود را خیرخواهانه قلمداد می‌کردند﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۳۵]
  4. و به اهل کتاب وعده دروغ می‌دادند که اگر بر ضد مسلمانانجنگ کنند، به کمک آنان می‌آیند: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ﴾[۱۳۶].

ولی قرآن همه این ادعاها و سخنان را دروغ و خدا را گواه بر این دروغگویی می‌خواند: ﴿وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۳۷]؛ ﴿وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۳۸].

افزون بر این گروه‌های سه‌گانه، قرآن از دروغگویی برخی افراد خاص سخن می‌راند: برادران یوسف برای دور کردن حضرت از پدرشان به دروغ خود را خیرخواه یوسف(ع) دانسته و به یعقوب(ع) گفتند می‌خواهند او را برای بازی و تفریح بیرون ببرند: ﴿إِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾[۱۳۹] و پس از در چاه افکندن یوسف(ع) به دروغ ادعا کردند که گرگ او را خورده است: ﴿فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ﴾[۱۴۰] و هنگام ملاقات با یوسف(ع) او و برادرش را سارق خواندند: ﴿إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ﴾[۱۴۱].

نیز زلیخا به دروغ یوسف(ع) را به داشتن قصد سوء در مورد خود متهم کرد: ﴿قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۱۴۲].

در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ﴾[۱۴۳] نیز قرآن از دروغ بزرگ عده‌ای از مسلمانان در مورد یکی از همسران پیامبر(ص)سخن می‌گوید. برخی مراد از دروغگویان در این آیه را حسان بن ثابت، مسطح و حمنه بنت جحش و به سرکردگی عبدالله بن اُبی دانسته‌اند که به ناروا عایشه را به عمل ناشایست متهم کردند[۱۴۴]؛ اما برخی دیگر مصداق آیه را خود عایشه دانسته‌اند که این ادعای دروغ را در مورد ماریه قبطیه یاد کرد[۱۴۵].

در آیه ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۱۴۶] نیز از وعده دروغ برخی مسلمانان یاد می‌کند. به دیده برخی مفسران، این آیه درباره مردی به نام بلتعة بن حاطب یا ثعلبة بن حاطب نازل شد که عهد کرد اگر خدا او را بی‌نیاز کند، از اموال خود در راه خدا انفاق می‌کند [۱۴۷]؛ اما پس از بی‌نیازی به پیمان خود وفا نکرد: ﴿فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا... بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۱۴۸].

دروغگویی جنیان و انسان‌ها به موارد ذکر شده در دنیا اختصاص ندارد، بلکه عده‌ای از آنان حتی در قیامت و عالم دیگر نیز دروغ می‌گویند؛ از جمله آن‌گاه که خدا آنان را از قبرها بر می‌انگیزد، سوگند می‌خورند که به او ایمان داشته‌اند: ﴿يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ﴾[۱۴۹][۱۵۰]؛ ولی خدا این ادعایشان را دروغ می‌شمارد: ﴿أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾[۱۵۱]؛ نیز هنگامی که خدا از آنان درباره شریکانی می‌پرسد که به او نسبت می‌دادند، خطاب به خدا می‌گویند ما مشرک نبودیم: ﴿قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾[۱۵۲] که قرآن این سخن آنان را نیز دروغ و مایه شگفتی بر می‌شمارد: ﴿انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾[۱۵۳].

برخی با توجه به حضور و آشکار بودن همه اعمال و گشوده شدن نامه عمل در قیامت و شهادت اعضا و جوارح، دروغگویی کافران را در آن روز از روی عادت آنان به دروغگویی در دنیا و ملکه شدن این امر در نفوس آنها دانسته‌اند[۱۵۴]. طبق برخی روایات، هنگامی که آنان در پاسخ خدا دروغ می‌گویند، خدا بر دهان آنان مُهرزده و اعضا و جوارح آنها را به سخن می‌آورد، تا حقیقت را بازگو کنند: ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾[۱۵۵]؛ نیز ﴿يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ [۱۵۶][۱۵۷]؛ همچنین آن هنگام که بر لبه آتش جهنم قرار گرفته یا وارد جهنم می‌شوند[۱۵۸]. آرزو می‌کنند که به دنیا بازگشته و در صف مؤمنان به آیات الهی قرار گیرند که قرآن این سخن آنان را نیز دروغ می‌شمارد: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ...وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۵۹].

در بهشت دروغی وجود ندارد و بهشتیان سخن لغو یا دروغی نمی‌شنوند[۱۶۰]: ﴿لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا﴾[۱۶۱] [۱۶۲].

عوامل و زمینه‌های دروغ

عوامل و زمینه‌های بسیاری سبب دروغگویی‌اند؛ ولی مهم‌ترین آنها از نگاه قرآن در پی می‌آیند.

شیطان

از آنجا که شیطان دشمن انسان است: ﴿إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾[۱۶۳] می‌کوشد به انسان‌های گناهکار نزدیک شده و اخبار و سخنان دروغی را به آنان القاء کند: ﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ﴾[۱۶۴][۱۶۵].

در آیات ﴿فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ... أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ﴾[۱۶۶]. نیز قرآن کافرانی را که به دروغ سوگند می‌خورند حزب شیطان می‌خواند که شیطان بر آنان مسلط است، از این‌رو در سوره نور پس از ذکر داستان دروغگویی برخی مسلمانان، آنان را از پیروی شیطان بر حذر می‌دارد؛ زیرا او همیشه به فحشاء و منکرات فرمان می‌دهد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[۱۶۷].

فحشا و منکر در آیه عام است و همه گناهان و منکرات از جمله دروغ را در بر می‌گیرد[۱۶۸].

حسادت

حسادت به مال، مقام و نعمت‌های مادی و معنوی دیگران از اسباب دیگر دروغگویی است[۱۶۹]، چنان که برادران یوسف به جهت همین رذیلت اخلاقی[۱۷۰] به پدر خود دروغ‌های متعددی گفتند و از این راه یوسف(ع) را از نزد حضرت یعقوب دور کردند﴿إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ﴾ [۱۷۱]، ﴿قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾[۱۷۲]؛ همچنین قرآن دروغ اهل کتاب را که مشرکان هدایت یافته‌تر از مسلمانان‌اند، برخاسته از حسادت آنان نسبت به آنچه خدا از فضل خود به پیامبر(ص) و مسلمانان داده است می‌داند: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾[۱۷۳][۱۷۴].[۱۷۵]

بی‌ایمانی

از دیگر زمینه‌های دروغ به خدا و پیامبر(ص) نداشتن ایمان است: ﴿إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾[۱۷۶]. در آیه‌ای خدا پس از نکوهش شدید گروهی از مسلمانان به جهت دروغگویی، به آنان سفارش می‌کند که اگر ایمان دارند، هرگز به چنین دروغ‌هایی دست نزنند: ﴿يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۱۷۷]. پیامبر اکرم(ص) نیز دروغ را ناسازگار با ایمان می‌شمرد و مؤمن را مبرّا از دروغ[۱۷۸]؛ همچنین علی(ع)دروغ را مقابل ایمان می‌خواند[۱۷۹].

آیات و روایات یاد شده، عام و هر دروغی را شامل‌اند؛ ولی بر پایه آیات ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۱۸۰] که در مورد کافران و عدم ایمان آنان‌اند، برخی معتقدند مراد از دروغ‌های ناسازگار با ایمان، دروغ بر خدا و رسول است[۱۸۱]، چنان که قرآن دروغ بر خدا را از ویژگی‌های کافران می‌شمرد: ﴿وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾[۱۸۲].[۱۸۳]

پیروی از گمان

از دیگر عوامل دروغ گفتن، نداشتن علم و پیروی از گمان است:

  1. ﴿سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ﴾[۱۸۴]؛
  2. نیز ﴿وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾[۱۸۵]؛
  3. ﴿أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾[۱۸۶][۱۸۷]؛ زیرا پیروان گمان هرآنچه را می‌شنوند بی‌تحقیق باور کرده و آن را نقل می‌کنند.

روایات اسلامی نیز باز گفتن خبر از غیر معتمدان[۱۸۸] یا نقل هر شنیده‌ای[۱۸۹] را مایه گرفتاری به دروغ بر می‌شمرند؛ حتی بر پایه برخی روایات گمان مصداق دروغ است[۱۹۰].[۱۹۱]

تلقین

تلقین برخی سخنان خود از دیگر زمینه‌های ارتکاب دروغ است[۱۹۲]، چنان که بر اساس روایت پیامبر اکرم(ص) یکی از علل دروغ گفتن برادران یوسف که وی را گرگ خورده است: ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ﴾[۱۹۳]، ترک اولی از حضرت یعقوب بود[۱۹۴] که این سخن را به آنان تلقین کرد: ﴿أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ﴾[۱۹۵]؛ زیرا آنها تا آن هنگام نمی‌دانستند که گرگ انسان را می‌خورد[۱۹۶]. همین مضمون از امام صادق(ع) نیز گزارش شده است[۱۹۷]، از این‌رو برخی گفته‌اند برای پیشگیری از ارتکاب کارهای شرّ شایسته است مؤمنان از تلقین هر کار شرّی به فرزندان خود پرهیز کنند[۱۹۸].[۱۹۹]

انگیزه‌ها و اهداف دروغگویی

انگیزه‌ها و اهداف مختلفی سبب دروغگویی‌اند که مهم‌ترین آنها از دیدگاه قرآن در پی می‌آیند.

نابود کردن یا تضعیف دین

از میان بردن ادیان توحیدی یا ضربه‌ زدن و تضعیف آنها از اساسی‌ترین اهداف دروغگویی کافران و منافقان است: ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الإِسْلامِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾[۲۰۰]. این آیات در مورد کافران اهل کتاب نازل شدند که برای خاموش کردن نور اسلام به دروغ ادعا کردند که قرآن سحر و پیامبر(ص) ساحر است[۲۰۱]؛ همچنین در آیات ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِم مَّا هُم مِّنكُمْ وَلا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ. أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ﴾[۲۰۲]. سخن از سوگند دروغ منافقان برای جلوگیری از راه خدا و پیشرفت دین است. به دیده مفسران، آنان برای دستیابی به این هدف به دروغ سوگند می‌خورند که از مسلمانان و با آنان هستند[۲۰۳].[۲۰۴]

گمراه کردن دیگران

از جمله می‌توان به دروغ مشرکان اشاره کرد که برای فریب مسلمانان و به ارتداد کشاندن آنان به دروغ می‌گفتند اگر از دین خود بازگردید، ما گناهان شما را بر عهده می‌گیریم﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۲۰۵]؛ همچنین در شأن نزول آیه ﴿وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾[۲۰۶] که به حیله یهود برای به ارتداد کشاندن مسلمانان اشاره دارد، آمده است که گروهی از عالمان اهل کتاب تصمیم گرفتند اسلام آورده و پس از بازگشت از اسلام به دروغ به مسلمانان بگویند صفات و روش پیامبر اسلام(ص) با آنچه در کتاب‌های دینی آنان در مورد ویژگی‌های پیامبر آخرالزمان آمده است تطبیق نمی‌کند، تا مسلمانان را فریب داده و آنان را از اسلام بازگردانند[۲۰۷].[۲۰۸]

تبرئه دروغگو و نجات از مجازات

چنان که قوم صالح پس از تصمیم به قتل آن حضرت با خود هم قسم شدند که برای تبرئه خود از جرم قتل به دروغ بگویند ما در این رخداد نقشی نداشته‌ایم: ﴿قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ﴾[۲۰۹][۲۱۰]. در آیات متعدد دیگری نیز از دروغگویی برخی برای رسیدن به این هدف یاد شده است؛ مانند:

  1. دروغگویی برادران یوسف پس از انداختن آن حضرت در چاه: ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾[۲۱۱]،
  2. دروغ زلیخا که یوسف قصد سوء به وی داشته است: ﴿وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۲۱۲][۲۱۳]،
  3. دروغگویی منافقان صدر اسلام و سپر قرار دادن آن برای تبرئه خود از جرم کفر درونی: ﴿وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً...﴾[۲۱۴][۲۱۵]
  4. و دروغ آنان برای نجات از کیفر ارتداد: ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ﴾[۲۱۶][۲۱۷]
  5. و سوگند دروغ برخی از اینان برای فرار از مجازات به سبب نرفتن به جنگ تبوک: ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ﴾[۲۱۸][۲۱۹]. عده‌ای معتقدند این آیه نیز در مورد سخنان کفرآمیز آنان نازل شد که با سوگند خوردن دروغ، آن را انکار کردند[۲۲۰].[۲۲۱]

دنیاطلبی

قرآن کریم در آیه ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا﴾[۲۲۲] از نوشتن سخنانی دروغ از جانب برخی و انتساب آن به خدا برای دستیابی به اموال دنیایی سخن می‌گوید. طبق رأی مفسران و برخی روایات، آیه یاد شده درباره علمای یهود فرود آمده است که صفات پیامبر(ص) را در تورات تغییر داده و به دروغ ویژگی‌های دیگری به آن حضرت نسبت می‌دادند، تا از این راه ریاست بر یهود و اموالی که از این طریق به دست می‌آوردند محفوظ بماند[۲۲۳]؛ همچنین برخی از آنان برای دستیابی به ثروت دنیایی به دروغ ادعا می‌کردند که خدا خیانت در امانت غیر هم‌کیش آنان را برای یهود مباح دانسته است: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾[۲۲۴][۲۲۵]. آیات ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۲۲۶] و ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۲۲۷]. نیز در مورد برخی مسلمانان نازل شدند که با هدف دستیابی به اموال دنیایی دروغ گفته و عهد خود با خدا برای انفاق در راه او را انکار کردند [۲۲۸].[۲۲۹]

فرار از تکلیف

هدف دیگر دروغگویی برخی، شانه خالی‌کردن از زیر بار تکالیف فردی و اجتماعی است، چنان که منافقان صدر اسلام برای فرار از جنگ نزد پیامبر(ص) آمده و ادعا می‌کردند که نمی‌توانند در جنگ شرکت کنند: ﴿سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ﴾[۲۳۰]؛ زیرا توشه‌راه، مرکب یا قدرت بر خروج ندارند[۲۳۱]؛ ولی قرآن این ادعای آنان را دروغ می‌شمرد: ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۲۳۲]؛ همچنین عده‌ای دیگر از آنان برای گریز از پیکار به دروغ به پیامبر(ص) می‌گفتند اگر در جنگ شرکت کنیم، با دیدن زنان مشرکان در فتنه افتاده و از نبرد دست می‌کشیم: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي﴾[۲۳۳][۲۳۴].

در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ﴾[۲۳۵] نیز از ادعای باطل یهود یاد می‌شود که برای فرار از پذیرش اسلام[۲۳۶] به دروغ ادعا می‌کردند که خدا از ما عهد گرفته است که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم، مگر قربانی بیاورد که آتش آن را فراگیرد[۲۳۷].

پیامدهای دروغ

دروغ آثار و پیامدهای دنیایی و آخرتی بسیاری دارد که بیشتر آنها دامنگیر خود دروغگو می‌گردند: ﴿إِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ﴾[۲۳۸]؛ نیز ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾[۲۳۹]. افزون بر این، دروغ پیامدهای زیان‌باری برای دیگران و جامعه دارد. مهم‌ترین پیامدهای دروغ از دیدگاه قرآن در پی می‌آیند[۲۴۰].

رسوایی

دروغگویی گاه رسوا شدن شخص دروغگو را در پی دارد[۲۴۱]؛ زیرا وی هرچند زیرک باشد، نمی‌تواند همه جوانب و پیامدهای دروغ خود را در نظر بگیرد، از این رو برخی جوانب پنهان مانده او را رسوا می‌سازند[۲۴۲]، چنان که آوردن پیراهن حضرت یوسف(ع) و خون‌آلود کردن آن، برادران دروغگوی وی را رسوا کرد: ﴿وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ﴾[۲۴۳]. ﴿دَمٍ كَذِبٍ﴾ به دیده برخی خونی بود که دروغ بودن آن آشکار بود؛ زیرا با خون انسان بسیار متفاوت بود [۲۴۴]. افزون بر این، پیراهن یوسف(ع) نیز سالم بود و اگر گرگ وی را خورده بود، پیراهنش را پاره می‌کرد[۲۴۵]، از این‌رو حضرت یعقوب(ع) با مشاهده پیراهن یوسف(ع) به دروغ بودن ادعای آنان پی‌برد و آن را برخاسته از هوس‌های نفسانی آنان دانست: ﴿قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا﴾[۲۴۶].[۲۴۷]

همسر عزیز مصر نیز اندک زمانی پس از دروغ خود، رسوا گردید[۲۴۸]؛ زیرا نشانه راستگویی حضرت یوسف(ع) و دروغ زلیخا یعنی پاره‌شدن پیراهن یوسف از پشت سر، بر همگان هویدا بود: ﴿فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ﴾[۲۴۹].

بر پایه روایتی، خدا فراموشی را بر دروغگو می‌افکند[۲۵۰]، از این‌رو دروغ خود را فراموش کرده و پس از مدتی سخن دیگری در تضاد با آن بر زبان می‌آورد که رسوایش می‌کند[۲۵۱].[۲۵۲]

بی‌اعتمادی

دروغ سبب سلب اعتماد دیگران از شخص می‌گردد[۲۵۳]، از این‌رو برادران یوسف وقتی برای بار دوم همراه بردن برادر دیگرشان را درخواست کردند، حضرت یعقوب(ع) داستان یوسف(ع) را یادآوری و از پذیرش خواسته آنان خودداری کرد﴿قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾[۲۵۴]؛ ولی پس از پافشاری آنان، آن حضرت به شرط سپردن وثیقه پذیرفت که بنیامین را با آنان همراه کند: ﴿قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي﴾[۲۵۵]. مفسران مراد از این وثیقه را عهد یا سوگند برادران یوسف دانسته‌اند[۲۵۶].

همچنین به خبر دروغگو اعتمادی نیست، از این‌رو قرآن کریم در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[۲۵۷] به مسلمانان فرمان می‌دهد که اگر فاسق خبری را برای آنان نقل کرد، تفحص کرده و بی‌تحقیق آن را نپذیرند. مراد از ﴿فَاسِقٌ﴾ در آیه به نظر بسیاری دروغگوست[۲۵۸]. در روایات اسلامی نیز دروغ بسیار، سبب بی‌اعتمادی دیگران دانسته شده است[۲۵۹].[۲۶۰]

ضرر مادی و معنوی

ارتکاب دروغ و ترتیب اثر دادن به آن می‌تواند خسارت‌های مادی و معنوی جبران‌ناپذیری همچون کشته شدن مردم بسیاری در پی آورد: ﴿إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾[۲۶۱]. آیه در مورد ولید بن عقبه نازل شد که برای گرفتن زکات به سوی قبیله بنی‌مصطلق رفت؛ ولی در بازگشت به پیامبر(ص) خبر داد که آنان قصد دارند زکات نپردازند[۲۶۲] یا مرتد شده‌اند[۲۶۳]. در پی شنیدن این گزارش، پیامبر(ص) جنگ با آنان را قصد کرد که آیه فرود آمد و به حضرت فرمان داد پیش از ترتیب اثر دادن به اخبار چنین کسانی در مورد آن تحقیق کند.

برخی شأن نزول آیه را دروغ یکی از همسران پیامبر(ص) درباره ماریه قبطیه و جریح پسر عموی وی و تصمیم پیامبر(ص) به قتل جریح در پی این خبر دانسته‌اند[۲۶۴].

افزون بر این، دروغ گاه وسیله گمراهی دیگران می‌شود که خسران آن بالاتر از کشته شدن افراد است؛ مانند بدعت در دین که سبب می‌گردد عده‌ای با پیروی ناآگاهانه از آنها از شریعت حق الهی گمراه گردند: ﴿فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾[۲۶۵]، چنان که در آیه ﴿وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾[۲۶۶] گمراهی از راه خدا یکی از آثار دروغ شمرده شده است[۲۶۷].

تکرار دروغ و ارتکاب گناهان دیگر

دروغگو برای جلوگیری از رسوایی خود پس از دروغ نخست، آن را تکرار یا مرتکب گناهانی دیگر می‌گردد [۲۶۸]، چنان که برادران یوسف پس از نخستین دروغ که خود را خیرخواه آن حضرت نزد پدر معرفی کردند﴿قَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ﴾[۲۶۹] به دروغ‌ها و گناهان بسیار دیگری گرفتار شدند؛ از جمله به دروغ گفتند ما او را برای بازی و تفریح می‌بریم: ﴿يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ﴾[۲۷۰] و از وی حفاظت می‌کنیم: ﴿وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾[۲۷۱] و سپس به دروغ گریه کردند: ﴿وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً يَبْكُونَ﴾[۲۷۲] و گفتند ما سرگرم مسابقه بودیم: ﴿إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ﴾[۲۷۳] و یوسف(ع) را نزد لباس‌های خود گذاشته بودیم: ﴿وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا﴾[۲۷۴] و گرگ او را خورد: ﴿فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ﴾[۲۷۵]؛ ما راستگو هستیم: ﴿مَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ﴾[۲۷۶] و خون این پیراهن خون یوسف(ع) است: ﴿وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ﴾[۲۷۷]. افزون بر این، از آیات دیگر برداشت می‌شود که آنان سال‌ها این دروغ خود را بازگو کرده و حقیقت را به پدر خود نگفتند.

همچنین تکرار و تداوم دروغگویی به رسوخ این رذیلت در نفس و تبدیل آن به عادت می‌انجامد، به گونه‌ای که دروغگو پس از کشف حقایق حتی در مقابل خدا نیز دروغ بگوید، چنان که مشرکان بر اثر ملکه شدن دروغ در نفوس آنان در قیامت نیز به دروغ به خدا می‌گویند ما مشرک نبودیم [۲۷۸]: ﴿وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾[۲۷۹].

