اعتدال در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اعتدال است. اعتدال از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اعتدال در لغت - اعتدال در قرآن - اعتدال در حدیث - اعتدال در نهج البلاغه - اعتدال در اخلاق اسلامی - اعتدال در معارف دعا و زیارات - اعتدال در معارف و سیره سجادی - اعتدال در معارف و سیره نبوی - اعتدال در سیره معصوم - اعتدال در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• مصدر "اعتدال"، از فعل عربی "عدل یعدل"، به معنای "برابری و میانه‌روی" و به معنای "رعایت حد وسط در کمیت و با کیفیت" به کار رفته است. این واژه به معنای "استقامت و پایداری" نیز آمده است.
• کلمه دیگری که در زبان عربی، معادل کلمه میانه‌روی در زبان فارسی است، واژه "اقتصاد" است. این کلمه از ریشه فعل "قصد یقصد" به معنای "پرهیز از افراط و تفریط در امور" است. این واژه در معنای "استقامت و پایداری" نیز به کار رفته است.
• اما اعتدال، در اصطلاح، به معنی ثبات و پایداری بر فضیلت و استقامت در سلوک و رفتار شایسته از منظر عقل و شرع و برگرداندن امیال مختلف انسانی از افراط و تفریط، به حدّ میانه است.

جایگاه میانه‌روی در کلام نبوی

• از رسول خدا(ص) احادیث و روایات بسیاری درباره لزوم میانه‌روی در امور به دست ما رسیده و پیامبر خدا(ص) در این احادیث، میانه‌روی را از اجزای چهل و پنج گانه نبوت برشمرده و میانه روهای امتش را "رحماء امت خود" معرفی کرده است. آن حضرت، میانه‌روی در غنا و فقر را عامل نجات بخش انسان‌ها دانسته و فرموده است: "خداوند مرا به نه چیز توصیه کرد که یکی از این نه چیز، رعایت میانه‌روی در حال فقر و غناست".
• همچنین پیامبر اکرم(ص) در روایتی فرمود: "هنگامی که خداوند برای اعضای خانه‌ای نیکی بخواهد، آنان را در کار دین دانا می‌سازد و خردسالانش، بزرگانشان را محترم می‌شمارند و مدارا در معیشت و میانه‌روی در مخارج را نصیب آنان می‌سازد؛ و عیب‌هایشان را به آنان می‌نماید تا از آنها باز گردند و اگر برای آنان غیر از این بخواهد، آنها را به خودشان واگذار می‌کند".

جایگاه میانه‌روی در سیره نبوی(ص)

• اصل میانه‌روی از اصولی است که در سیره رسول اکرم(ص) به وضوح دیده می‌شود و رسول خدا(ص) مصداق کامل اعتدال بود؛ به گونه‌ای که ایشان در سراسر دوران حیات پربرکتشان هیچ گاه و در هیچ امری از اعتدال خارج نشدند. سیره ایشان سیره‌ای معتدل بود، چنانکه امیرمؤمنان(ع) در وصف آن حضرت فرموده است:"سیره و رفتار ایشان میانه‌روی بود".
• پیام‌آور اعتدال که خود نمونه اعلای اعتدال بود، بسیار تأکید داشت که امتش نیز به او اقتدا و از افراط و تفریط، دوری و سیرت میانه‌روی را اختیار کنند؛ به همین دلیل، با اصرار می‌فرمود: « أَيُّهَا النَّاسُ‌ عَلَيْكُمْ‌ بِالْقَصْدِ، عَلَيْكُمْ‌ بِالْقَصْدِ، عَلَيْكُمْ‌ بِالْقَصْدِ» آن حضرت، مسلمانان را از اینکه به طور کامل به دنیا گرایش یابند- همچنان که یهود چنین‌اند - و از اینکه دنیا را رها کنند و به رهبانیت رو آورند- همچنان که برخی مسیحیان این گونه‌اند - نهی کرده، بهترین امور را امری می‌دانست که در حد اعتدال باشد.
• رسول خدا(ص) در رفتار فردی، در خانواده و اجتماع، در اداره امور و سیاست و حتی در رویارویی با دشمنان و در میدان نبرد، اعتدال را رعایت و از افراط و تفریط در هر کاری پرهیز می‌کرد. در روایتی مشهور که علمای شیعه و سنی نقل کرده‌اند، آمده که امام حسین(ع) فرموده است: "از پدرم درباره سیره رسول خدا(ص) در خارج از منزل پرسیدم؛ فرمود: رسول خدا(ص) در همه امور، معتدل و میانه‌رو بود و گاهی افراط و گاهی تفریط نمی‌کرد"‌.

