هجرت به مدینه در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث هجرت به مدینه است. "هجرت به مدینه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

هجرت به مدینه در حدیث - هجرت به مدینه در نهج البلاغه - هجرت به مدینه در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل هجرت به مدینه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

هجرت به معنای دوری و ترک کردن است و مصداق روشن آن در هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه تبلور یافته است که در ربیع الاول سال سیزده هجری در پی افزایش آزار و اذیت‌های مشرکان نسبت به مسلمانان به وقوع پیوست. هجرت پیامبر به از مکه به مدینه مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفته است.

مقدمه

"هجرت" در لغت به معنای دوری و ترک کردن است. هجرت خصوصاً اگر به منظور فراهم آوردن شرایط بهتری برای ترویج و حفظ دین و یا دوری از محیط گناه باشد، مورد سفارش اسلام است.

هجرت در آیات و روایات

در قرآن کریم و روایات به اهمیت چنین هجرت‌هایی که نمونه بارز آن در هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه تبلور یافته، اشاره شده است. خداوند متعال در آیه ۱۰۰ سوره نساء می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾ در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾.

در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) درباره اهمیت هجرت (از محیط گناه) آمده است: "هر کس برای حفظ دینش از نقطه‌ای از زمین به نقطه‌ای دیگر هجرت کند، اگرچه یک وجب باشد، مستوجب رسیدن به بهشت است".

آغاز هجرت از مکه به مدینه

حضرت محمد(ص) سیزده سال در مکه به تبلیغ دین اسلام مشغول بود. آن حضرت با مشکلات بسیار در راه تبلیغ مواجه بود. مشرکان مکه با تمام توان سعی داشتند جلوی رشد اسلام را بگیرند؛ از این رو در این سیزده سال، تعداد مسلمانان (نسبت به ده سال تبلیغ در مدینه) بسیار کم بود. با فراهم شدن زمینه تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و گرایش دو قبیله بزرگ آنجا (اوس و خزرج) به اسلام، پیامبر اکرم(ص) تصمیم گرفت با یاران ستمدیده خویش به آن دیار مهاجرت کند. در واقع، تصمیم به هجرت، به نوعی خواست و دستور الهی بود. بنابراین رسول اکرم(ص) از مسلمانان خواست تا به مدینه هجرت کنند. مسلمانان کم کم شهر مکه و در واقع، خانه و زندگی خویش را ترک کردند و به مدینه رفتند، جز پیامبر اکرم(ص)، علی(ع)، ابوبکر و عده‌ای از اهل بیت پیامبر(ص) و تعداد معدودی از دیگر مسلمانان، کسی از آنها در مکه باقی نماند.

مشرکان مکه پس از اطلاع از هجرت مسلمانان به مدینه، سخت نگران شدند و با خود گفتند: اگر محمد(ص) هم به مدینه هجرت کند، این شهر، پایگاهی جدی علیه آنها خواهد شد. بنابراین تصمیم گرفتند در "دارالندوه" جمع شوند و در این باره به رایزنی بپردازند.

آنها پس از طرح پیشنهادهایی مانند زندانی کردن، تبعید و قتل آن حضرت، سرانجام طبق پیشنهاد ابوجهل، تصمیم گرفتند از هر قبیله‌ای جوانی ورزیده و چالاک را انتخاب کنند تا این افراد شبانه به منزل پیامبر اکرم(ص) بریزند و آن حضرت را به قتل برسانند و بدین وسیله، همه قبایل در ریختن خون محمد(ص) شریک باشند و بنی‌هاشم نتوانند کاری بکنند.

قرآن کریم در آیه ۳۰ سوره انفال به همین مطلب اشاره دارد. در این آیه آمده است: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾. فرشته وحی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد و دستور داد که خانه‌اش را ترک و به سوی مدینه هجرت کند. رسول اکرم(ص) قبل از خارج شدن از خانه به علی(ع) دستور داد تا در بستر حضرت بخوابد تا دشمنان گمان کنند آن حضرت در خانه است.

ابن‌هشام می‌نویسد: "پیامبر(ص) به علی(ع) دستور داد امشب در بستر من بخواب و همان بردی که من هنگام خوابیدن روی خود می‌کشم، روی خود بینداز.... علی(ع) با کمال میل، این خطر را به جان خرید و حاضر شد آن شب در رختخواب رسول اکرم(ص) بخوابد تا آن حضرت] بتواند با خیال آسوده از مکه دور شود. علاوه بر این، حضرت علی(ع) مأمور بود اماناتی را که مردم نزد پیامبر(ص) داشتند به آنها برگرداند و با اهل بیت پیامبر(ص) به سوی مدینه رهسپار شود".

ابن‌سعد می‌نویسد: "رسول خدا(ص) با اینکه خانه‌اش محاصره بود، از خانه بیرون آمد، مشتی خاک به سوی دشمنان پاشید و آیات ابتدای سوره یس را تلاوت کرد". مؤرخان می‌نویسند: "ابوبکر با اجازه پیامبر اکرم(ص) در این سفر، همراه حضرت شد". پیامبر برای گمراه کردن دشمنان بر خلاف جهت حرکت به سوی مدینه (جهت شمال) با همسفر خویش به سمت جنوب مکه رفتند و در غار ثور پنهان شدند.