افزون بر این، دروغگویی گناهان بسیار دیگری را نیز به دنبال دارد[۲۸۰]، چنان که زلیخا پس از دروغ خود به عزیز مصر برای جلوگیری از افشای آن، برای یوسف(ع) زندان یا مجازات شدیدتر حتی اعدام را درخواست کرد: ﴿مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۲۸۱][۲۸۲]. بر پایه روایات اسلامی نیز دروغ کوچک سبب ارتکاب دروغ بزرگ‌تر[۲۸۳] و کلید همه گناهان[۲۸۴] و ترک آن سبب ترک دیگر گناهان است[۲۸۵].[۲۸۶]

نفاق

﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۲۸۷]. بر پایه روایات نیز دروغ به نفاق می‌انجامد[۲۸۸]؛ زیرا دروغگو می‌کوشد در ظاهر دروغش را راست جلوه دهد، در حالی که در درونش چیز دیگری است و این دوگانگی به تدریج به دیگر اعمال او نیز سرایت و وی را منافق می‌کند[۲۸۹].[۲۹۰]

قرار گرفتن در زمره ظالمان

دروغ بستن بر خدا از مصادیق ظلم است: ﴿فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾[۲۹۱]، بلکه از بالاترین ستم‌هاست: ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا﴾[۲۹۲]؛ نیز ﴿فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ...﴾[۲۹۳]؛ زیرا نسبت به ساحت خدای عظیم دروغ بسته است[۲۹۴].[۲۹۵]

لعن و نفرین الهی

دروغگویی انسان را در زمره لعن‌شدگان الهی می‌نهد؛ چه دروغ در مورد خدا باشد: ﴿الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾[۲۹۶] یا درباره پیامبران الهی، مانند نسبت فرزندی خدا به عیسی(ع) از سوی مسیحیان نجران که به لعن آنان در داستان مباهله انجامید: ﴿فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۲۹۷][۲۹۸]. یا دیگر انسان‌ها، مانند همسر: ﴿أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾[۲۹۹]. دروغگویانی که به لعن الهی دچار شوند، یاوری نخواهند داشت: ﴿وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾[۳۰۰].[۳۰۱]


محرومیت از هدایت و رستگاری

خدا کسی را که بسیار دروغ بگوید هدایت نخواهد کرد: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾[۳۰۲]. بر پایه روایات اسلامی، ﴿كَذَّاب﴾ کسی است که دروغ جزء طبیعت او شده و به آن عادت کرده است[۳۰۳]؛ همچنین کسانی که در مورد خدا دروغ بگویند رستگار نمی‌شوند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ﴾[۳۰۴]؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ﴾ [۳۰۵].[۳۰۶]

روسیاهی در قیامت

کسانی که بر خدا دروغ ببندند در قیامت روسیاه‌اند: ﴿وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ﴾[۳۰۷]. افزون بر این، در برخی روایات دروغ به شکل مطلق سبب روسیاهی در قیامت دانسته شده است[۳۰۸].[۳۰۹]

عذاب دنیایی و آخرتی

قرآن کریم در آیات بسیاری دروغگویان به ویژه آنان را که درباره خدا و رسول دروغ می‌گویند به عذاب الهی تهدید می‌کند: ﴿وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ﴾[۳۱۰]؛ نیز ﴿وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لَا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ﴾[۳۱۱] که گاه دنیایی است، چنان که موسی(ع) دروغگویان به خدا را از گرفتار شدن به عذاب دنیایی برحذر داشت: ﴿لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ﴾[۳۱۲][۳۱۳] و گاه آخرتی است: ﴿سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ﴾[۳۱۴] که خدا در قیامت با گرفتن موی پیشانی‌شان آنان را به سوی جهنم می‌کشاند: ﴿كَلاَّ لَئِن لَّمْ يَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ﴾[۳۱۵][۳۱۶] و آنها را به عذاب دردناک: ﴿وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۳۱۷]؛ ﴿وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۳۱۸]. و شدید خود گرفتار خواهد کرد: ﴿وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا﴾[۳۱۹].[۳۲۰]

افشا و کشف دروغ

کشف و افشای سخنان و اعمال خلاف واقع و حقیقت، راه‌ها و جایگاه‌های گوناگونی دارد که دروغگو را رسوا می‌کند. برخی از مهم‌ترین آنها در پی یاد می‌شوند.

درخواست مدرک و شاهد

قرآن کریم در آیاتی برای افشای دروغ مشرکان که برخی حیوانات و خوراکی‌ها را حرام دانسته و به دروغ آن را به خدا نسبت می‌دادند، به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد که از آنان دلیلی از روی دانش بخواهد: ﴿قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۱]؛ نیز ﴿قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا﴾[۳۲۲].

همچنین در آیاتی از مشرکان و اهل کتاب در مورد ادعای دروغین آنان مبنی بر وجود خدایی دیگر برهان می‌طلبد: ﴿أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۳]؛ نیز ﴿قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۴].

و گاه برای کشف دروغ از دروغگو مدرکی همانند نشان دادن اثری از موجود مورد ادعا، علمی برگزیده از کتاب‌های گذشتگان یا سخنی از پیامبران درخواست می‌کند: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۵]؛ نیز ﴿فَأْتُوا بِكِتَابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۶][۳۲۷].

یا به دروغگویان از اهل کتاب می‌فرماید تورات را آورده و آن را بخوانند: ﴿فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۲۸] تا روشن شود که سخن شما دروغ است[۳۲۹].

افزون بر این، در آیاتی دیگر برای کشف دروغ از آنان شاهد می‌خواهد: ﴿هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هَذَا﴾[۳۳۰] و در صورتی که شاهدان مورد نظر را نیاورند، آنان را دروغگو می‌شمرد: ﴿فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾[۳۳۱].[۳۳۲]

ارایه مدرک و شاهد

ارائه مدرک و شاهد به دروغگو یا دیگران سبب افشای دروغ می‌گردد، از این رو وقتی اهل کتاب ادعا کردند که خدا از ما عهد گرفته است که تنها به پیامبرانی ایمان آوریم که قربانی بیاورند﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ﴾[۳۳۳]. قرآن گذشته آنان را بر دروغ بودن این ادعای باطل شاهد آورد و فرمود پس چرا در گذشته به چنین پیامبرانی ایمان نیاوردید: ﴿قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ﴾[۳۳۴][۳۳۵]؛ همچنین آن گاه که ادعا کردند تنها به مفاد تورات ایمان می‌آوریم﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۳۳۶].[۳۳۷]

خدا محتوای کتاب آنان را شاهد دروغ بودن این ادعا یاد کرده و فرمود که ایمان به پیامبر اکرم(ص) در کتاب‌های خودتان آمده است: ﴿...وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ﴾[۳۳۸][۳۳۹]؛ یا عملکرد پیشینیان آنان را دلیل بر دروغ بودن ادعایشان ذکر کرده و می‌گوید چرا پیامبران الهی را در گذشته به قتل می‌رساندید: ﴿فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۳۴۰]، در حالی که کُشتن پیامبران در کتاب‌های خودتان حرام بود[۳۴۱].

در آیات ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۳۴۲] و ﴿وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً﴾[۳۴۳] نیز آماده نکردن اسباب و مقدمات شرکت در جهاد از سوی منافقان صدر اسلام را شاهدی بر دروغ بودن ادعای آنان درباره قصد شرکت در جهاد دانست [۳۴۴].[۳۴۵]

تحقیق و بررسی

بررسی و تحقیق در مورد ادعا یا عمل انجام گرفته از راه‌های کشف دروغ از دیدگاه قرآن است، از این رو حضرت سلیمان(ع) راست یا دروغ بودن خبرهای هُدهُد از مملکت سبا را به تحقیق در این زمینه وابسته کرد: ﴿قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾[۳۴۶][۳۴۷]؛ همچنین وقتی زلیخا یوسف(ع) را به دروغ به داشتن قصد سوء متهم کرد، شاهدی به تحقیق سفارش کرد و گفت: اگر پیراهن یوسف(ع) از جلو پاره شده است، یوسف(ع)دروغ می‌گوید؛ چنانچه از پشت پاره گردیده است، زلیخا دروغگوست: ﴿وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَإِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾[۳۴۸] و پس از تحقیق، دروغ بودن ادعای زلیخا آشکار گردید﴿فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ﴾[۳۴۹].

افزون بر این، قرآن کریم در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[۳۵۰] در قانونی کلی به مسلمانان فرمان می‌دهد که در مورد خبر فاسق که احتمال دروغ بودن آن بسیار است، حتما تحقیق کنند[۳۵۱].

درخواست پای‌بندی به لوازم ادعا

گاه برای کشف دروغ برخی می‌توان از آنان خواست تا لوازم ادعای خود را عملی سازند. بر این اساس، قرآن از اهل کتاب که تنها خود را دوستان خدا می‌خواندند می‌خواهد که مرگ را آرزو کنند: ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۵۲]؛ زیرا خدا دوستان خود را عذاب نمی‌کند، بلکه آنان را اکرام می‌کند[۳۵۳] و مرگ برای عاشق که او را به محبوبش می‌رساند دوست داشتنی‌تر است[۳۵۴]؛ نیز برای افشای دروغ دیگر آنان که بهشت را تنها ویژه خود می‌شمردند، همین درخواست را یاد می‌کند: ﴿قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۳۵۵]، چون مرگ و رفتن به بهشت از دنیایی که همراه با رنج، درد و مشقت است بسیار محبوب‌تر است[۳۵۶]؛ ولی قرآن با این سخن که آنان هرگز مرگ درخواست نخواهند کرد، از دروغ بودن این ادعای آنان پرده برمی‌دارد: ﴿وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ﴾[۳۵۷].[۳۵۸].[۳۵۹]

آزمایش

راه دیگر کشف دروغ و شناخت دروغگویان امتحان آنان است، از این‌رو خدای والا برای آشکار شدن دروغ یا راست بودن سخن یا عقیده مؤمنان، همه آنان را می‌آزماید: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾[۳۶۰][۳۶۱].

آزار دیدن مؤمنان در راه خدا، تسلط سلاطین ستمکار بر آنان، انداختن ایشان در آتش و واجب کردن تکالیف مختلف مانند جهاد در راه خدا از مصادیق امتحان الهی برای این هدف‌اند[۳۶۲]، از این‌رو در آیه ﴿لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾[۳۶۳].

جهاد از تکالیف الهی به شمار می‌رود که دروغگویی منافقان در داشتن ایمان را آشکار می‌سازد[۳۶۴]. به دیده برخی سفارش به فرمان دادن منافقان برای شرکت در جهاد از آن رو بود که معذوران واقعی از دروغین جدا گردند[۳۶۵].[۳۶۶]

مباهله

قرآن در آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۳۶۷] به پیامبر(ص) دستور می‌دهد با محاجه‌کنندگانی که سخن حق را نمی‌پذیرند، مباهله کند تا دروغگویان از راستگویان شناخته شوند.

این آیه درباره مجادله مسیحیان نجران با پیامبر(ص) در مورد حضرت عیسی(ع) و برخی موضوعات دیگر نازل شد که سرانجام، چون آنان بر سخنان و عقاید باطل خود پافشاری کردند، رسول خدا(ص) مأمور به مباهله گردید تا در آن، دو طرف بر دروغگو نفرین کنند[۳۶۸]. براساس روایات اسلامی[۳۶۹]، مباهله به مورد ذکر شده اختصاص ندارد، بلکه انسان برای کشف دروغ از راست در موارد دیگر نیز می‌تواند به این کار اقدام کند[۳۷۰].[۳۷۱]

احکام فقهی دروغ

دروغ گفتن با توجه به موارد و زمان‌های مختلف، نوع دروغ و اهداف و انگیزه اشخاص دارای احکام گوناگون و متفاوتی است که قرآن کریم به برخی از این موضوعات و احکام آنها اشاره دارد:

حرمت دروغ گفتن

دروغ در غیر موارد ضرورت حرام است و افزون بر عقل و ضرورت ادیان[۳۷۲]. آیات بسیاری نیز بر حرمت آن دلالت دارند؛ مانند آیاتی که انسان‌ها را از گفتار زور باز می‌دارند: ﴿وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[۳۷۳]، ﴿قَوْلَ الزُّورِ﴾ در آیه همان دروغ است[۳۷۴]؛ نیز آیاتی که دروغگویان را لعن: ﴿لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۳۷۵]؛ ﴿لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾[۳۷۶] یا نفرین می‌کنند: ﴿قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ﴾[۳۷۷][۳۷۸]؛ همچنین آیاتی که پیامد دروغ را نفاق می‌شمرند: ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۳۷۹][۳۸۰] و دروغگویان را سزاوار عذاب الهی می‌دانند: ﴿...وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۳۸۱].[۳۸۲]

برخی حرمت دروغ را از آیه ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾[۳۸۳] برداشت کرده‌اند که انسان‌ها را از سخن گفتن بی‌علم نهی می‌کند[۳۸۴].

