حسین بن ابی‌سعید مکاری: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۴ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۵۸

آشنایی اجمالی

حسین بن ابی سعید المکاری بن هاشم بن حیان (حنان)، از راویان و محدثان شیعه قرن دوم و سوم قمری است. در برخی منابع و نسخ، نام وی حسن بن ابی‌سعید مکاری ضبط شده^[۱]، گرچه به نظر می‌رسد اشتباهی در نسخه‌برداری باشد. لذا بیشتر همان منابع، او را به نام حسین شناسانده‌اند ^[۲]. مرحوم خویی، با این استدلال که عموماً کسانی نام حسین دارند که کنیه‌شان ابوعبدالله است، قول دیگر را درست نمی‌داند^[۳].^[۴]

واقفی بودن ابن ابی سعید

ابن ابی سعید، در زمره راویان ائمه (ع) قرار دارد و روایات بسیاری از او با واسطه یا بی‌واسطه از امامان، در کتب و منابع حدیثی شیعه انعکاس یافته است^[۵]. از زیست نامه او اطلاع زیادی در دست نیست، جز آنکه کشی وی را از واقفیه دانسته^[۶] و بسیاری از رجالیون دیگر نیز آن را تأیید کرده‌اند^[۷]. نجاشی با بیان اینکه حسین و پدرش هاشم بن حیان، پیرو فرقه واقفیه بودند، او را در حدیث ثقه می‌داند و در ادامه می‌نویسد که ابوعمرو کشی برای او مذمت‌هایی را ذکر می‌کند که اینجا محل پرداختن به آنها نیست^[۸] و به این طریق از یادکرد بدی‌های او چشم می‌پوشد اما علامه حلی طبق همان داده‌ها که برخی از آنها در ادامه خواهد آمد، به صراحت او را با ابن‌سراج و علی بن حمزه بطائنی از اهل ضلال می‌داند^[۹]. تفرشی و دیگران نیز به تبع علامه، وی را گمراه توصیف می‌کنند^[۱۰]. دسته‌ای دیگر صرفاً به ذکر واقفی بودنش بسنده می‌کنند، بی‌آنکه به جایگاه حدیثی‌اش اشاره کنند^[۱۱]. اما مجموعه اخباری که وجود دارد، حاکی از منفی بودن شخصیت مذهبی وی است^[۱۲].

ابن ابی سعید و امام رضا (ع)

بر اساس برخی داده‌ها، وی چند دیدار با امام رضا (ع) داشته است. در یکی از آنها که به اتفاق چند تن دیگر از سران واقفیه با امام به گفت‌و‌گو پرداخته، هر چند او سخنگوی جمع نبوده، اما به نظر می‌رسد با آنچه علی بن ابی حمزه به نمایندگی آنان با امام محاجه کرده، همسویی داشته است و آن گفت‌و‌گو به روشنی از بی‌اعتقادی وی و همراهانش حکایت دارد^[۱۳].

روزی بر امام رضا (ع) وارد شد و از روی دشمنی و عناد گفت: «آیا خداوند تو را به مقامی رسانده که ادعای پدرت را تکرار میکنی؟» امام (ع) فرمودند: «تو را چه شده است و چرا با پیشوایان بر حق به مخالفت بر می‌خیزی؟ خداوند نور وجودت را خاموش نماید و فقر و تنگدستی را در خانه‌ات مستقر سازد. آیا نمی‌دانی که خداوند به حضرت عمران وحی نمود که پسری به تو عطا می‌کنم و خداوند به او مریم را عطا کرد و به مریم عیسی را بخشید. پس عیسی از مریم و مریم از عیسی بود و عیسی و مریم در حقیقت یک وجود می‌باشند، همانطور که من از پدرم و پدرم از من و ما حقیقت واحده‌ای هستیم». ابن ابی سعید در برابر سخنان امام (ع) سکوت کرد و از نزد امام (ع) بیرون رفت. دیری نپایید او دچار فقر و تنگدستی گردید تا این که مرگش فرا رسید در حالی‌که به غذای شبش محتاج بود^[۱۴].

در روایت مشابه دیگری، او در ابتدای سخن با زبانی تند، به امام خطاب می‌کند و می‌گوید: خداوند تو را به جایگاهت بنشاند، از اینکه همانندی با پدرت را ادعا می‌کنی. سپس با نفرین امام مواجه می‌شود^[۱۵]. بر این اساس، این نکته که برخی از رجالیون وی را ثقه دانسته‌اند^[۱۶] باید به دوره پیش از این مربوط دانست و الا به آسانی نمی‌توان وی را توثیق کرد^[۱۷].