جوانان قریش که خانه پیامبر را محاصره کرده بودند، آماده بودند که شبانگاه به خانه حمله کنند و آن حضرت را به قتل برسانند. طبق نقل برخی از منابع، ابولهب، عموی پیامبر که با دشمنان آن حضرت همراه بود، مانع شد و گفت: "در این خانه، زن و بچه‌ها هستند و حمله شبانه، باعث ترس و وحشت آنها خواهد شد".

دشمنان هنگام صبح به خانه حضرت ریختند؛ اما از آن حضرت خبری نبود. حضرت علی (ع) را دیدند که در بستر پیامبر خوابیده است. وقتی از آن حضرت از پیامبر(ص) سؤال کردند، آن بزرگوار اظهار بی‌اطلاعی کرد. طبق نقلی دیگر، حضرت علی(ع) فرمود: "شما از او خواستید از این شهر بیرون رود و او رفت". ایثار و فداکاری علی بن ابی‌طالب(ع) در این شب که به "لیلةالمبیت" مشهور شده است، سبب شد آیه ۲۰۷ سوره بقره در این باره نازل شود. در این آیه آمده است: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾.

مشرکان مکه، وقتی نقشه خویش را نقش بر آب دیدند ناامید نشدند. آنها با تمام توان تصمیم گرفتند به جستجوی پیامبر(ص) بپردازند. آنان در مکه اعلام کردند هر کس محمد(ص) را زنده دستگیر کند و به قریش بسپارد، صد شتر به او پاداش خواهند داد. مشرکان مکه در جستجوی پیامبر(ص) تا نزدیک غار ثور هم آمدند؛ اما تارهای عنکبوت که بر در غار تنیده شده بود و کبوتری که در آنجا لانه ساخته بود، آنها را مطمئن ساخت که کسی داخل این غار نشده است.

پیامبر اکرم(ص) سه شبانه روز در غار ثور به‌سر برد. در این مدت، ابوبکر نیز با پیامبر(ص) بود. آرامش بر آن حضرت حاکم بود و حتی گاهی که ابوبکر اظهار اضطراب می‌کرد، به او دلداری می‌داد و می‌فرمود: ﴿لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾.

در این مدت افرادی مانند: عبدالله بن ابوبکر و عامر بن فهیره، به طور پنهانی با آنان ارتباط داشتند و به ایشان آب و غذا می‌رساندند و اخبار مکه را در اختیار پیامبر می‌گذاشتند.

با عادی‌تر شدن اوضاع، آن حضرت تصمیم گرفت از غار ثور خارج شده، به سوی مکه حرکت کند. ابن اثیر زمان خروج پیامبر را از غار، اول ربیع الاول ۱۴ هجری نوشته است. هنگام حرکت به سمت مدینه علاوه بر ابوبکر، غلام ابوبکر، عامر بن فهیره و عبدالله بن اریقط (به عنوان راهنما) همراه حضرت بودند .

از مکه تا مدینه، مشکل چندانی برای پیغمبر پیش نیامد. تنها مؤرخان به این نکته اشاره دارند که فردی به نام "سراقة بن مالک" به امید رسیدن به جایزه قریش، به تعقیب پیامبر و همراهانش پرداخت؛ اما بر اثر دعای پیامبر اکرم(ص) دستان اسبش به زمین فرو رفت و سرانجام از کرده خویش پشیمان شد. طبق قول مشهور، رسول اکرم(ص) دوشنبه دوازدهم ربیع‌الاول سال سیزدهم بعثت، به منطقه قبا (ابتدای مدینه) رسیدند. مسلمانان که مشتاقانه منتظر رسیدن پیامبر(ص) به شهر مدینه بودند، به استقبال آن حضرت آمده بودند. حضرت در همین منطقه ماند تا علی(ع) و همراهانش به ایشان ملحق شوند. طبق برخی نقل‌ها پیامبر(ص) چهار شبانه روز یعنی روزهای دوشنبه تا پنجشنبه را در قبا (دو فرسخی مدینه) ماند و در این مدت، مسجد قبا را بر پا کرد.

علی(ع) سه روز بعد، پس از برگرداندن امانات به مردم، با دختر رسول خدا(ص) و فاطمه دختر زبیر روانه مدینه شد. پیغمبر(ص) در روز جمعه با گروهی از "بنی‌النجار" و هشتاد خانوار از قبیله "بنی‌سالم بن عوف" که اسلام آورده بودند، نخستین "نماز جمعه" را در مدینه برپا کرد.

سرانجام با ورود حضرت علی (ع) و همراهانش به قبا، پیامبر اکرم(ص) با استقبال پرشور مسلمانان مدینه وارد این شهر شدند و رسالت خویش را در این شهر دنبال کردند. هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه سرآغاز تحولی عظیم در تاریخ اسلام محسوب می‌شود. از اولین اقدامات آن حضرت پس از ورود به این شهر، خریداری زمین مسجدی بود که بعدها به مسجد النبی معروف شد. آن حضرت، این زمین را از دو کودک یتیم خرید.