میانه‌روی در عبادت

• از دیگر سفارش‌های رسول خدا(ص) میانه‌روی در عبادات و دوری گزیدن از تکلف در امور عبادی است. ایشان فرموده است: "همانا این دین، دینی محکم و متین است؛ پس با ملایمت، در آن در آیید (تندروی نکنید) و عبادت خدا را به بندگان خدا با کراهت تحمیل نکنید تا مانند سوار درمانده‌ای باشید که نه مسافتی را پیموده و نه مرکبی به جای گذاشته است (مرکبش به سبب زیادی سرعت، در میان راه از رفتن بازمانده و خودش هم به مقصدی نرسیده است)".
• همچنین آن حضرت در روایتی دیگر به علی(ع) فرمود: "ای علی!... عبادت پروردگارت را مبغوض خویشتن قرار نده! زیاده‌روی کننده چیزی را پشت سر نگذاشته و پیش نیز نرفته است! پس چون کسی عمل کن که امیدوار است در پیری بمیرد و پروا کن چون کسی که می‌ترسد فردا بمیرد".
• انس نیز نقل کرده است: "روزی پیامبر اکرم(ص) به مسجد وارد شد و دید بین دو ستون مسجد ریسمانی بسته شده است؛ پس فرمود: " این ریسمان چیست؟ " مردم ‌گفتند: " این ریسمان، مال فلانی است؛ چون در نماز، ناتوان می‌شود، از آن کمک می‌گیرد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: " آن را باز کنید! هر یک از شما باید تا زمانی نماز گزارد که با نشاط است؛ چون خسته شد، باید بخوابد". ‌
• در روایتی دیگر از ابن عباس نقل شده است: "روزی پیامبر اکرم(ص) هنگام خواندن خطبه دید که مردی ایستاده است ؛ فرمود: "او کیست؟"‌ گفتند: "او ابو اسرائیل است که نذر کرده است زیر آفتاب بایستد، ننشیند، به زیر سایه نرود، سخن نگوید و روزه باشد"؛ پیامبر اکرم(ص) فرمود: "به او بگویید که هم سخن بگوید، هم به سایه برود، هم بنشیند و هم به روزه‌اش پایان دهد".
• همچنین آن حضرت، به امامان جماعت توصیه می‌فرمود: "هرگاه کسی از شما با مردم نماز گزارد، باید [[[نماز]] را] کوتاه بخواند؛ زیرا برخی نمازگزاران، ناتوان، بیمار و کهنسال هستند و هرگاه کسی از شما به تنهایی نماز می‌خواند، می‌تواند هر چه می‌خواهد، نماز را طولانی به جا آورد".
• از ابی عبدالله جابر بن سمره نیز روایت شده گفته است: "با پیامبر اکرم(ص) نماز می‌گزاردم؛ در حالی که هم، زمان نمازهایش میانه بود و هم سخنرانی‌اش".

رعایت میانه‌روی در انفاق و بخشش

• از دیگر مصادیق میانه‌روی، میانه‌روی در امور خیر و به ویژه در بخشش مال است. در‌ شأن نزول آیه ۲۹ سوره اسراء روایت شده است که روزی پیامبر(ص) در خانه بود که سائلی به در خانه ایشان آمد و چون چیزی برای بخشش آماده نبود، او پیراهن ایشان را خواست و پیامبر(ص) پیراهن خود را به او داد و همین امر سبب شد که نتواند آن روز برای نماز به مسجد برود. این پیشامد فرصتی برای کفار بود و آنها گفتند: "محمد(ص) خواب مانده یا مشغول لهو و سرگرمی است که نمازش را فراموش کرده است"، تا اینکه این آیه نازل شد و پیامبر(ص) را از تکرار این کار برحذر داشت.