اساتید و شاگردان

به هر حال، حسین بن ابی‌سعید مکاری از راویان امام صادق (ع) و امام رضا (ع) بود و با اینکه جزء واقفیه شناسایی شده، هیچ رابطه‌ای میان او و امام کاظم (ع) در منابع تاریخی دیده نمی‌شود، چنان که حدیثی نیز، حتی با واسطه، از آن حضرت در کارنامه روایت‌گری خود ندارد. مکاری از افرادی مثل ابوحمزه ثمالی، ابوبصیر و عبدالملک بن عمرو روایت کرده^[۱۸] و افرادی چون محمد بن علی بن حکم، علی بن عمر زیات، محمد بن سنان، حسین بن عماره، نضر بن سوید و حسین بن محبوب از او روایت نموده‌اند^[۱۹]. او کتابی موسوم به النوادر نیز از خود به جای گذاشته که حسن بن محمد بن سماعه که خود از واقفه بود^[۲۰] آن را روایت کرده است^[۲۱].^[۲۲].^[۲۳]

ابن ابی سعید المکاری در راویان امام رضا در مسند الرضا

نام او حسین و نام پدرش ابوسعید هاشم بوده است او از جماعت واقفیه به شمار می‌رفت و از روایات او معلوم می‌گردد که با حضرت رضا(ع) بسیار عناد داشته است، امام(ع) او را از مجلس خود طرد کرد و او را نفرین نمود و فرمود: خداوند نور تو را خاموش کند و فقر را در خانه‌ات وارد سازد تا همواره در ظلمت و پریشانی به سر بری و راه به جایی پیدا نکنی.

و با همه شهرتی که این مرد در میان محدثین دارد شیخ طوسی او را در کتب خود ذکر نکرده ولی نجاشی گوید: حسین و پدرش هاشم هر دو از ارکان واقفیه بودند، ابو عمرو کشی در حال خود اخباری در مذمت او نقل می‌کند ابن ابی سعید کتابی هم در حدیث به نام نوادر کبیر تألیف کرده که حسن بن سماعه آن کتاب را از وی روایت می‌کند.^[۲۴]

جستارهای وابسته

واقفیه

منابع

پانویس

↑ خلاصة الأقوال، ص۳۳۵؛ إیضاح الاشتباه، ص۱۴۷؛ وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۳۳۹.
↑ وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۳۴۹، ۵۲۹؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۵۸.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۹۵-۱۹۷.
↑ خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.
↑ الکافی، ج۲، ص۶۹، ج۳، ص۴۰۵؛ الاستبصار، ج۳، ص۱۰۲.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۶۵.
↑ رجال النجاشی، ص۳۸؛ التحریر الطاووسی، ص۶۴۵.
↑ رجال النجاشی، ص۳۸.
↑ خلاصة الأقوال، ص۴۲۱.
↑ نقد الرجال، ج۵، ص۲۵۸؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۸۶، ۳۱۳.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۶۵؛ الرجال، ابن غضائری، ص۱۱۷.
↑ خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.
↑ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۱۱۴؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۷۱؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۱۶۶.
↑ من لا یحضره فقیه، ج۳، ص۹۳.
↑ الکافی، ج۶، ص۱۹۵؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۷۶.
↑ فائق المقال، ص۱۰۳؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۴۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۹۵-۱۹۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۳، ص۷۷.
↑ خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷؛ محمدی، حسین، رضانامه ص ۴۲.
↑ الکافی، ج۲، ص۶۹، ج۳، ص۴۰۵؛ الإمامة و التبصرة، ص۸۳ الاستبصار، ج۳، ص۱۰۲.
↑ الکافی، ج۲، ص۵۳۴؛ ج۴، ص۳۹؛ ج۶، ص۱۹۵؛ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۶؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۴۱۲؛ تهذیب الأحکام، ج۸، ص۲۳۱.
↑ هدیة العارفین، ج۱، ص۲۶۷.
↑ رجال النجاشی، ص۳۸؛ نقد الرجال، ج۲، ص۷۳؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۲۹؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۵۱۳.
↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استر آبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا؛ الإمامة و التبصرة من الحیرة، علی بن حسین قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی، قم، اول، ۱۴۰۴ق، إیضاح الاشتباه، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: محمد حسون، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ الرجال، احمد بن حسین واسطی معروف به ابن غضائری (۴۵۰ق)، تحقیق: محمد رضا حسینی جلالی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، احمد بن عبدالرضا بصری (۱۰۸۵ق)، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹قی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ کشف اللثام عن قواعد الأحکام، محمد بن حسن اصفهانی معروف به فاضل هندی (۱۱۳۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر له و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق -حیدری، اول، ۱۴۱۵قی: مسند الإمام الرضا عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ نقد الرجال، سیدمصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علوا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ هدیة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، اسماعیل بن محمد امین بغدادی (۱۳۹۹ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا، وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۰۴ اق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، پنجم، ۱۴۰۳ق.
↑ خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.
↑ عطاردی قوچانی، عزیزالله، راویان امام رضا در مسند الرضا، ص ۲۷-۲۸.