با ورود پیامبر(ص) به مدینه، حکومت اسلامی در این شهر تشکیل شد، پیروان دین اسلام زیاد شدند و کمتر از ده سال، تقریباً تمام شبه جزیره عربستان به دین اسلام گرویدند. در واقع، همین اهمیت سبب شد که هجرت پیامبر(ص) به مدینه به عنوان آغاز تاریخ اسلام مطرح شود.

اهداف و انگیزه‌ها

درباره انگیزه‌ها و اهداف هجرت از مکّه به چند نکته اشاره می‌کنیم؛

1. مکّه سرزمین مناسبی برای ادامه دعوت نبود و رسول خدا(ص) نهایت بهره‌برداری ممکن را از این شهر کرده بود و هیچ امیدی برای پیوستن گروه‌های دیگری- لااقل در آینده نزدیک- به آیین اسلام نداشت. هنگامی ماندن در این شهر و تحمّل آزار و اذیّت قریش قابل توجیه بود که امید می‌رفت، با ورود دسته‌های جدید به حوزه مسلمانی، اسلام قدرت گیرد، امّا حال که مکّه گروه‌هایی از جوانان مؤمن و مستضعف را تقدیم اسلام کرده، جز موانع گسترده برای جلوگیری از نشر و گسترش دین چیزی ندارد، نه تنها ماندن در این شهر قابل توجیه نیست، بلکه خیانت به دعوت اسلامی و فراهم نمودن زمینه نابودی و فروپاشی آن است.
2. رسول اکرم(ص) به عنوان نماینده و مبلّغ آیین توحیدی نمی‌توانست به پیشرفت‌های اندک دوران مکّه بسنده کند؛ زیرا اسلام دین همه بشریت است و همه انسان‌ها را در سراسر گیتی مخاطب خود می‌داند؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾. از سوی دیگر موفقیت‌های به دست آمده فعلی نمی‌توانست زمینه اجرای همه احکام و قوانین اسلام و تحقق اهداف والای آن خصوصا اجرای مقررات اجتماعی و حکومتی دین را فراهم سازد. گذشته از این فرزندان عبد المطلب و خاندان بنی هاشم فقط می‌توانستند، شخص رسول خدا(ص) را در قبال دشمنی و تجاوز مشرکان قریش حفظ کنند؛ البته این نیز پس از رحلت ابوطالب با فشارهای توان‌فرسایی که روز به روز دامنه آن گسترده‌تر می‌شد، تا حدود زیادی دستخوش تغییرات منفی شده وضعیت خطرناکی پیدا کرده بود. آنان هرگز نمی‌توانستند و نخواهند توانست از یاران پیامبر(ص) حمایت و دفاع کنند تا چه رسد به این که بخواهد آیین خود را ترویج کند و روز به روز بر شمار مسلمانان بیفزاید.
3. مسلمانان سال‌های دراز در مقابل ظلم و ستم، و عذاب و شکنجه مداوم و بی‌امان مشرکان مقاومت و پایداری کرده بودند. چنان که گروهی از یاران بی‌پناه حضرت به ناچار ترک شهر و دیار کردند و از ظلم و ستم قریش به سرزمین غربت در آن سوی آب‌های دریای سرخ فرار نمودند. اگر افراد معدودی چون حمزه و شمار دیگری بودند که خانواده‌هایشان از آنان حمایت می‌کردند، سایر مسلمانان غالبا از توده‌های ضعیف و بی‌پناه بودند و چاره‌ای جز صبر و شکیبایی، و تحمّل آزار و اذیّت و شکنجه‌های توان‌فرسای دشمن را نداشتند. حال اگر همین وضعیت تداوم پیدا می‌کرد، نه تنها روحیه یأس و نومیدی بر آنان مستولی می‌شد، چه بسا به شرک و بت‌پرستی بازمی‌گشتند و خود و دیگران را به هلاکت می‌انداختند.
4. در نهایت قریش به این نتیجه رسید که با طرح نقشه پیامبر(ص) برای همیشه از دست او خلاص شود. سران کفر برای اجرای این توطئه، کم‌هزینه‌ترین راه را برگزیدند تا مگر خاندان هاشم توان خون‌خواهی پیامبر(ص) را نداشته به ناچار تن به مصالحه دهند و آنگاه که محمّد(ص) کشته شد، از بین بردن پیروان وی آسان‌تر خواهد بود و حتی اگر به حال خود رها شوند، در نهایت محکوم به اضمحلال و نابودی خواهند بود. هر چند این اندیشه ناشی از عصبیت قبیله‌ای و حمیت جاهلی بود، امّا بسی زیرکانه طرّاحی شده بود و به قریش امکان می‌داد تا اهداف شرورانه خود را در قبال اسلام و پیامبر(ص) عملی سازد. بدین ترتیب روشن می‌شود که پیامبر(ص) و مسلمانان همراه او چاره‌ای نداشتند، جز این که از شهر مکّه بیرون روند و در مکانی امن و امان ساکن شوند؛ چنان که در آنجا به دور از هرگونه فشاری و با آزادی تمام برای تشکیل جامعه اسلامی برنامه‌ریزی کنند و پیامبر(ص) بتواند به نشر دعوت و ابلاغ رسالت خود به نحو کامل اقدام نماید..