رعایت میانه‌روی در امور اقتصادی

• میانه‌روی در امور اقتصادی نیز از مواردی است که در سخنان و احادیث رسول خدا(ص) بر آن بسیار تأکید شده است. آن حضرت، میانه‌روی در خرج را نیمی از معیشت دانسته، فرموده‌اند: "کسی که میانه‌روی کند، فقیر نمی‌شود"؛ همچنین ایشان در حدیثی دیگر فرموده‌اند: "رحمت خدا بر کسی باد که کسب او حلال باشد و به اعتدال خرج کند و مازاد آن را برای روز تنگدستی و نیاز پیش فرستد!"‌.
• رسول خدا(ص) میانه‌روی [در زندگی را] از رنج بردن [در راه تحصیل بیشتر برای زندگی بهتر] آسان‌تر می‌دانستند. همچنین می‌فرمودند: « من اقتصد فی معیشة رزقه الله و من بذر حومه الله»؛ هر که در زندگانی‌اش میانه‌روی کند، خداوند به او روزی می‌بخشد و هر که اسراف کند، خداوند او را محروم می‌سازد.
• رسول خدا(ص) مسلمانان را در طلب روزی نیز به میانه‌روی فرا می‌خواندند و می‌فرمودند: "ای مردم! از خدا بترسید و در طلب روزی میانه‌رو باشید؛ زیرا هیچ کس نمی‌میرد تا آنکه روزی خود را تا پایان مصرف کند؛ اگرچه روزی او دیر برسد. پس از خدا بترسید و در طلب، میانه‌رو باشید".

میانه‌روی در پوشش‌

• خاتم انبیا(ص) از پوشیدن دو نوع لباس نهی می‌فرمودند: لباسی که به زیبایی و لباسی که به زشتی شهره باشد.

میانه‌روی در زندگی

پیامبر اعظم(ص) همگان را به میانه‌روی و اعتدال فرا می‌خواند: «بر شما باد میانه‌روی، بر شما باد میانه‌روی، بر شما باد میانه‌روی». عایشه می‌گوید: پیامبر نزد من آمد و زنی از قبیله بنی اسد با من بود. حضرت پرسید: او کیست؟ گفتم: فلانی است که شب‌ها (به خاطر عبادت) نمی‌خوابد. حضرت فرمود: بس کن. به اندازه توانتان کار کنید. محبوب‌ترین (کارها) نزد خداوند آن است که کننده آن بر آن عمل مداومت داشته باشد. (نه اینکه بسیار انجام دهد و خود را خسته کند).

رسول الله(ص) حفظ توازن را در امور معاش و معاد و نیازهای روح و بدن لازم می‌دید و اجازه نمی‌داد کسی راه افراط و تفریط بپیماید. ایشان، رهبانیت و غوطه‌ور شدن در شهوت‌های حیوانی را به یک نسبت محکوم می‌ساخت و حد وسط این دو را با گفتار و رفتار خود نشان می‌داد. همچنین آنها را که همه وقت خود را در نماز و روزه صرف می‌کردند و به کارهای زندگی بی‌اعتنا بودند، از انحراف بازمی‌داشت. پس می‌فرمود: «بدن شما و زن و فرزند و یارانتان همگی حقوقی بر شما دارند و باید آنها را رعایت کنید». در یکی از سفرها، بعضی از اصحاب به دلیل کج‌فهمی، روزه گرفته و از شدت گرما، هریک به گوشه‌ای افتاده و از حال رفته بودند. دیگران نیز در نصب چادرها و سیراب کردن چارپایان و خدمات دیگر می‌کوشیدند. ایشان فرمود: «همه ثواب متعلق به کسانی است که این کارها را انجام می‌دهند». حضرت علی(ع) درباره سیره پیامبر اعظم(ص) می‌فرماید: «سِيرَتُهُ الْقَصْدُ»؛ «سیره آن حضرت، میانه‌روی بود».