اصحاب امام رضا (ع)

[1] خلاصة الأقوال، ص۳۳۵؛ إیضاح الاشتباه، ص۱۴۷؛ وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۳۳۹.

[2] وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۳۴۹، ۵۲۹؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۵۸.

[3] معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۹۵-۱۹۷.

[4] خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.

[5] الکافی، ج۲، ص۶۹، ج۳، ص۴۰۵؛ الاستبصار، ج۳، ص۱۰۲.

[6] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۶۵.

[7] رجال النجاشی، ص۳۸؛ التحریر الطاووسی، ص۶۴۵.

[8] رجال النجاشی، ص۳۸.

[9] خلاصة الأقوال، ص۴۲۱.

[10] نقد الرجال، ج۵، ص۲۵۸؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۸۶، ۳۱۳.

[11] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۶۵؛ الرجال، ابن غضائری، ص۱۱۷.

[12] خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.

[13] بحار الأنوار، ج۴۹، ص۱۱۴؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۷۱؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۱۶۶.

[14] من لا یحضره فقیه، ج۳، ص۹۳.

[15] الکافی، ج۶، ص۱۹۵؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۷۶.

[16] فائق المقال، ص۱۰۳؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۴۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۹۵-۱۹۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۳، ص۷۷.

[17] خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷؛ محمدی، حسین، رضانامه ص ۴۲.

[18] الکافی، ج۲، ص۶۹، ج۳، ص۴۰۵؛ الإمامة و التبصرة، ص۸۳ الاستبصار، ج۳، ص۱۰۲.

[19] الکافی، ج۲، ص۵۳۴؛ ج۴، ص۳۹؛ ج۶، ص۱۹۵؛ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۶؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۴۱۲؛ تهذیب الأحکام، ج۸، ص۲۳۱.

[20] هدیة العارفین، ج۱، ص۲۶۷.

[21] رجال النجاشی، ص۳۸؛ نقد الرجال، ج۲، ص۷۳؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۲۹؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۵۱۳.

[22] منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استر آبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا؛ الإمامة و التبصرة من الحیرة، علی بن حسین قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی، قم، اول، ۱۴۰۴ق، إیضاح الاشتباه، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: محمد حسون، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ الرجال، احمد بن حسین واسطی معروف به ابن غضائری (۴۵۰ق)، تحقیق: محمد رضا حسینی جلالی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، احمد بن عبدالرضا بصری (۱۰۸۵ق)، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹قی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ کشف اللثام عن قواعد الأحکام، محمد بن حسن اصفهانی معروف به فاضل هندی (۱۱۳۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر له و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق -حیدری، اول، ۱۴۱۵قی: مسند الإمام الرضا عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ نقد الرجال، سیدمصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علوا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ هدیة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، اسماعیل بن محمد امین بغدادی (۱۳۹۹ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا، وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۰۴ اق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، پنجم، ۱۴۰۳ق.

[23] خواجه میرزا، محمود و واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌سعید مکاری»، دانشنامه امام رضا ص ۴۰۷.

[24] عطاردی قوچانی، عزیزالله، راویان امام رضا در مسند الرضا، ص ۲۷-۲۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

@@ خط ۳۹: / خط ۳۹: @@
 {{اصحاب امام رضا}}
-[[رده:حسین بن ابی‌سعید مکاری]]
+[[رده:اصحاب امام رضا]]
 [[رده:اعلام]]