حرام و گناه کبیر بودن دروغ را از روایات فراوانی نیز می‌توان دریافت[۳۸۵]؛ مانند روایاتی که دروغ را بدتر از شراب[۳۸۶] و ربا[۳۸۷]، کلید هر شر[۳۸۸]، از نشانه‌های منافق[۳۸۹]، بزرگ‌ترین گناه زبان[۳۹۰]، سبب نابودی ایمان[۳۹۱] و روسیاهی در قیامت[۳۹۲] دانسته و انسان‌ها را از دروغ گفتن هر چند کوچک باشد، باز می‌دارند[۳۹۳].

درباره این مسئله که آیا همه دروغ‌ها حرام و از گناهان کبیر به شمار می‌روند یا نه، فقها دو نظریه دارند: مشهور فقیهان با استناد به آیات و روایات مذکور هر گونه دروغی را حرام و از گناهان کبیر دانسته[۳۹۴]؛ ولی برخی تنها دروغ در مورد خدا یا پیامبر و امامان را از گناهان کبیر شمرده‌اند و دیگر دروغ‌ها را تنها از گناهان صغیر[۳۹۵] و برخی نیز دروغ را در صورتی حرام دانسته‌اند که مفسده‌ای برای مخاطب یا دیگران داشته باشد[۳۹۶].[۳۹۷]

دروغ در حج

حرمت دروغ در ایام حج شدیدتر است[۳۹۸]، از این‌رو قرآن به حج‌گزاران فرمان می‌دهد که در حال احرام آن را ترک کنند: ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ﴾[۳۹۹].

به دیده برخی مراد از فسوق دروغ گفتن است[۴۰۰]. این مطلب در روایات اهل بیت(ع) نیز هست[۴۰۱]. در روایتی در تأیید این معنا به آیه ﴿إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ﴾[۴۰۲] استناد شده که فاسق در آیه به معنای "کاذب" دانسته شده است[۴۰۳].

ترک دروغ به حج واجب اختصاص ندارد، بلکه از محرّمات عمره تمتع و عمره مفرده نیز به شمار می‌رود[۴۰۴]. درباره مراد از این دروغ (در حج) میان فقها دو نظریه هست: به نظر مشهور فقهای شیعه مطلق دروغ مراد است[۴۰۵]؛ اما عده‌ای آن را تنها دروغ بر خدا و رسول دانسته‌اند[۴۰۶].[۴۰۷]

دروغ در حال ضرورت

به فتوای بسیاری از فقهای اسلامی دروغ در حال ضرورت جایز است[۴۰۸]. مستند برخی آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾[۴۰۹] است که سخن گفتن را بر خلاف عقیده قلبی در حال اکراه جایز می‌داند؛ با این استدلال که وقتی سخن کفر گفتن بر خلاف اعتقاد قلبی هنگام اضطرار جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان دیگر با وجود عدم اعتقاد به آن جایزند [۴۱۰]. بعضی در این مورد به آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً﴾[۴۱۱] که دوستی با کافران در [حال تقیه را جایز دانسته است استناد کرده‌اند؛ با این استدلال که وقتی اظهار دوستی با کافران و کمک گرفتن و پناه بردن به آنان با عدم اعتقاد قلبی در حال تقیه جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان و اعمال دیگر برخلاف عقیده قلبی جایزند [۴۱۲].

روایات اسلامی نیز دروغ را به هنگام ضرورت جایز شمرده‌اند[۴۱۳]. با توجه به ضرورت‌های مختلف، دروغ گاه مباح و گاه پسندیده و در مواردی مانند دروغ برای نجات جان انسان‌ها واجب می‌گردد[۴۱۴]؛ اما در اینکه در این گونه موارد توریه در صورت توان لازم است یا نه، دو نظریه هست: بیشتر فقهای اسلامی توریه را واجب دانسته‌اند[۴۱۵]؛ اما نزد برخی ضرورتی ندارد[۴۱۶].[۴۱۷]

دروغ برای اصلاح

دروغ گفتن برای اصلاح میان متخاصمان جایز است[۴۱۸]. مستند برخی اطلاق آیه ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ﴾[۴۱۹] است که مسلمانان را به اصلاح میان برادران خود فرمان می‌دهد؛ با این بیان که امر به اصلاح در آیه اطلاق داشته و موردی را هم که اصلاح با دروغ انجام گیرد در بر می‌گیرد[۴۲۰]. این مسئله در روایات شیعه و اهل سنت[۴۲۱] نیز هست.

افزون بر این، در روایاتی نیز با استناد به آیاتی از قرآن، همچون ﴿أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾[۴۲۲] و ﴿بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا﴾[۴۲۳].

دروغ در مورد اصلاح جایز شمرده شده است [۴۲۴] و در روایات پرشمار دیگری نیز عنوان دروغ از همه موارد اصلاح اعم از اصلاح متخاصمان[۴۲۵] یا اصلاح عام[۴۲۶] نفی شده است که به نظر برخی نفی حکم دروغ مراد است[۴۲۷]؛ یا به معنای خروج این موارد از دایره دروغ اصطلاحی و شرعی است[۴۲۸]، چنان که در روایاتی از اهل بیت(ع)سخن حضرت یوسف و ابراهیم(ع) بدان جهت که قصد اصلاح داشتند، از دایره دروغ خارج شمرده شده است[۴۲۹].[۴۳۰]

دروغ به قصد مزاح

دروغ هرچند برای مزاح باشد، براساس اطلاق آیاتی مانند ﴿وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[۴۳۱] حرام است[۴۳۲]. برخی آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾[۴۳۳] را که مؤمنان را به تقوای الهی و همراهی با راستگویان فرمان می‌دهد، عام دانسته‌اند که پرهیز از هر نوع دروغ را، هرچند با مزاح باشد، در بر می‌گیرد[۴۳۴].

در روایات اسلامی نیز دروغ به قصد مزاح به شکل خاص نهی شده است[۴۳۵]؛ از جمله بر پایه روایتی کسی که به مزاح دروغ بگوید، طعم ایمان را نمی‌چشد[۴۳۶]؛ نیز مزاح کننده به دروغ به عذاب الهی تهدید شده است[۴۳۷]. براساس این ادله، برخی از فقها دروغ گفتن به قصد مزاح را مطلقاً حرام دانسته‌اند[۴۳۸]؛ اما بعضی گفته‌اند اگر سخن یا عملمزاح کننده به گونه‌ای باشد که از واقع خبر دهد، مزاح حرام است و همه ادله حرمت دروغ از جمله آیات قرآن، شامل این مورد می‌شوند و جز این جایز است؛ مانند آنکه بخیل را به قصد شوخی سخی خوانند[۴۳۹].[۴۴۰]

گوش دادن دروغ

گوش دادن به دروغ نیز همانند گفتن دروغ حرام است[۴۴۱] و این حکم را از آیات ﴿وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ﴾[۴۴۲] می‌توان دریافت که یهود را به جهت داشتن این صفت نکوهش کرده و آنان را سزاوار عذاب الهی می‌دانند[۴۴۳]. به دیده برخی، ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ﴾ گوش دادن بسیار به دروغ است[۴۴۴]. بعضی آن را به معنای پذیرش دروغ دانسته[۴۴۵] و عده‌ای نیز گفته‌اند ﴿سَمَّاعُونَ﴾ نخست شنیدن دروغ و ﴿سَمَّاعُونَ﴾ دوم پذیرش آن پس از استماع است[۴۴۶]. افزون بر این، از آنجا که دروغ منکر و معصیت الهی است، ادلّه اعراض از منکر و حرمت نشستن در مجلس معصیت هم شامل استماعدروغ می‌شوند[۴۴۷]. در روایات اسلامی نیز مؤمنان از گوش دادن به داستان‌های دروغ و خرافی منع شده‌اند[۴۴۸].[۴۴۹]