میانه‌روی و اعتدال در امور اقتصادی نیز هم‌پای اعتدال در امور عبادی مورد عنایت رسول خدا(ص) بود. از رسول اکرم(ص) نقل است: «الْبَسُوا وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا فِي أَنْصَافِ الْبُطُونِ فَإِنَّهُ جُزْءٌ مِنَ النُّبُوَّةِ».

میانه‌روی و اعتدال در مسائل اقتصادی مورد تاکید اسلام است. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می‌فرماید: کسی که مقتصد و میانه‌رو باشد، هرگز فقیر و نیازمند نمی‌شود. یکی از اصول مسلّم زندگی، توجه به میانه‌روی در هزینه‌ها و درآمدها است، به گونه‌ای که اگر بین آن دو اعتدال برقرار نباشد، زندگی دچار اختلال خواهد شد. حضرت در جایی می‌فرماید: خوشا به حال آن مسلمانی که درآمدش به قدر کفاف باشد. ایشان میانه‌روی را ضامن بی‌نیازی می‌دانست و مصرف بیش از نیاز را سبب فقر و نیازمندی برمی‌شمرد. ایشان می‌فرماید: هرکس میانه‌رو باشد خدا او را بی‌نیاز می‌کند و هر کس که تبذیر کند و بیشتر از آنچه نیاز دارد، مصرف کند خدا او را فقیر می‌گرداند

اعتدال و میانه‌روی

اعتدال از اصولی است که در قرآن کریم بدان عنایت شده است و در زندگی سراسر نور پیامبر اکرم(ص) و ائمه هدی(ع) در تمام اعمال و رفتارشان به روشنی دیده می‌شود. آنان هرگز در هیچ امری از اعتدال خارج نشدند. سیره رسول خدا(ص) در همه شئون زندگی معتدل بود، همان طور که علی(ع) درباره آن حضرت فرموده است: «سِيرَتُهُ الْقَصْدُ».

رسول خدا(ص) در رفتار فردی، در خانواده و اجتماع، در اداره امور و سیاست و حتی در رویارویی با دشمنان و در میدان نبرد اعتدال را رعایت می‌کرد و از افراط و تفریط پرهیز می‌کرد. در خبر مشهور و متفق شیعه و سنی آمده است که امام حسین(ع) گفت: از پدرم امیرمؤمنان علی(ع) درباره سیره رسول خدا(ص) در خارج از منزل پرسیدم، فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ مُعْتَدِلَ الْأَمْرِ غَيْرَ مُخْتَلِفٍ‌».

یکی از حوزه‌های اعتدال و میانه‌روی، اعتدال در امر دین و عبادت است. درباره اعتدال و میانه‌روی در عبادات، روایاتی بسیار در کتب حدیث نقل شده است. شیخ کلینی و ملامحسن فیض در مبحث «الایمان و الکفر» بابی با عنوان «الاقتصاد فی العباده» (میانه‌روی در عبادت) آورده‌اند. همچنین شیخ حرّ عاملی، بابی با عنوان «استحباب الاقتصاد فی العباده عند خوف الملل» (استحباب میانه‌روی در عبادت در صورت ترس از ملالت) آورده است. دراین باره، امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) چنین روایت کرده است: «إِنَّ هَذَا الدِّينَ مَتِينٌ فَأَوْغِلُوا فِيهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُكَرِّهُوا عِبَادَةَ اللَّهِ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ فَتَكُونُوا كَالرَّاكِبِ الْمُنْبَتِ الَّذِي لَا سَفَراً قَطَعَ وَ لَا ظَهْراً أَبْقَى».