راز انتخاب مدینه‌

باید به این پرسش پاسخ داد که چرا پیامبر اکرم(ص) شهر یثرب را برای هجرت برگزید و آنجا را پایگاه دعوت خویش قرار داد؟ انتخاب مدینه به چند عامل مربوط است. در اینجا به گوشه‌ای از این عوامل اشاره می‌کنیم؛

1. چنان که گذشت، مکّه را جایگاه خاصی در دل مردم بود و بدون سیطره بر آن و برچیدن بت‌پرستی و جایگزینی آیین اسلامی، دعوت توحیدی پیامبر(ص) شکست خورده به حساب می‌آمد. دعوت اسلامی همان اندازه به‌ مکّه محتاج بود که مکّه به دعوت اسلامی. بنابراین ضرورت داشت جایی به عنوان پایگاه این دعوت انتخاب شود که علاوه بر نزدیکی، بتوان از آنجا اوضاع مکّه را زیر نظر داشت و نوعی فشار سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی به وقت لزوم بر آن وارد ساخت. مدینه همان جایی بود که مقدمات و لوازم اعمال چنین فشاری در آن موجود بود. مدینه می‌توانست به دلیل قرار داشتن در مسیر کاروان‌های بازرگانی و تجاری قریش، مکّه را از نظر اقتصادی در فشار قرار دهد. خصوصا که منبع تأمین معاش مردم که در درجه نخست، تجارت و مبادلات بازرگانی بود.
2. پیش از این دیدیم که هجرت به مدینه تنها راه حل ممکن فراروی پیامبر(ص) بود. هجرت به طایف فایده‌ای نداشت. مردم این شهر تحت تأثیر پیوندهای اقتصادی خویش با مکّه بودند و به خوبی می‌دانستند که تا چه اندازه به بازارهای مصرف مکّه محتاج هستند. سایر قبایل عرب قدرتی در خود نمی‌دیدند تا بخواهند از پیامبر(ص) و مسلمانان حمایت و دفاع کنند و پناه بردن به آنان جز فزونی مشکلات، دستاوردی برای حضرت نداشت. یمن، ایران، روم، شام و سایر مناطق، زیر سلطه دو ابرقدرت بزرگ آن روزگار بودند که با هجرت به این سرزمین‌ها جز مشکلات و خطرات هولناک بهره‌ای عاید پیامبر(ص) و دعوت توحیدی نمی‌شد. برخورد کسری با نامه پیامبر اکرم(ص) و مأموریتی که برای نابودی اسلام به فرماندار ایرانی یمن داد، بهترین دلیل بر این نکته است که این مناطق نمی‌توانست در فهرست اماکن مناسب برای هجرت مسلمانان قرار گیرد. حبشه نیز به لحاظ موقعیت جغرافیایی علاوه بر این که از مکّه فاصله زیادی داشت، نظر به واقعیت‌های اجتماعی، سیاسی، انسانی و نژادی و نیز به عنوان یک کشور افریقایی نمی‌توانست رهبری یک برنامه اصلاحی جهانی را در هیچ یک از زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی و حتی فکری و اجتماعی بر عهده‌ گیرد. علاوه بر این لشکرکشی از حبشه موجب می‌شد که همه قبائل عرب به دلیل پیوندهای خویشاوندی و نژادی، و حمیّت و عصبیّت عربی در کنار مکّیان قرار گیرند و از آنان تا پای جان در مقابل مسلمانان دفاع کنند.
3. مدینه از نظر زراعی غنی‌تر از مکّه بود. بنابراین اگر روزی با نوعی فشار بازرگانی روبه‌رو می‌شد، البته در توان مکّه نبود که هرگز چنین فشاری بر مدینه تحمیل کند؛ در عین حال مدینه می‌توانست در مقابل این فشار مقاومت کند و بدون تسلیم شدن در مقابل خواسته دیگران، به نوعی هرچند مشقّت بار به زندگی روزمره خود ادامه دهد.
4. اهالی مدینه در اصل مردمان مهاجر یمن بودند که در قدیم الایام نوعی تمدّن ابتدایی داشتند. بدین ترتیب نه همانند مردمان بیابان‌گرد عرب، قلب‌های خشن داشتند و نه همچون مردم قریش در فضای روانی خاصی به دنبال امتیازات ویژه و مصالح منطقه‌ای بودند. از سوی دیگر به خاطر رقابت‌های آشکار تیره‌های عدنانی و قحطانی، حتی اگر مردم مدینه انگیزه‌های دینی و عقیدتی نداشتند، از تسلیم پیامبر(ص) به دشمن عدنانی، خودداری می‌کردند.
5. مردم مدینه طعم تلخ انحراف را چشیده بودند و جنگ‌های پی‌درپی آنان را از پای درآورده بود؛ آنها همواره در رعب و وحشت به سر می‌بردند، چنان که شب و روز اسلحه بر زمین نمی‌گذاشتند. وقتی پیامبر(ص) اسعد بن زراره را به اسلام دعوت کرد، وی خطاب به حضرت گفت: من از اهالی یثرب و از مردم قبیله خزرج هستم. ریسمان پیوند میان ما و برادران اوسی‌مان گسسته است. امید دارم خداوند این رشته را به وسیله‌ تو پیوند دهم. من گرامی‌تر از تو ندیدم....
6. بشارت‌های یهود مدینه درباره ظهور قریب الوقوع پیامبری در منطقه عربستان، همه را برای پذیرش دین جدید آماده کرده بود، امّا نیاز به شرایط مساعد و مناسبت‌های تشویقی داشتند. حال چرا پیامبر(ص) چنین استعدادهایی را نادیده بگیرد و فرصت را برای آنان فراهم نسازد؟
7. از همه گذشته، مردم مدینه، خودشان از پیامبر(ص) دعوت کردند تا به این شهر هجرت کند؛ با او در عقبه منی بیعت کردند و به حضرت وعده یاری و نصرت دادند و متعهّد شدند که چونان زن و فرزند خویش از آن حضرت دفاع کنند و حتی در این راه سلاح بردارند و در مقابل همگان بایستند..

پیمان برادری مهاجران‌

احتمال می‌رفت مسلمانان در مهاجرت به یثرب با مشکلات و مصاعب فراوانی روبه‌رو شوند که نیاز به همراهی و همکاری فوق العاده داشت. از این‌رو پیمان برادری مهاجران به عنوان مقدمه هجرت مطرح شد. هدف این بود که مناسبات انسانی را از حد روابط مصلحتی تا مرتبه برادری بالا کشد. چنان که در ابتدا که هنوز آیه ارث نیامده بود، برخی از مسلمانان گمان می‌کردند که برادری بدون پیوند نسبی هم موجب ارث است.

این مطلب بر عمق و ژرفای تأثیر این حادثه در روحیات و مناسبات مسلمانان دلالت دارد. به هر حال، رسول اکرم(ص) پیش از هجرت مهاجران را بر اساس حق و مواسات با هم برادر کرد: ابوبکر و عمر؛ حمزه و زید بن حارثه؛ عثمان و عبد الرحمن بن عوف؛ زبیر و عبدالله بن مسعود؛ عبادة بن حارث و بلال؛ مصعب بن عمیر و سعد بن ابی وقّاص؛ ابو عبیده جراح و سالم مولای، ابوحذیفه؛ سعید بن زید و طلحه؛ علی(ع) و خودش. آن‌گاه خطاب به علی(ع) فرمود: آیا خشنود نمی‌شوی که من برادر تو باشم؟

علی(ع) گفت: آری یا رسول الله؛ خشنود شدم. پیامبر(ص) فرمود: تو در دنیا و آخرت برادر من هستی..

آغاز هجرت‌

مورّخان می‌گویند: بیعت دوم عقبه سه ماه پیش از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه بود. چنان که در جای دیگر می‌گویند: علی الظاهر پس از بیعت نخست عقبه که یاران حضرت به سبب آزار و اذیّت قریش توان زندگی در مکّه را نداشتند، پیامبر(ص) به آنان اجازه داد تا به مدینه هجرت کنند و خود در انتظار اذن خداوند، در مکّه ماند. یاران پیامبر(ص) به صورت پراکنده از مکّه خارج شدند و به مدینه رفتند.

توطئه شوم‌

اشراف قریش در دار الندوه گرد هم آمدند و احدی از آنان غایب نبود. حاضران از خاندان‌های بنی عبد شمس، نوفل، عبد الدار، جمح، سهم، اسد، مخزوم و دیگر خانواده‌های مکّه بودند و اجازه ندادند که احدی از تهامه وارد شود؛ زیرا تهامی‌ها هوادار محمّد(ص) بودند. همچنان که مواظب بودند تا احدی از خاندان هاشم یا کسانی که به گونه‌ای با آنها ارتباط دارند، از این جریان باخبر نشود.

مطابق گزارش‌ها، شیطان نیز در چهره پیری نجدی همراه آنان وارد مجلس شد. آنها با هم مشورت و رایزنی کردند که با محمّد(ص) چه کنند؟

پیشنهادهایی مطرح شد. از جمله کسی گفت: او را به زنجیر آهنی بسته حبس نمایند، امّا احتمال دادند که با یارانش ارتباط برقرار کند و آنان، او را آزاد کنند. پیشنهاد شد او را به سرزمین‌های دیگر تبعید کنند؛ چنان دیدند که این کار به محمّد(ص) امکان می‌دهد تا به نشر و ترویج دین خود همّت گمارد. در نهایت رأی آنان بر پیشنهاد ابوجهل یا شیطان قرار گرفت که از هر قبیله یک جوان دلیر و نسب‌دار و گیرنده انتخاب کنند و آنگاه به هر کدام از جوانان یک شمشیر برّنده بدهند و آنان با شمشیرهای خود بر پیامبر(ص) وارد شوند و دسته‌جمعی او را بکشند و خون او در میان همه قبایل پراکنده شود و بنی عبد مناف نتوانند با همه طوایف قریش بجنگند و ناچار به گرفتن دیه تن در دهند و آنان هم دیه می‌دهند. بدین ترتیب کار پایان می‌یابد.

روشن است که ویژگی‌هایی که برای جوانان در نظر گرفتند، برای این بود که هیچ یک از قبایل به تسلیم جوان خویش نیندیشد؛ زیرا اگر او را تحویل دهند، بنی هاشم برای وارد کردن ضربه هر چند محدود به قریش قدرت بیشتری خواهد داشت.

همچنان که چنین ویژگی‌هایی، اجراکنندگان این جنایت پلید را در انجام مأموریت آنها که ذره‌ای تردید، و ضعف و سستی در اجرای آن جایز نبود، مطمئن‌تر و جسورتر می‌ساخت. به هر حال خداوند متعال از طریق وحی پیامبرش را از این توطئه آگاه کرد: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾..

علی(ع) در بستر پیغمبر(ص)

مورّخان می‌گویند: جوانان قریش بر در خانه پیامبر(ص) که مطابق برخی‌ روایات، خانه عبد المطلب بود، فراهم شدند و انتظار می‌بردند تا به خواب رود. از جمله می‌توان به افراد زیر اشاره کرد، حکم بن ابی العاص، عقبة بن ابی معیط، نضر بن حارث، امیة بن خلف، زمعة بن اسود، ابولهب، ابوجهل، ابوغیطله، طعمة بن عدی، ابی بن خلف، خالد بن ولید، عتبه، شیبه، حکیم بن حزام، نبیه و منبه، پسران حجّاج. قریش از میان ده یا پانزده قبیله خود، ده یا پانزده نفر یا بیشتر، به اختلاف روایات، انتخاب کردند تا به طور دسته جمعی رسول خدا(ص) را با شمشیرهایشان بکشند. در برخی نقل‌ها یکصد نفر آمده است.

ما این عدد را بعید می‌دانیم؛ زیرا علاوه بر مخالفت صریح با سایر روایات، چیزی در دست نداریم که عدد صد را برای تعداد قبایل قریش تأیید کند. چنان که نمی‌توان احتمال داد از هر قبیله چند نفر آمده باشند؛ زیرا روایات تصریح دارد که از هر قبیله فقط یک نفر حضور داشته است. به هر حال توطئه‌گران آماده شدند و گرد هم آمدند. خداوند متعال نیز پیامبرش را از مکر آنان آگاه کرد. رسول اکرم(ص) علی(ع) را از توطئه قریش خبر داد و او را فرمود که در بسترش بخوابد. علی(ع) گفت: ای پیامبر خدا، آیا با خوابیدن من در آنجا تو سالم می‌مانی؟ پیامبر(ص) فرمود: بلی، علی(ع) خنده‌ای تبسّم‌آمیز کرد و به شکرانه این افتخار، سر به سجده گذاشت. سپس در بستر پیامبر(ص) خوابید و برد خصوصی حضرت را روی خود کشید.

پیامبر(ص) در حالی از خانه خارج شد که قریش خانه را در محاصره داشتند و انتظار می‌کشیدند تا بخوابد. رسول خدا(ص) به هنگام بیرون شدن از خانه، این‌ آیه را تلاوت می‌کرد: ﴿جَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ﴾.

وقتی علی(ع) در بستر رسول خدا(ص) خوابیده بود، ابو بکر آمد. او به گمان این که علی(ع) پیامبر(ص) است، گفت: ای پیغمبر خدا(ص)؛ علی(ع) گفت: پیغمبر خدا(ص) به سوی چاه میمونه رفت. او را دریاب. بدین ترتیب ابو بکر با پیامبر(ص) وارد غار شد.

گویند: مشرکان قریش، علی را همچون پیامبر(ص) سنگ‌باران کردند و او به خود می‌پیچید، و سرش را زیر پارچه کرده بود و تا صبح بیرون نیاورد.

قریش صبحگاهان به علی(ع) یورش بردند و تا او چشم خود را به آنان باز کند، با شمشیرهای کشیده به او حمله آوردند. خالد بن ولید از همه جلوتر بود، علی پرید و با تردستی و چالاکی، دستش را گرفت و به هم پیچاند. خالد چون بچه شتر به هوا می‌رفت و به سان شتر کف کرده بود. علی(ع) شمشیر را از دست خالد گرفت و با آن به قریش سخت گرفت. مشرکان از جلوی او به بیرون‌ خانه گریختند، چنان که گوسفند می‌رمد. چون به او نگریستند، دریافتند که علی است. پرسیدند: تو علی هستی؟ گفت: من علی هستم. گفتند: هدف ما تو نبودی. یارت چه کرد؟ فرمود: از او چیزی نمی‌دانم..

قریش در جستجوی پیغمبر(ص)

قریش برای پیدا کردن پیامبر(ص)، به سرعت جاسوسان خود را بسیج کرد و آنان برای انجام این مأموریت بر شتران رام و سرکش، سوار شدند و جای پای حضرت را بردند تا به نقطه‌ای رسیدند که ابو بکر به او ملحق شده بود. ردشناس گفت: کسی که در جستجوی او هستید، در اینجا مرد دیگری به او پیوسته است. قریش رد را بردند تا به در غار رسیدند. امّا خداوند آنان را از ورود به غار بازداشت. بدین ترتیب که عنکبوتی بر در غار تار تنیده و کبوتری تخم گذاشته بود.

قریش از دیدن تار عنکبوت و تخم کبوتر، به این نتیجه رسید که غار متروک است و احدی وارد آن نشده است وگرنه تار عنکبوت پاره می‌شد و تخم کبوتر می‌شکست و کبوتر وحشی بر در غار آرام نمی‌گرفت. علی(ع) تا شب صبر کرد. آنگاه در تاریکی شب، همراه هند بن ابی هاله، در غار ثور به حضور رسول خدا(ص) رسید. حضرت به هند فرمود که دو شتر برای او و همراهش خریداری کند. ابو بکر گفت: ای پیغمبر خدا؛ من دو شتر برای خود و شما آماده کرده‌ام تا با آن به یثرب بروید. پیامبر(ص) گفت: هر دو یا یکی را قبول نمی‌کنم، مگر این که بهایش را بگیری. ابو بکر گفت: پس مال‌ شما. پیامبر(ص) علی(ع) را فرمود تا بهای شتران را به ابو بکر پرداخت کرد.

پس او را به حفظ عهد خود و ادای امانت‌های مردم سفارش کرد. قریش و مردم عرب که در موسم حج از بیرون مکّه می‌آمدند، اموال و کالاهای خود را نزد پیامبر(ص) به امانت می‌گذاشتند تا برایشان نگه‌داری کند.

پیامبر(ص) علی(ع) را فرمود که صبح و شام بر دامنه کوه فریاد زند: هر که نزد محمّد امانتی دارد بیاید تا امانتش را به او پس دهیم. سپس به او فرمود: علی؛ از این پس ناپسندی از قریش نخواهی دید تا به من بپیوندی. پس امانت مرا در حضور مردم و آشکارا ادا کن. من فاطمه دخترم را به تو می‌سپارم و هر دوی شما را به خداوند؛ او شما را حفظ کند..

استقبال از پیامبر خاتم

می‌گویند مردم یثرب هرگز به اندازه روزی که رسول خدا(ص) وارد این شهر شد، سرور و شادمانی نکردند و در تاریخ این شهر خاطره‌ای ثبت نشده که تا این حد مردم را به وجد و پای‌کوبی کشانده باشد.

عایشه می‌گوید: چون پیامبر(ص) به مدینه رسید، زنان و کودکان انصار شادی کنان می‌خواندند: طلع البدر علینا من ثنیّات الوداع وجب الشّکر علینا ما دعا الله داع ایّها المبعوث فینا جئت بالامر المطاع‌ ماه از ثنیة الوداع بر ما تابید؛ تا آن هنگام که کسی خدای را بخواند، شکر این نعمت بر ما واجب شد. ای که در میان ما برانگیخته شده‌ای، فرمانی آورده‌ای که قطعا به آن عمل خواهیم کرد.

رسول خدا(ص) به سمت راست تغییر جهت داد تا در قباء فرود آمد.

در روایت دیگری هست که رسول خدا(ص) آستین‌هایش را به رقص آورد. پس از چند روز توقّف در قباء، پیامبر اکرم(ص) عازم مدینه شد.

آورده‌اند که به هنگام عبور حضرت بر قبیله بنی نجار، زنان قبیله در استقبال از او دف زنان، همه این شعر را همخوانی می‌کردند: نحن نساء من بنی النجّار یا حبّذا محمد من جار ما زنانی از قبیله بنی نجّار هستیم؛ خوش‌حالیم که محمّد همسایه ما می‌شود. پیامبر(ص) از آنان پرسید: آیا مرا دوست می‌دارید؟ همه در پاسخ گفتند: آری. یا رسول الله؛

رسول خدا(ص) سه بار پی‌درپی گفت: من نیز شما را دوست می‌دارم. حلبی می‌گوید: این دلیل آشکاری است بر جواز شنیدن آواز و دف‌زنی در غیر عروسی. ابن کثیر هم به روایت صحیح بخاری و صحیح مسلم بر جواز غنا در عروسی و هنگام آمدن مسافر استدلال کرده است..

بررسی و مناقشه‌

از نظر ما این مطالب و گفته‌ها نادرست است، زیرا:

• ثنیة الوداع در جهت شام‌: ثنیة الوداع در جهت مکّه نیست، بلکه در مسیر کسانی است که از شام به مدینه می‌آیند. سمهودی بیان می‌کند که‌ در ثنیة الوداع مسجدی است که وقتی مسافر شام وارد مدینه می‌شود، در سمت چپ او قرار دارد. من در هیچ یک از سفرهایی که در مسیر مکّه- مدینه انجام شده، نامی از ثنیة الوداع ندیده‌ام. شاید مستند کسانی که‌ این محل را در مسیر مکّه قرار داده‌اند، سخن زنانی باشد که به هنگام ورود پیامبر(ص)، شعر می‌خواندند.

علاوه بر این گزارش‌های ورود و خروج پیامبر(ص) در حوادث و سفرهای تبوک، خیبر، موته، غزوه عالیه و غابه دلالت دارد که ثنیة الوداع در مسیر شام و خیبر به مدینه واقع است. به هر حال درست است که به هنگام بازگشت رسول اکرم(ص) از تبوک، مسلمانان با این شعر، از آن حضرت استقبال کردند. چنان که ابن قیّم معتقد است که این دو بیت به هنگام بازگشت رسول خدا(ص) از غزوه تبوک بوده است. او می‌گوید: چون رسول خدا(ص) در بازگشت از تبوک به مدینه نزدیک شد، مردم برای استقبال از آن حضرت بیرون آمدند و زنان و کودکان نیز بیرون آمدند و این شعار را سردادند: «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنَا مِنْ ثَنِيَّاتِ الْوَدَاعِ‌ وَجَبَ الشُّكْرُ عَلَيْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ‌»

البته برخی از راویان می‌گویند: این سرود در هنگام ورود پیامبر(ص) از مکّه به مدینه خوانده می‌شد. امّا این توهّمی آشکار است؛ زیرا ثنیة الوداع در مدخل مدینه از سمت شام قرار دارد و کسی که از مکّه به مدینه بیاید از این محل عبور نمی‌کند و آنجا را نمی‌بیند، مگر آنکه به قصد شام از مدینه بیرون رود..

ورود پیامبر(ص) به مدینه‌

پس از پانزده روز توقّف در قباء رسول خدا(ص) آهنگ یثرب کرد. مورّخان در تاریخ دقیق خروج حضرت از مکّه، ورود به قباء و مدینه اختلاف فراوانی دارند. در عین حال به اتّفاق عقیده دارند که در روزهای نخست ماه ربیع الاول به یثرب وارد شد. مطابق بررسی‌های علّامه مجلسی، رسول خدا(ص) روز دوشنبه اول ماه ربیع الاول از مکّه خارج شد و روز جمعه دوازدهم همین ماه وارد مدینه شد. این عقیده شیخ مفید نیز هست و برخی هم بر آن ادّعای اجماع کرده‌اند.

بر پایه یک روایت، پیامبر(ص) پیش از برآمدن خورشید به یثرب رسید. او و همراهش هر دو لباس سفید شبیه هم بر تن داشتند. همین مسأله مردم را به اشتباه می‌انداخت و آنان به گمان این که ابو بکر، پیامبر(ص) است، به او سلام می‌کردند؛ تا این که خورشید بالا آمد و بر چهره پیامبر(ص) تابید. ابو بکر بر او سایه انداخت. این موقع مردم، پیامبر(ص) را شناختند.

قطعا این روایت نادرست است. چنان که مورّخان تأکید کرده‌اند، رسول خدا(ص) در گرمای میانه روز (در شدّت گرما) وارد مدینه شد..۴۷۳

منزل پیامبر(ص) در مدینه‌

روز جمعه رسول خدا(ص) به قصد مدینه بر مرکب خویش سوار شد. علی(ع) نیز همراه او بود و از حضرت جدا نمی‌شد. پیامبر(ص) از محله هیچ یک از قبیله‌های ساکن در یثرب نمی‌گذشت، مگر این که اصرار داشتند، نزد آنان فرود آید، امّا پاسخ رسول خدا(ص) به همگان چنین بود: شترم را رها کنید که خودش دستور دارد.

شتر که حضرت افسارش را رها کرده بود، همچنین راه یافت تا به جایی رسید که مسجد النبی(ص) را در آنجا ساختند؛ شتر در این مکان از رفتن بازایستاد و زانو بر زمین زد. این زمین به خانه ابو ایوب انصاری فقیرترین شهروند یثرب، نزدیک بود. ابو ایوب یا مادرش، بار سفر رسول خدا(ص) را به خانه برد و حضرت که علی(ع) نیز با او بود، در این منزل ساکن شد تا مسجد و خانه‌ها را ساختند.

گفته‌اند: رسول اکرم(ص) یک ماه، هفت ماه یا یک سال کامل در خانه ابو ایوب انصاری ماند. به عقیده ما یک ماه درست‌تر می‌نماید؛ زیرا بعید است، کار ساختمان مسجد که انصار و مهاجران با جدیّت تمام در ساخت آن کار می‌کردند و رسول خدا(ص) نیز به آنان کمک می‌کرد؛ بیش از این به طول انجامیده باشد. سایر مهاجران نیز بی‌خانه نماندند؛ بلکه انصار در بردن آنان با هم به رقابت پرداختند و بر اساس سهمیه‌بندی در میان انصار پراکنده شدند..

منابع

1. ابراهیمی، زینب، گاه‌شمار، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
2. حاجی‌زاده، یدالله، هجرت به مدینه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
3. عاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه ج۱