جستارهای وابسته

منابع

  1. صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳

پانویس

  1. ↑ لسان العرب، ج۱، ص۷۰۹؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب»؛ لغت نامه، ج۷، ص۹۳۹۰، «دروغ».
  2. ↑ فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵، «دروغ»؛ مصطلحات الفقه، ص۴۳۷؛ معجم لغة الفقهاء، ص۳۷۹.
  3. ↑ المصباح، ص۵۲۸؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۵۷، «کذب»؛ القاموس الفقهی، ص۳۱۶.
  4. ↑ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۵۴-۵۵؛ معجم الفاظ الفقه، ص۳۴۶.
  5. ↑ فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵.
  6. ↑ دروغ، ص۳۵.
  7. ↑ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴-۳۵؛ نک. مصطلحات الفقه، ص۴۳۷.
  8. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۱۵.
  9. ↑ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۶۷؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب».
  10. ↑ «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۴.
  11. ↑ «لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  12. ↑ «کسی که گزافکاری بسیار دروغگوست» سوره غافر، آیه ۲۸.
  13. ↑ لسان العرب، ج۱، ص۲۵۶، «فرا»؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۹۸، «فری»؛ لغت نامه، ج۲، ص۲۵۹۰، «افترا».
  14. ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۴۴۹-۴۵۰.
  15. ↑ «کسانی که بر خداوند دروغ بندند»..سوره آل عمران، آیه ۹۴.
  16. ↑ «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.
  17. ↑ العین، ج۵، ص۴۱۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۲؛ مجمع البحرین، ج، ص۸۱، «افک».
  18. ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۴۵۰.
  19. ↑ «هر دروغزن بزهکاری» سوره شعراء، آیه ۲۲۲.
  20. ↑ «این بود دروغ آنان» سوره احقاف، آیه ۲۸.
  21. ↑ جامع البیان، ج۱۹، ص۱۵۳؛ ج۲۶، ص۳۸؛ التبیان، ج۸، ص۶۹؛ ج۹، ص۲۵۰، ۲۸۳.
  22. ↑ لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.
  23. ↑ العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».
  24. ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.
  25. ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».
  26. ↑ شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه ۱۴۸.
  27. ↑ مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!؛ سوره ذاریات، آیه ۱۰.
  28. ↑ و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره انعام، آیه:۱۱۶.
  29. ↑ آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.
  30. ↑ آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره زخرف، آیه:۲۰.
  31. ↑ الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».
  32. ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».
  33. ↑ «از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰
  34. ↑ و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.
  35. ↑ و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.
  36. ↑ و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.
  37. ↑ العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».
  38. ↑ «این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ﴾ «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.
  39. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۱۵.
  40. ↑ الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ فتح الباری، ج۱، ص۱۷۹؛ مفتاح الکرامه، ج۱۲، ص۲۲۰.
  41. ↑ مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۴؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۰۷۳.
  42. ↑ الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۶۱.
  43. ↑ «و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... به دل بیماری‌یی دارند و خداوند بر بیماریشان افزود؛ و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸-۱۰.
  44. ↑ تفسیر سید مصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.
  45. ↑ مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳.
  46. ↑ «چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  47. ↑ شرح اصول کافی، ج۱، ص۲۵۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۰۹؛ البلیغ، ص۳۷-۳۸.
  48. ↑ مختصر المعانی، ص۳۰-۳۱.
  49. ↑ مختصر المعانی، ص۳۱؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۳؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۰۷۲.
  50. ↑ «چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  51. ↑ المیزان، ج۱۹، ص۲۷۹؛ الاخلاق الاسلامیه، ج۱، ص۵۲۷.
  52. ↑ «چون منافقان نزد تو می‌آیند، می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  53. ↑ «و آنان بی‌گمان دروغگویند خداوند فرزندی نگزیده است» سوره مؤمنون، آیه ۹۰-۹۱.
  54. ↑ «آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.
  55. ↑ «نه خود و نه پدرانشان، آن (امر) را نمی‌دانند؛ بزرگ سخنی از دهانشان بیرون می‌آید؛ (آنان) جز دروغ نمی‌گویند» سوره کهف، آیه ۵.
  56. ↑ احکام القرآن، ج۳، ص۳۹۸؛ ریاض المسائل، ج۱۳، ص۴۴۰؛ المغنی، ج۱۲، ص۷۸.
  57. ↑ «کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند... چرا بر آن چهار گواه نیاوردند؟ و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۱، ۱۳.
  58. ↑ الموسوعة الفقهیه، ج۳۴، ص۲۰۴؛ دروغ، ص۲۸.
  59. ↑ الذریعه، ص۲۸۴.
  60. ↑ الذریعه، ص۲۸۴.
  61. ↑ «و از خداوند راست‌گفتارتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۱۲۲.
  62. ↑ «و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.
  63. ↑ معراج السعاده، ص۵۲۴-۵۲۶؛ دروغ، ص۱۱۸-۲۰۰؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۱-۳۰۰.
  64. ↑ جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸؛ اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۹.
  65. ↑ «تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد» سوره احزاب، آیه ۲۴.
  66. ↑ دروغ، ص۴۳.
  67. ↑ «منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  68. ↑ اطیب البیان، ج۱، ص۳۰۸.
  69. ↑ «و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.
  70. ↑ مفردات، ص۷۰۴، «کذب».
  71. ↑ «دل، آنچه می‌دید، دروغ نگفت» سوره نجم، آیه ۱۱.
  72. ↑ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴؛ ارشاد الاذهان، ص۵۳۱.
  73. ↑ شرح اصول کافی، ج۵، ص۲۶۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۶-۲۸۸؛ دروغ، ص۲۴۰-۲۵۰.
  74. ↑ حاشیة المکاسب، ج۱، ص۱۲۲.
  75. ↑ الروضة البهیه، ج۴، ص۲۳۵؛ ریاض المسائل، ج۹، ص۱۶۲.
  76. ↑ الحدائق، ج۲۵، ص۳۸۷-۳۸۸؛ کتاب البیع، ص۳۸۵؛ کتاب القضاء، ص۲۲۵.
  77. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۱۶.
  78. ↑ فیض القدیر، ج۱،ص ۵۵۷.
  79. ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۹۷؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۴۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۴.
  80. ↑ «پس کسانی که بر خداوند دروغ بندند ستمکارند» سوره آل عمران، آیه ۹۴.
  81. ↑ «در نگر که چگونه بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره نساء، آیه ۵۰.
  82. ↑ «و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام" تا بر خداوند دروغ بندید زیرا آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.
  83. ↑ «و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.
  84. ↑ الاختصاص، ص۲۳۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴-۸۵.
  85. ↑ جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳؛ کشف اللثام، ج۲، ص۳۷۱.
  86. ↑ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۳؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲.
  87. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.
  88. ↑ احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۴-۱۵۹۵؛ الاذکار النوویه، ص۳۷۸؛ الذریعه، ص۲۷۲-۲۷۳.
  89. ↑ محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۰۱؛ المباحث الاصولیه، ج۳، ص۱۷۰.
  90. ↑ نک: بنیاد ما بعدالطبیعه، ص۲۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۳۱۷.
  91. ↑ «لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  92. ↑ «از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.
  93. ↑ مصباح الشریعه، ص۳۱۴؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۰.
  94. ↑ مکارم الاخلاق، ص۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۲.
  95. ↑ الکافی، ج۸، ص۷۹؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۳۴۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸۸.
  96. ↑ مسند احمد، ج۶، ص۴۰۴؛ سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۲-۲۴۳، ۲۵۳.
  97. ↑ کشف المراد، ص۳۲۹؛ رسالة فی التحسین و التقبیح، ص۶۶.
  98. ↑ شرح السیر الکبیر، ج۱، ص۱۱۹؛ روح المعانی، ج۱۱، ص۴۵؛ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۱۱۷.
  99. ↑ الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۵؛ بحارالانوار، ج۷۳، ص۴۶.
  100. ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۶۳؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۲.
  101. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۱۹.
  102. ↑ «و اینکه (فردی) نادان (از) ما درباره خداوند سخنانی پریشان می‌گفت. و ما می‌پنداشتیم که هیچ‌گاه آدمیان و پریان بر خداوند دروغی نمی‌بندند» سوره جن، آیه ۴-۵.
  103. ↑ «من از او بهترم! مرا از آتش و او را از گل آفریده‌ای» سوره اعراف، آیه ۱۲.
  104. ↑ بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۲.
  105. ↑ «پروردگارتان شما را از این درخت باز نداشت مگر بدین رو که مبادا دو فرشته شوید یا از جاودانگان گردید» سوره اعراف، آیه ۲۰.
  106. ↑ «و برای آن دو سوگند خورد که من از خیرخواهان شمایم» سوره اعراف، آیه ۲۱.
  107. ↑ «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.
  108. ↑ «شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند» سوره بقره، آیه ۲۶۸.
  109. ↑ «و شیطان، کاری را که انجام می‌دادند برای آنان آراست» سوره انعام، آیه ۴۳؛ ﴿فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ﴾ «شیطان کردار آنان را در چشمشان آراست» سوره نحل، آیه ۶۳.
  110. ↑ «آگاه باشید که آنان از سر دروغگویی خود می‌گویند: خداوند فرزند آورده است؛ در حالی که بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره صافات، آیه ۱۵۱-۱۵۲.
  111. ↑ «و بر هر چه زبانتان به دروغ وصف می‌کند، نگویید: "این حلال است و آن حرام"» سوره نحل، آیه ۱۱۶.
  112. ↑ «به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.
  113. ↑ «سرکردگان کافر از قوم وی گفتند: بی‌گمان ما تو را در نابخردی می‌بینیم و ما تو را از دروغگویان می‌دانیم» سوره اعراف، آیه ۶۶.
  114. ↑ پس سردستگان کافر از قوم وی گفتند: ما تو را جز بشری مانند خویش نمی‌دانیم و جز این نمی‌بینیم که فرومایگان ما نسنجیده از تو پیروی کرده‌اند و در شما برتری نسبت به خویش نمی‌بینیم بلکه شما را دروغگو می‌پنداریم» سوره هود، آیه ۲۷.
  115. ↑ «بدین‌گونه برای کسانی که پیش از آنان بودند، هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه گفتند: او جادوگر یا دیوانه است» سوره ذاریات، آیه ۵۲؛ ﴿...فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ «و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.
  116. ↑ «سرکردگان کافر از قومش گفتند: این جز بشری مانند شما نیست، بر آن است که بر شما برتری جوید»... سوره مؤمنون، آیه ۲۴.
  117. ↑ «بر آن است که شما را با جادوی خویش از سرزمینتان بیرون براند پس چه نظر می‌دهید؟» سوره شعراء، آیه ۳۵.
  118. ↑ «و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.
  119. ↑ «یهودیان گفتند عزیر پسر خداوند است و مسیحیان گفتند: مسیح پسر خداوند است؛ این گفتار، سر زبان آنهاست که با گفته کافران پیشین همانندی می‌کند؛ خداوندشان بکشاد! چگونه (از حقّ) باز گردانیده می‌شوند؟» سوره توبه، آیه ۳۰.
  120. ↑ «و یهودیان و مسیحیان گفتند: ما فرزندان خداوند و دوستان اوییم» سوره مائده، آیه ۱۸.
  121. ↑ «پس از آنان، جانشینانی آمدند که کتاب (آسمانی) را به ارث بردند؛ کالای ناپایدار این جهان فروتر را می‌گیرند و می‌گویند: به زودی (توبه می‌کنیم و) آمرزیده خواهیم شد»... سوره اعراف، آیه ۱۶۹.
  122. ↑ «و گفتند آتش (دوزخ) جز چند روزی، به ما نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۸۰.
  123. ↑ «این بدان روست که آنان می‌گویند: آتش (دوزخ) جز روزهایی چند به ما نمی‌رسد» سوره آل عمران، آیه ۲۴.
  124. ↑ جامع البیان، ج۵، ص۱۷۷؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۴؛ زادالمسیر، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷.
  125. ↑ جامع البیان، ج۵، ص۱۷۸؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۴۶؛ فتح القدیر، ج۱، ص۴۷۷.
  126. ↑ جامع البیان، ج۴، ص۲۷۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۷؛ الدرالمنثور، ج۲، ص۱۰۹.
  127. ↑ «و (یهودیان) از آنچه شیطان‌ها در فرمانروایی سلیمان (به گوش این و آن) می‌خواندند (که سلیمان جادوگر است)؛ پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید ولی شیطان‌ها کافر شدند که به مردم جادو می‌آموختند» سوره بقره، آیه ۱۰۲.
  128. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۷.
  129. ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶۳-۶۵؛ مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۳-۱۸۴؛ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۳۹۳؛ ج۱۴، ص۲۵۱.
  130. ↑ «و برخی از آنان گروهی هستند که به تحریف کتاب (آسمانی) زبان می‌گردانند تا آن را از کتاب بپندارید در حالی که از کتاب نیست و می‌گویند که از سوی خداوند است و از سوی خداوند نیست؛ آنان دانسته بر خداوند دروغ می‌بندند» سوره آل عمران، آیه ۷۸.
  131. ↑ «بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.
  132. ↑ جامع البیان، ج۳، ص۴۳۸-۴۳۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۹؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۴.
  133. ↑ «می‌گویند: گواهی می‌دهیم که بی‌گمان تو فرستاده خدایی و خداوند می‌داند که تو به راستی فرستاده اویی و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  134. ↑ «و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند... و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۸، ۱۰.
  135. ↑ «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  136. ↑ «آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند: اگر شما را بیرون راندند ما نیز با شما بیرون خواهیم آمد و هیچ‌گاه به زیان شما از هیچ کس فرمان نمی‌بریم و اگر با شما جنگ شود به شما یاری خواهیم رساند» سوره حشر، آیه ۱۱.
  137. ↑ «و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷؛ نیز سوره حشر، آیه ۱۱.
  138. ↑ «و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند» سوره منافقون، آیه ۱.
  139. ↑ «گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۱-۱۲.
  140. ↑ «گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  141. ↑ «اگر (بنیامین) دزدی می‌کند (شگفت نیست) برادری دارد که (او نیز) پیش از این دزدی کرده است» سوره یوسف، آیه ۷۷.
  142. ↑ «زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.
  143. ↑ «کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند» سوره نور، آیه ۱۱.
  144. ↑ جامع البیان، ج۱۸، ص۱۱۷-۱۱۸؛ مجمع البیان، ج۷، ص۲۳۰؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۰.
  145. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۹۹؛ نورالثقلین، ج۳، ص۵۸۱؛ الصافی، ج۳، ص۴۲۳.
  146. ↑ «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.
  147. ↑ التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۳؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۶۷.
  148. ↑ «و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۶-۷۷.
  149. ↑ «روزی که خداوند همه آنان را برانگیزد، و برای او سوگند می‌خورند -همان‌گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند» سوره مجادله، آیه ۱۸.
  150. ↑ التبیان، ج۹، ص۵۵۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۴۲۱.
  151. ↑ «آگاه باشید آنانند که دروغگویند» سوره مجادله، آیه ۱۸.
  152. ↑ «می‌گویند سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم» سوره انعام، آیه ۲۳.
  153. ↑ «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.
  154. ↑ المیزان، ج۱۱، ص۱۳.
  155. ↑ «امروز بر دهان‌هایشان مهر می‌نهیم و از آنچه انجام می‌دادند دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان گواهی می‌دهند» سوره یس، آیه ۶۵.
  156. ↑ «روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.
  157. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۱۶؛ الدر المنثور، ج۲، ص۳۴۵؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۹۱-۳۹۲.
  158. ↑ مجمع البیان، ج۴، ص۳۴؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۸۳.
  159. ↑ «و کاش آنگاه که آنان را بر آتش نگاه داشته‌اند می‌دیدی که می‌گویند: ای کاش بازمان می‌گرداندند و آیات پروردگارمان را دروغ نمی‌شمردیم و از مؤمنان می‌شدیم... و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۷-۲۸.
  160. ↑ مفردات، ص۷۰۵، «کذب»؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۱۸۴.
  161. ↑ «در آن، نه یاوه‌ای می‌شنوند و نه دروغی،» سوره نبأ، آیه ۳۵.
  162. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۰.
  163. ↑ «بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵.
  164. ↑ «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۳.
  165. ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۳۵۹؛ فتح القدیر، ج۴، ص۱۲۰.
  166. ↑ «و برای خداوند سوگند می‌خورند -همان‌گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند، آگاه باشید آنانند که دروغگویند شیطان بر آنان چیرگی یافت... آنان حزب شیطان‌اند» سوره مجادله، آیه ۱۸-۱۹.
  167. ↑ «کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند دسته‌ای از شمایند ای مؤمنان! گام‌های شیطان را پی نگیرید و هر کس گام‌های شیطان را پی بگیرد (بداند که) بی‌گمان او به کار زشت و ناپسند فرمان می‌دهد» سوره نور، آیه ۱۱، ۲۱.
  168. ↑ الدرالمنثور، ج۵، ص۳۱.
  169. ↑ نک: جامع السعادات، ج۲، ص۲۴۶.
  170. ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۳۶۰، ۳۶۳، ۳۶۶-۳۶۹؛ احیاء علوم الدین، مج ۳، ص۱۵۹۷؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۳۵.
  171. ↑ یاد کن) آنگاه را که گفتند: یوسف و برادر (تنی)‌اش (بنیامین) برای پدرمان از ما دوست‌داشتنی‌ترند با آنکه ما گروهی توانمندیم؛ بی‌گمان پدر ما، در گمراهی آشکاری است؛ سوره یوسف، آیه:۸.
  172. ↑ گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود؛ سوره یوسف، آیه:۱۱-۱۲.
  173. ↑ «یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟» سوره نساء، آیه ۵۴.
  174. ↑ جامع البیان، ج۵، ص۱۹۳؛ التبیان، ج۳، ص۲۲۷-۲۲۸؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.
  175. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۴.
  176. ↑ «تنها کسانی که به آیات خداوند ایمان ندارند دروغ می‌بافند و همانانند که دروغگویند» سوره نحل، آیه ۱۰۵.
  177. ↑ «خداوند به شما پند می‌دهد که اگر مؤمنید هرگز به (بازگویی) مانند آن باز نگردید» سوره نور، آیه ۱۷.
  178. ↑ الاختصاص، ص۲۳۱؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۴.
  179. ↑ تحف العقول، ص۱۵۱؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۰؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۴۵۶.
  180. ↑ «و چون آیه‌ای را به جای آیه‌ای دیگر آوریم- و خداوند به آنچه فرو می‌فرستد داناتر است- می‌گویند: تو تنها دروغبافی؛ (چنین نیست) بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد و خوب می‌دانیم که آنان می‌گویند: جز این نیست که بشری به او آموزش می‌دهد؛ (چنین نیست، زیرا) زبان آن کس که (قرآن را) به او می‌بندند غیر عربی است و این (قرآن به) زبان عربی روشنی است * خداوند کسانی را که به آیات او ایمان ندارند راهنمایی نخواهد کرد و آنان را عذابی دردناک خواهد بود» سوره نحل، آیه ۱۰۱-۱۰۴.
  181. ↑ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۴-۵۹۵؛ فقه الصادق، ج۱۴، ص۴۱۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۱۲.
  182. ↑ «اما کافران بر خداوند دروغ می‌بافند» سوره مائده، آیه ۱۰۳.
  183. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۵.
  184. ↑ به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ همین‌گونه پیشینیان آنها (پیامبران را) دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه:۱۴۸.
  185. ↑ و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره انعام، آیه: ۱۱۶.
  186. ↑ آگاه باشید هر که در آسمان‌ها و هر که در زمین است از آن خداوند است؛ و آنان که شریکانی را در برابر خداوند (به پرستش) می‌خوانند از چه پیروی می‌کنند؟ آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره یونس، آیه:۶۶.
  187. ↑ نمونه، ج۸، ص۳۴۲.
  188. ↑ تحف العقول، ص۷۹؛ بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۱۶.
  189. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۷۵؛ نهج البلاغه، ج۳، ص۱۲۹؛ بحارالانوار، ج۲، ص۱۵۹.
  190. ↑ قرب‌الاسناد، ص۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۵۹.
  191. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۵.
  192. ↑ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶؛ نمونه، ج۹، ص۳۳۸-۳۳۹.
  193. ↑ «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  194. ↑ کنزالعمال، ج۳، ص۶۲۴؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۲۱؛ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۶.
  195. ↑ «می‌ترسم شما از او غافل گردید و گرگ او را بخورد» سوره یوسف، آیه ۱۳.
  196. ↑ مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۲؛ الدر المنثور، ج۴، ص۹؛ فتح القدیر، ج، ص۱۱.
  197. ↑ علل الشرایع، ج۲، ص۶۰۰؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۸۳.
  198. ↑ الدر المنثور، ج۴، ص۹.
  199. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۵.
  200. ↑ و ستمکارتر از آنکه بر خداوند دروغ بندد در حالی که به اسلام فرا خوانده می‌شود کیست؟ و خداوند قوم ستمگر را راهنمایی نمی‌کند. بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند؛ سوره صف، آیه ۷-۸.
  201. ↑ جامع البیان، ج۲۸، ص۱۱۱؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۴۶۳.
  202. ↑ آیا به کسانی ننگریسته‌ای که با گروهی که خداوند بر آنها خشم آورده است دوستی دارند، نه از آنانند و نه از شما و دانسته سوگند دروغ می‌خورند. خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است؛ بی‌گمان، بد است کاری که آنان می‌کردند. سوگندهای خود را سپر کرده‌اند، آنگاه (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند پس، عذابی خوارساز (در پیش) دارند؛ سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۶.
  203. ↑ مجمع البیان، ج۹، ص۴۱۹-۴۲۰؛ فتح القدیر، ج۵، ص۱۹۲؛ المیزان، ج۱۹، ص۱۹۳.
  204. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۶.
  205. ↑ «و کافران به مؤمنان گفتند از راه ما پیروی کنید و ما (نیز) باید بار گناهان شما را برداریم ولی آنان هیچ باری از گناهان ایشان را برنمی‌دارند؛ بی‌گمان آنان دروغگویند» سوره عنکبوت، آیه ۱۲.
  206. ↑ «و دسته‌ای از اهل کتاب گفتند: در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان فرو فرستاده شده است، ایمان آورید و در پایان آن بدان کفر ورزید باشد که آنان (از ایمان خود) بازگردند» سوره آل عمران، آیه ۷۲.
  207. ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۰؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۱۱؛ المیزان، ج۳، ص۲۵۷.
  208. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۶.
  209. ↑ «گفتند: به خداوند هم‌سوگند شوید که به او و خانواده‌اش شبیخون می‌زنیم سپس به خونخواه او می‌گوییم که ما هنگام کشتن (وی و) خانواده‌اش حضور نداشتیم و بی‌گمان ما راستگوییم» سوره نمل، آیه ۴۹.
  210. ↑ نمونه، ج۱۵، ص۴۹۵-۴۹۶.
  211. ↑ «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم که گرگ او را خورد و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند؛ (یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست، اکنون (کار من) شکیبی نیکوست و بر آنچه وصف می‌کنید از خداوند باید یاری جست» سوره یوسف، آیه ۱۷-۱۸.
  212. ↑ «و هر دو به سوی در پیش تاختند و آن زن پیراهن او را از پشت درید و شویش را کنار در، یافتند؛ زن گفت: کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.
  213. ↑ نمونه، ج۹، ص۳۸۹.
  214. ↑ «...و خداوند گواهی می‌دهد که منافقان، سخت دروغگویند * سوگندهاشان را سپر کردند»... سوره منافقون، آیه ۱-۲.
  215. ↑ جامع البیان، ج۲۸، ص۳۱؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۸؛ الصافی، ج، ص۱۷۷.
  216. ↑ «به خداوند سوگند می‌خورند که (سخنی) نگفته‌اند در حالی که بی‌گمان کلمه کفر (آمیز) را بر زبان آورده‌اند و پس از اسلام خویش کفر ورزیده‌اند» سوره توبه، آیه ۷۴.
  217. ↑ جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵-۲۳۶؛ اسباب النزول، ص۱۶۹-۱۷۰؛ مجمع البیان، ج۵، ص۹۱.
  218. ↑ «برای شما به خداوند سوگند می‌خورند تا خرسندتان گردانند» سوره توبه، آیه ۶۲.
  219. ↑ مجمع البیان، ج۵، ص۷۹؛ زاد المسیر، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰؛ بحارالانوار، ج۲۱، ص۱۹۸.
  220. ↑ جامع البیان، ج۱۰، ص۲۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۸۰-۳۸۱.
  221. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۷.
  222. ↑ «بنابراین، وای بر کسانی که (یک) نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند» سوره بقره، آیه ۷۹.
  223. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۷؛ الصافی، ج۱، ص۱۴۸؛ نورالثقلین، ج۱، ص۹۳.
  224. ↑ «و از ایشان کسی نیز هست که چون دیناری بدو بسپاری به تو باز نخواهد داد مگر آنکه پیوسته بر سرش ایستاده باشی؛ این بدان روی است که آنان می‌گویند: درباره بی‌سوادان راهی (برای بازخواست) بر ما نیست و بر خداوند دروغ می‌بندند با آنکه خود می‌دانند» سوره آل عمران، آیه ۷۵.
  225. ↑ التبیان، ج۲، ص۵۰۴-۵۰۵؛ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۸۲.
  226. ↑ «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود» سوره توبه، آیه ۷۵.
  227. ↑ «آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.
  228. ↑ التبیان، ج۵، ص۲۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۰۹-۲۱۲.
  229. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۷.
  230. ↑ «به زودی به خداوند سوگند می‌خورند که اگر یارایی می‌داشتیم با شما روانه می‌شدیم» سوره توبه، آیه ۴۲.
  231. ↑ جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۲؛ مفردات، ص۵۳۰، «طوع»؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴.
  232. ↑ «و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۴۲.
  233. ↑ «و از ایشان، کسی است که می‌گوید: به من اجازه (کناره‌گیری از جهاد) بده و مرا در آشوب میفکن!» سوره توبه، آیه ۴۹.
  234. ↑ جامع البیان، ج۱۰، ص۱۹۱-۱۹۲؛ التبیان، ج۵، ص۲۳۲-۲۳۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۵-۶۶.
  235. ↑ «خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.
  236. ↑ روح المعانی، ج۴، ص۱۴۴؛ المنیر، ج۴، ص۱۸۸؛ نمونه، ج۳، ص۱۹.
  237. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۸.
  238. ↑ «اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان خود اوست» سوره غافر، آیه ۲۸.
  239. ↑ سپس بهانه آنان، جز این نیست که می‌گویند سوگند به خداوند- پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم؛ سوره انعام، آیه ۲۳.
  240. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۸.
  241. ↑ نمونه، ج۱۹، ص۵۱۷؛ دروغ، ص۱۹۹.
  242. ↑ المیزان، ج۱۱، ص۱۰۳؛ نمونه، ج۹، ص۳۵۱-۳۵۲؛ دروغ، ص۱۹.
  243. ↑ «و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.
  244. ↑ الفرقان، ج۱۵، ص۴۶.
  245. ↑ جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۴-۳۷۵؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۱۴۹.
  246. ↑ «(یعقوب) گفت: (نه چنین است که می‌گویید) بلکه (هوای) نفستان کاری را در چشمتان آراست» سوره یوسف، آیه ۱۸.
  247. ↑ جامع البیان، ج۱۲، ص۲۱۵؛ المیزان، ج۱۱، ص۱۰۴؛ نمونه، ج۹، ص۳۴۵.
  248. ↑ نمونه، ج۹، ص۳۸۳.
  249. ↑ «و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.
  250. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.
  251. ↑ شرح اصول کافی، ج۹، ص۴۰۲؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۱.
  252. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۸.
  253. ↑ نمونه، ج۱۱، ص۴۱۵؛ دروغ، ص۲۰۵-۲۰۶.
  254. ↑ «گفت: آیا شما را بر او جز همان‌گونه امین می‌توانم داشت که پیش از این بر برادرش امین داشته بودم؟ پس خداوند بهترین نگهبان و او بخشاینده‌ترین بخشایندگان است» سوره یوسف، آیه ۶۴.
  255. ↑ «(یعقوب) گفت: هرگز او را با شما نمی‌فرستم تا در پیشگاه خداوند به من پیمانی سپارید که او را نزد من باز می‌آورید» سوره یوسف، آیه ۶۶.
  256. ↑ المیزان، ج۱۱، ص۲۱۷؛ تفسیر قرطبی، ج۹، ص۲۲۵.
  257. ↑ «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.
  258. ↑ جامع البیان، ج۶، ص۳۶۰؛ التبیان، ج۹، ص۳۴۴؛ الدر المنثور، ج، ص۲۸۱.
  259. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴.
  260. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۹.
  261. ↑ «اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی زیان رسانید، آنگاه از آنچه کرده‌اید پشیمان گردید» سوره حجرات، آیه ۶.
  262. ↑ جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۰؛ اسباب النزول، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰.
  263. ↑ جامع البیان، ج۲۶، ص۱۶۱؛ احکام القرآن، ج۳، ص۵۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۶، ص۳۱۱.
  264. ↑ مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۰؛ الصافی، ج۵، ص۴۹؛ نمونه، ج۲۲، ص۱۵۳.
  265. ↑ «پس ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ می‌بندد تا با نادانی مردم را گمراه گرداند کیست؟» سوره انعام، آیه ۱۴۴.
  266. ↑ «و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره انعام، آیه ۱۱۶.
  267. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۹.
  268. ↑ نمونه، ج۱۱، ص۴۱۳؛ دروغ، ص۲۲۲-۲۲۳.
  269. ↑ «گفتند: ای پدر! چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟» سوره یوسف، آیه ۱۱.
  270. ↑ «(در دشت) بگردد و بازی کند» سوره یوسف، آیه ۱۲.
  271. ↑ «و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۲.
  272. ↑ «و شبانگاه گریان نزد پدرشان آمدند» سوره یوسف، آیه ۱۶.
  273. ↑ «گفتند: ای پدر! ما رفته بودیم مسابقه بدهیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  274. ↑ «و یوسف را کنار بار خود وانهاده بودیم» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  275. ↑ «گرگ او را خورد» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  276. ↑ «و (می‌دانیم) اگر (هم) راستگو می‌بودیم (سخن) ما را باور نمی‌کردی» سوره یوسف، آیه ۱۷.
  277. ↑ «و خونی دروغین را بر پیراهن او آوردند» سوره یوسف، آیه ۱۸.
  278. ↑ المیزان، ج۷، ص۵۱؛ ج۱۱، ص۱۳.
  279. ↑ «سوگند به خداوند -پروردگار ما- که ما از مشرکان نبوده‌ایم بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۳-۲۴.
  280. ↑ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱.
  281. ↑ «کیفر کسی که به همسرت نظر بد داشته باشد جز آنکه زندانی شود یا به عذابی دردناک دچار گردد چیست؟» سوره یوسف، آیه ۲۵.
  282. ↑ نمونه، ج۹، ص۳۸۴-۳۸۵.
  283. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۳۸؛ وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.
  284. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.
  285. ↑ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۷؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.
  286. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۰.
  287. ↑ «آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.
  288. ↑ عیون الحکم و المواعظ، ص۲۹؛ کنز العمال، ج۳، ص۶۲۱.
  289. ↑ اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۲.
  290. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۱.
  291. ↑ پس کسانی که بعد از آن بر خداوند دروغ بندند ستمکارند؛ سوره آل عمران، آیه:۹۴.
  292. ↑ «و ستمگرتر از آن کس که بر خداوند دروغی بندد یا آیات او را دروغ شمارد، کیست؟» سوره انعام، آیه ۲۱.
  293. ↑ «ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد یا آیات او را دروغ شمارد کیست؟» سوره اعراف، آیه ۳۷.
  294. ↑ المیزان، ج۷، ص۴۴؛ فتح القدیر، ج۵، ص۲۲۰-۲۲۱.
  295. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۱.
  296. ↑ «هان! لعنت خداوند بر ستمکاران باد!» سوره هود، آیه ۱۸.
  297. ↑ «...تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  298. ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳.
  299. ↑ «لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.
  300. ↑ «و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت» سوره نساء، آیه ۵۲.
  301. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۱.
  302. ↑ «بی‌گمان خداوند کسی را که گزافکاری بسیار دروغگوست راهنمایی نمی‌کند» سوره غافر، آیه ۲۸.
  303. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۵.
  304. ↑ «بگو: بی‌گمان آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره یونس، آیه ۶۹.
  305. ↑ «آنان که بر خداوند دروغ می‌بندند رستگار نمی‌گردند» سوره نحل، آیه ۱۱۶.
  306. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۲.
  307. ↑ «و در روز رستخیز، کسانی را که بر خداوند دروغ بستند خواهی دید که رویشان سیاه است» سوره زمر، آیه ۶۰.
  308. ↑ تحف العقول، ص۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۸.
  309. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۲.
  310. ↑ «وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه ۷.
  311. ↑ «و آنچه را نمی‌پسندند برای خداوند قرار می‌دهند و زبان‌هاشان به دروغ می‌گوید که (پاداش) بهترین از آن آنهاست؛ ناگزیر آتش (دوزخ) از آن آنهاست و آنان فراموش شدگانند» سوره نحل، آیه:۶۲.
  312. ↑ «بر خداوند دروغی نبندید که شما را با عذابی نابود کند» سوره طه، آیه ۶۱.
  313. ↑ الصافی، ج۳، ص۳۱۱؛ جامع البیان، ج۱۶، ص۲۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۱۵.
  314. ↑ «فردا خواهند دانست که دروغزن خویشتن‌خواه، کیست؟» سوره قمر، آیه ۲۶.
  315. ↑ نه چنان است؛ اگر (از شرارت) باز نایستد بی‌گمان (موی) پیشانی (اش) را خواهیم گرفت و خواهیم کشید، (موی) پیشانی دروغگوی خطاکاری را؛ سوره علق، آیه:۱۵-۱۶.
  316. ↑ التبیان، ج۱۰، ص۳۸۲؛ فتح‌القدیر، ج۵، ص۴۶۹.
  317. ↑ «و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰
  318. ↑ «و آنان که به خداوند و پیامبرش دروغ گفته بودند خانه‌نشین شدند! به زودی از (میان) ایشان به کافران عذابی دردناک خواهد رسید» سوره توبه، آیه ۹۰.
  319. ↑ «سوگند دروغ می‌خورند خداوند برای آنان عذابی سخت آماده کرده است» سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۵.
  320. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۲.
  321. ↑ «بگو آیا دو نر را حرام کرده است یا دو ماده را؟ یا آنچه را زهدان‌های آن دو ماده در بر دارد؟ (بگو) مرا از روی دانش آگاه سازید اگر راستگویید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۳.
  322. ↑ «بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟» سوره انعام، آیه ۱۴۸.
  323. ↑ «یا آن کسی که آفرینش را می‌آغازد سپس آن را باز می‌گرداند و کسی که از آسمان و زمین به شما روزی می‌رساند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ بگو: اگر راست می‌گویید برهانتان را بیاورید» سوره نمل، آیه ۶۴.
  324. ↑ «بگو: اگر راست می‌گویید هر برهانی دارید بیاورید» سوره بقره، آیه ۱۱۱.
  325. ↑ «بگو آیا آنچه را به جای خداوند (به پرستش) می‌خوانید دیده‌اید؟ به من بنمایید که روی زمین چه آفریده‌اند؟ یا (آیا) در (پدید آوردن) آسمان‌ها شرکت داشته‌اند؟ اگر راست می‌گویید کتابی را که پیش از این بوده یا نشانی را که از دانشی بازمانده است برای من بیاورید» سوره احقاف، آیه ۴.
  326. ↑ «پس اگر راست می‌گویید نوشتار (و برهان) خود را بیاورید!» سوره صافات، آیه ۱۵۷.
  327. ↑ جامع البیان، ج۲۶، ص۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص۱۳۷.
  328. ↑ «اگر راست می‌گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید» سوره آل عمران، آیه ۹۳.
  329. ↑ جامع البیان، ج۴، ص۴-۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۴۵.
  330. ↑ «گواهانتان را که گواهی می‌دهند خداوند این را حرام کرده است بیاورید» سوره انعام، آیه ۱۵۰.
  331. ↑ «و چون گواه نیاورده‌اند پس آنانند که نزد خداوند دروغگویند» سوره نور، آیه ۱۳.
  332. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۲.
  333. ↑ «کسانی که گفتند: خداوند به ما سفارش کرده است که به فرستاده‌ای ایمان نیاوریم مگر آنکه برای ما قربانی‌یی بیاورد که آتش (آسمانی) آن را (به نشان پذیرش) بسوزد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.
  334. ↑ «بگو: پیش از من پیامبرانی برهان‌ها(ی روشن) و (همان) چیزی را که گفتید، برایتان آوردند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۳.
  335. ↑ جامع البیان، ج۴، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۶۲-۴۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۲۹۶.
  336. ↑ «و چون به آنان گفته شود به آنچه خداوند (بر پیامبر اسلام) فرو فرستاده است؛ ایمان آورید؛ می‌گویند: ما به آنچه بر (پیامبر) خودمان فرو فرستاده شده است ایمان می‌آوریم؛ و جز آن را انکار می‌کنند با آنکه آن (قرآن)، راستین است و کتابی را که آنان دارند، راست می‌شمارد؛ (نیز) بگو، اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.
  337. ↑ جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۴.
  338. ↑ «... با آنکه آن (قرآن)، راستین است» سوره بقره، آیه ۹۱.
  339. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ الصافی، ج۱، ص۱۶۳؛ الاصفی، ج۱، ص۵۴.
  340. ↑ «اگر ایمان دارید، چرا از این پیش، پیامبران خداوند را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۹۱.
  341. ↑ جامع البیان، ج۱، ص۵۸۸-۵۸۹؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۰.
  342. ↑ «و خداوند می‌داند که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه:۴۲.
  343. ↑ «اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.
  344. ↑ المیزان، ج۹، ص۲۸۹؛ نمونه، ج۷، ص۴۳۳.
  345. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۳.
  346. ↑ «(سلیمان) گفت: به زودی خواهیم دید که راست گفته‌ای یا از دروغگویان بوده‌ای؟» سوره نمل، آیه ۲۷.
  347. ↑ فتح القدیر، ج۴، ص۱۳۶؛ المیزان، ج۱۵، ص۳۵۷؛ نمونه، ج۱۵، ص۴۵۱.
  348. ↑ «و گواهی از کسان آن زن گواهی داد: اگر پیراهن وی از پیش دریده است زن راست می‌گوید و مرد از دروغگویان است و اگر پیراهنش از پشت دریده است زن دروغ می‌گوید و مرد از راستگویان است» سوره یوسف، آیه ۲۶-۲۷.
  349. ↑ «و چون (شویش) دید که پیراهن مرد از پشت دریده است گفت: بی‌گمان این از نیرنگ شما زنان است و نیرنگ شما زنان سترگ است ای یوسف! از این (رویداد) روی بگردان (و در گذر) و (ای زن!) تو نیز برای گناهت آمرزش بخواه که تو بی‌گمان از خطاکاران بوده‌ای» سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.
  350. ↑ «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.
  351. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۴.
  352. ↑ «بگو: ای یهودیان! اگر می‌پندارید که از میان مردم، تنها شما دوستان خداوندید اگر راست می‌گویید آرزوی مرگ کنید» سوره جمعه، آیه ۶.
  353. ↑ جامع البیان، ج۲۸، ص۱۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۹۶.
  354. ↑ المیزان، ج۱۹، ص۲۶۷.
  355. ↑ «بگو، اگر راست می‌گویید که از میان همه مردم، سرای واپسین نزد خداوند، ویژه شماست پس آرزوی مرگ کنید» سوره بقره، آیه ۹۴.
  356. ↑ التبیان، ج۱، ص۳۵۷؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج، ص۳۲-۳۳.
  357. ↑ «و هرگز آن (مرگ) را برای کارهایی که کرده‌اند آرزو نخواهند کرد» سوره جمعه، آیه ۷.
  358. ↑ جامع البیان، ج۱، ص۵۹۸؛ التبیان، ج۱۰، ص۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۲.
  359. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۴.
  360. ↑ «آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟ و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۲-۳.
  361. ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۸؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.
  362. ↑ جامع البیان، ج۲۰، ص۱۵۷؛ التبیان، ج۸، ص۱۸۶؛ تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۳۲۴-۳۲۵.
  363. ↑ «چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳.
  364. ↑ معانی القرآن، ج۳، ص۲۱۳-۲۱۴؛ التبیان، ج۵، ص۲۲۶؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۴-۱۵۵.
  365. ↑ جامع البیان، ج۱۰، ص۱۸۳؛ مجمع البیان، ج۵، ص۶۱؛ الصافی، ج، ص۳۴۵.
  366. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۵.
  367. ↑ «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  368. ↑ التبیان، ج۲، ص۴۸۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۹؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴.
  369. ↑ وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۳۴؛ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۲۶۲؛ نورالثقلین، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲.
  370. ↑ نمونه، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۰.
  371. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۵.
  372. ↑ المکاسب، ج۲، ص۱۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳.
  373. ↑ «و از گفتار دروغ (نیز) بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.
  374. ↑ جامع البیان، ج۱۷، ص۲۰۲-۲۰۳؛ التبیان، ج۷، ص۳۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۵۵.
  375. ↑ لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم؛ سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  376. ↑ لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم» سوره نور، آیه ۷.
  377. ↑ «مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.
  378. ↑ الدر المختار، ج۶، ص۷۴۹.
  379. ↑ «آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.
  380. ↑ الفتاوی المیسره، ص۳۸۹-۳۹۰؛ حواریات فقهیه، ص۳۰۲-۳۰۳.
  381. ↑ «و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.
  382. ↑ فیض القدیر، ج۱، ص۶۸؛ المکاسب، ج۲، ص۱۲؛ تفسیر سیدمصطفی خمینی، ج۳، ص۳۶۳.
  383. ↑ «و آنچه تو را بدان دانشی نیست، پی مگیر» سوره اسراء، آیه ۳۶.
  384. ↑ ریاض الصالحین، ص۶۰۶.
  385. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۳؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۰.
  386. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۷.
  387. ↑ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۷۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۶.
  388. ↑ میزان الحکمه، ج۳، ص۲۶۷۴.
  389. ↑ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۱؛ تحف العقول، ص۳۱۶؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵.
  390. ↑ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۸۵؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۳۳.
  391. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۳۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۴۷.
  392. ↑ تحف العقول، ص۱۴؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۶۷؛ میزان الحکمه، ج، ص۲۶۷۷.
  393. ↑ تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.
  394. ↑ سبل السلام، ج۴، ص۲۰۲؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۱۲؛ المکاسب، خمینی، ج۲، ص۵۴.
  395. ↑ جامع المقاصد، ج۵، ص۱۵۳.
  396. ↑ فیض القدیر، ج۶، ص۵۵۹؛ فتح الباری، ج۱۰، ص۴۲۲؛ ر.ک: بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۳.
  397. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۶.
  398. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۹۲؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۱۱؛ کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۰۰.
  399. ↑ «حجّ (در) ماه‌های شناخته‌ای (انجام‌پذیر) است پس کسی که در آن ماه‌ها حجّ می‌گزارد (بداند که) در حجّ، آمیزش و نافرمانی و کشمکش (روا) نیست» سوره بقره، آیه ۱۹۷.
  400. ↑ التبیان، ج۲، ص۱۶۴؛ مجمع البیان، ج۲، ص۴۴؛ فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۳.
  401. ↑ الکافی، ج۴، ص۳۳۸؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۳.
  402. ↑ «اگر بزهکاری برایتان خبری آورد» سوره حجرات، آیه ۶.
  403. ↑ معانی الاخبار، ص۲۹۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۷۰.
  404. ↑ کتاب الحج، ج۳، ص۳۶۰؛ ج۴، ص۱۵۵؛ جامع المدارک، ج۲، ص۴۰۴.
  405. ↑ الحدائق، ج۱۵، ص۴۵۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۵۵؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.
  406. ↑ جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۸۵؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۸۴؛ کتاب الحج، ج۴، ص۱۵۵.
  407. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۷.
  408. ↑ النصائح الکافیه، ص۲۲۷؛ المکاسب، انصاری، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۱۲؛ ج۲، ص۳۴۷.
  409. ↑ «آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند -نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است». سوره نحل، آیه ۱۰۶.
  410. ↑ مصباح الفقاهه، ج۱،ص ۶۲۰.
  411. ↑ «مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید»سوره آل عمران، آیه ۲۸.
  412. ↑ المکاسب، ج۲، ص۲۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰.
  413. ↑ من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۷۵؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۲۰، ۶۲۶.
  414. ↑ المستصفی، ص۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۲۲۵؛ الدر المختار، ج، ص۷۴۹؛ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۵۵.
  415. ↑ تحریر الاحکام، ج۴، ص۳۰۰؛ جامع المقاصد، ج۴، ص۲۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۳۸.
  416. ↑ المکاسب، ج۲، ص۱۷-۱۸؛ بحار الانوار، ج۶۹،ص ۲۵۲.
  417. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۷.
  418. ↑ کشاف القناع، ج۶، ص۵۳۱؛ المکاسب، ج۲، ص۳۱؛ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۶.
  419. ↑ «جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۱۰.
  420. ↑ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۶۳۷؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۴۵.
  421. ↑ سنن ابی داود، ج۲، ص۴۶۰؛ وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۴۴۲؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۹۴.
  422. ↑ «ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید!» سوره یوسف، آیه ۷۰.
  423. ↑ «بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است» سوره انبیاء، آیه ۶۳.
  424. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳.
  425. ↑ الکافی، ج۲، ص۲۱۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۲.
  426. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۴؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۵۲.
  427. ↑ المکاسب، امام خمینی، ج۲، ص۴۲، ۴۷.
  428. ↑ بحار الانوار، ج۷۳، ص۴۸؛ شرح اصول کافی، ج۹، ص۱۰۴.
  429. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۲؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۳.
  430. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۸.
  431. ↑ «و از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰.
  432. ↑ نیل الاوطار، ج۸، ص۸۲-۸۴؛ سر الاسراء، ج۱، ص۲۲۲.
  433. ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.
  434. ↑ جامع البیان، ج۱۱، ص۸۵؛ مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۹-۱۴۰؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۸۹.
  435. ↑ تحف العقول، ص۲۷۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۳۵.
  436. ↑ الکافی، ج۲، ص۳۴۰؛ تحف العقول، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰.
  437. ↑ مسند احمد، ج۵، ص۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۱؛ الامالی، ص۵۳-۵۳۸.
  438. ↑ صراط النجاة، ج۳، ص۲۹۸؛ نک: گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۴.
  439. ↑ مصباح الفقاهه، ج۱، ص۵۹۸؛ منهاج الفقاهه، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۲.
  440. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۸.
  441. ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۵۹؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.
  442. ↑ «و یهودیانی که به دروغ گوش می‌سپارند جاسوسان گروهی دیگرند آنان کسانی هستند که خداوند نخواسته است دل‌هایشان را پاکیزه گرداند؛ در این جهان، خواری و در جهان واپسین عذابی سترگ دارند * گوش سپارندگان به دروغ و بسیار حرام‌خوارند»؛ سوره مائده، آیه ۴۱-۴۲.
  443. ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۳۳۸؛ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.
  444. ↑ المنیر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰.
  445. ↑ التبیان، ج۳، ص۵۲۲؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۱۸۱؛ فتح القدیر، ج۲، ص۴۱.
  446. ↑ التحریر و التنویر، ج۶، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۵، ص۳۴۰-۳۴۱.
  447. ↑ گناهان کبیره، ج۱، ص۲۸۹.
  448. ↑ بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۶۴.
  449. ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۳۹.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=دروغ_در_قرآن&oldid=1318464»