آنان که اندازه نمی‌شناسند و در هر امری زیاده روی یا کوتاهی می‌کنند به مقصد نمی‌رسند. دینداری نیز اعتدال می‌طلبد و برای سیر دادن آدمیان به مقاصدی که دین مشخص کرده است باید ملاحظه استعداد و مرتبه وجودی آنان را کرد و تدرّج را در تربیت رعایت کرد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «اجْتَهَدْتُ فِي الْعِبَادَةِ وَ أَنَا شَابٌّ‌، فَقَالَ لِي أَبِي(ع): يَا بُنَيَّ، دُونَ مَا أَرَاكَ تَصْنَعُ؛ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِيَ عَنْهُ بِالْيَسِيرِ»

جامع‌نگری و اعتدال‌گرایی در ارزش‌های اخلاقی

پیامبر بزرگوار اسلام به همه ارزش‌های والای اخلاقی نگاهی جامع و همراه با اعتدال داشت. آن حضرت هم به رعایت ارزش‌های اخلاقی توجه و تأکید می‌کرد و هم پیروان خود را به رعایت میانه‌روی درباره این ارزش‌ها سفارش می‌فرمود. برای مثال، آن بزرگوار به فرمانده‌ای که برای پیکار با کافران فرستاد، چنین سفارش کرد: «به نام خدا و در راه خدا با کافران پیکار کن، ولی تعدّی، زیاده‌روی و مثله مکن و کودکان را مکش». همچنین در کلام دیگری فرمود: «پیرمرد سال خورده، بچه‌های کوچک و زنان را نکشید». رسول خدا(ص)، رعایت اخلاق اجتماعی را نیز به مسلمانان سفارش می‌کرد و می‌فرمود: اخلاق خود را برای خانواده و همسایگان و کسانی که با آنها رابطه و هم‌نشینی دارید، نیکو گردانید.... آنچه برای خود نمی‌پسندید، برای دیگران نیز نپسندید و آنچه برای خود دوست دارید، برای دیگران نیز بخواهید.

آن حضرت به اخلاق اجتماعی، اخلاق شهروندی، چگونگی برخورد با غیرمسلمانان، اخلاق خانوادگی و اخلاق سیاسی نیز نگاهی جامع و کامل داشت. آموزه‌های نبوی به گونه‌ای است که اعتدال را در جامعه بشری برقرار میسا‌زد و موجب تضمین سعادت و سلامت زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. این آموزه‌ها همه جنبه‌های وجود انسان را دربرمی‌گیرد. انسان موجودی متغیر، در حال تحول و همواره در حرکت و تکاپوست. این تکاپو و تلاش در بستری خاص صورت می‌گیرد که نباید از مدار خویش خارج شود؛ زیرا اگر انسان از ویژگی‌های انسانی خویش و از کاروان انسانیت که بر اساس فطرت الهی حرکت می‌کند، دور افتد و خارج از چارچوب آموزه‌های الهی گام بردارد، به هلاکت و شقاوت گرفتار می‌شود. به نص صریح قرآن کریم، انسان‌های تربیت شده در مکتب اسلام، اعتدال و میانه‌روی را در رفتار رعایت می‌کنند.

در آموزه‌های پیامبر اعظم(ص) به رشد هماهنگ ارزش‌های اخلاقی در وجود انسان توجه ویژه شده و هیچ یک از نیازهای وجودی انسان نادیده گرفته نشده است. برای مثال، پیامبر خدا کسانی را که به بهانه زهدورزی و عبادت، از مسئولیت‌های اجتماعی و خانوادگی سر باز می‌زدند و از خانواده خود دوری می‌کردند تا به عبادت و راز و نیاز با خدا بپردازند، از این کار باز می‌داشت. در مقابل، آنها را از سرگرمی به دنیا و امیال و هواهای نفسانی نهی می‌کرد و آنها را به رعایت اعتدال فرا می‌خواند. تکامل اخلاقی انسان در همه زمینه‌ها و جنبه‌ها و تحقق اهداف متعالی پیامبران که همان هدایت و سعادت انسان است، فقط با رعایت طبیعت انسانی به صورت معتدل امکان پذیر است، نه با افراط و تفریط.

استاد مطهری معتقد است کمال انسان در تعادل و توازن اوست؛ یعنی باید رشد ارزش‌ها در وی، رشدی هماهنگ و متعادل باشد. نمونه این اعتدال، در سیره امام علی(ع) به عنوان مظهر انسان کامل متجلی است. همه ارزش‌های انسانی در حد والا و به طور هماهنگ و معتدل در وجود آن حضرت رشد کرده بود و افراط و تفریط در رفتار ایشان راه نداشت. وجود آن حضرت، تجسم کمال انسانی در جنبه‌های گوناگون بود. به اعتقاد شهید مطهری، بیشتر جوامع بشری به دلیل گرایش صددرصد به باطل، به انحطاط کشیده نمی‌شوند، بلکه گاه با افراط در حق، دچار فساد و تباهی می‌شوند. بی‌شک عبادت، ایثار، فداکاری، خدمت به خلق خدا، بخشش، آزادی، عشق، محبت، تواضع و ویژگی‌های نیکویی مانند آن از جمله ویژگی‌های بسیار ارزشمند اخلاقی است که هیچ انسان عاقلی آن را انکار نمی‌کند و در اسلام و آموزه‌های نبوی، عبادت شمرده می‌شود. با این حال، اگر در این ویژگی‌های نیکو و ارزشمند افراط شود، ارزش و نقش مؤثر خود را از دست می‌دهند و حتی موجب انحطاط ارزش‌های اخلاقی می‌شوند.

اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف و تبذیر

اسراف یا مصرف بیش از نیاز به قصد لذت یا برای فخرفروشی و خودنمایی، سرمایه‌ها و امکانات جامعه را هدر می‌دهد. به این ترتیب، دیگر افراد از مواهب و نعمت‌های الهی محروم و بی‌بهره می‌مانند. در مقابل اسراف و تبذیر، انفاق امری بسیار پسندیده است، چنان که پیامبر اکرم(ص) به ابوذر می‌فرماید: «اگر به اندازه کوه احد زر داشتم، همه را در راه خدا انفاق می‌کردم». بر اساس آموزه‌های نبوی، عزت و شرافت هر ملتی در گرو همت عالی آن ملت است. ملتی که در پی کسب عزت و شرافت است، باید با همت بسیار بلند، برای دست یابی به مواهب الهی و تولید روزافزون بکوشد. برای تحقق این هدف، صرفه جویی در مصرف، نقش مهم و تعیین کننده‌ای دارد. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «کسی که به آنچه خدا روزی وی کرده، راضی باشد، از بی‌نیازترین مردم است». گفتنی است قناعت به معنای اعتدال در مصرف و خرسندی به داشته‌هاست که با اسراف و خست متفاوت است، چنان که خداوند متعال در آیه‌ای از قرآن درباره یکی از ویژگی‌های بندگان مخلص چنین می‌فرماید: وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا. قوام و استواری زندگی انسانی، به رعایت میانه‌روی در همه امور؛ چه در امور اجتماعی و سیاسی و چه در امور اقتصادی وابسته است. بنابراین، اقتصادی که بر پایه اسلام و آموزه‌های نبوی استوار است، برای افراد و جوامع دو ارمغان دارد: الف) بشر را از بزرگ‌ترین رنج تاریخی او که معیشت و تأمین نیازهای زندگی است، می‌رهاند. ب) جامعه و فرد را از پی آمدهای شوم فقر که اخلاق نادرست، فساد، فحشا، کفر و بی‌دینی است، حفظ می‌کند. ازاین رو، یکی از تدابیر اسلام که رسول خدا(ص) بر آن تأکید و سفارش کرده، جلوگیری از فقر و معرفی الگوی مصرف مناسب است. آن حضرت در این باره می‌فرماید: «هیچ خرجی در راه خدا محبوب‌تر از آن نیست که با میانه‌روی همراه باشد».

منابع

1. نبی‌اللهی و حسینی ایمنی، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
3. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت
4. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی