ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'جمع بندی' به 'جمع‌بندی') |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
'''[[ولایت]]''' از واژه‌های پرکاربرد در [[کلام اسلامی]] است که در حوزه [[امامت]] و [[رهبری]] نقش به‌سزایی را در معناشناسی و تبیین قلمرو ولایت صاحبان ولایت ([[پیامبران]] و [[ائمه معصومین]]{{ع}} ایفا می‌نماید. این واژه که به معنای [[سرپرستی]]، [[تدبیر]]، تصرف در امور [[مخلوقات]]، [[قانون‌گذاری]] و [[جعل احکام]] است، در کلام اسلامی به [[ولایت تکوینی]] و [[تشریعی]] تقسیم می‌شود. ولایت به معانی مذکور، منحصراً ویژه [[پروردگار]] است؛ اما از آنجایی که اجرای تدبیر و [[قوانین]] در میان [[بشر]] نیازمند به یک مجری از جنس خود آنهاست، [[خداوند]] مرتبه‌ای از ولایت تکوینی و تشریعی خویش را به برخی از [[بندگان]] برگزیده‌اش که شایستگی دریافت [[ولایت الهیه]] را | '''[[ولایت]]''' از واژه‌های پرکاربرد در [[کلام اسلامی]] است که در حوزه [[امامت]] و [[رهبری]] نقش به‌سزایی را در معناشناسی و تبیین قلمرو ولایت صاحبان ولایت ([[پیامبران]] و [[ائمه معصومین]] {{ع}} ایفا می‌نماید. این واژه که به معنای [[سرپرستی]]، [[تدبیر]]، تصرف در امور [[مخلوقات]]، [[قانون‌گذاری]] و [[جعل احکام]] است، در کلام اسلامی به [[ولایت تکوینی]] و [[تشریعی]] تقسیم می‌شود. ولایت به معانی مذکور، منحصراً ویژه [[پروردگار]] است؛ اما از آنجایی که اجرای تدبیر و [[قوانین]] در میان [[بشر]] نیازمند به یک مجری از جنس خود آنهاست، [[خداوند]] مرتبه‌ای از ولایت تکوینی و تشریعی خویش را به برخی از [[بندگان]] برگزیده‌اش که شایستگی دریافت [[ولایت الهیه]] را دارند، افاضه نموده است. سرآمد چنین انسان‌هایی، پیامبران و اوصیای آنها و [[امامان معصوم]] {{ع}} هستند. آنان در قلمروهایی که برایشان مشخص شده به [[اذن الهی]]، بر [[انسان‌ها]] ولایت دارند. بنابراین، ولایت آنان در طول ولایت ذاتی و مطلقه [[الهی]] است. از این رو، [[اطاعت]] از آنان در [[حقیقت]] [[اطاعت از خداوند]] محسوب می‌گردد. مراتب پایین‌تر ولایت نیز برای برخی دیگر همچون، [[فقها]]، [[حاکمان]]، پدر و جد پدری ثابت است. | ||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای [[قرب]] و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد<ref>{{عربی|الوَلْیُ: مِثْلُ فَلْسِ الْقُرْبُ... وَ قِیلَ (الْوَلْیُ) حُصُولُ الثَّانِی بَعْدَ الْأَوَّلِ مِنْ غَیْرِ فَصْل}}، فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.</ref> که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد<ref>از این رو کلمه «ولایت» غیر از مفهوم قرب، معنای ارتباط، پیوند پیدا کردن، با هم جوش خوردن و رابطه پیدا کردن را نیز می‌رساند. در موجودات مادی، شرط تأثیر و تأثر این است که نزدیک هم باشند. وقتی نزدیکی برقرار شد زمینه تأثیر و تأثر هم فراهم می‌شود و یکی در دیگری تصرف می‌کند یا هر دو در هم تصرف می‌کنند. این معنای دیگری است که علاوه بر قرب، از کلمه «ولایت» فهمیده می‌شود. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[در پرتو ولایت (کتاب)|در پرتو ولایت]]، ص۲۶۴.</ref>. | برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای [[قرب]] و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد<ref>{{عربی|الوَلْیُ: مِثْلُ فَلْسِ الْقُرْبُ... وَ قِیلَ (الْوَلْیُ) حُصُولُ الثَّانِی بَعْدَ الْأَوَّلِ مِنْ غَیْرِ فَصْل}}، فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.</ref> که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد<ref>از این رو کلمه «ولایت» غیر از مفهوم قرب، معنای ارتباط، پیوند پیدا کردن، با هم جوش خوردن و رابطه پیدا کردن را نیز می‌رساند. در موجودات مادی، شرط تأثیر و تأثر این است که نزدیک هم باشند. وقتی نزدیکی برقرار شد زمینه تأثیر و تأثر هم فراهم می‌شود و یکی در دیگری تصرف می‌کند یا هر دو در هم تصرف می‌کنند. این معنای دیگری است که علاوه بر قرب، از کلمه «ولایت» فهمیده می‌شود. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[در پرتو ولایت (کتاب)|در پرتو ولایت]]، ص۲۶۴.</ref>. | ||
اما کلمۀ «ولایت» که به فتح و کسر واو استعمال شده، در هر دو صورت مصدر است؛ چنان که گفته می‌شود: {{عربی|ولی الشیء و علیه وَلایة و وِلایة}}<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۵، ص۴۰۷، به نقل از ابن سید؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰، ص۳۱۰؛ بستانی، محیط المحیط، ص۱۲۰۹.</ref> منتهی «[[وِلایت]]» به کسر واو، مصدر «[[والی]]» به معنای [[امارت]] و [[سلطنت]] است، اما [[وَلایت]] به فتح واو، مصدر «ولیّ» ضدّ «عدوّ» است<ref>فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰؛ به هرحال، عنصر اصلی در معنای واژه ولایت «نزدیک‌بودن» است و معانی دیگر این واژه به همین معنا بازمی‌گردد. واژههایی همچون «ارتباط»، «پیوند» و «اتصال» می‌تواند تا حدی هم‌معنای آن واژه باشد؛ اما باز هیچ‌یک معادل دقیق آن نیستند. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[حکیمانه‌ترین حکومت (کتاب)|حکیمانه‌ترین حکومت]]، ص۳۸.</ref>. [[ولایت]] به معانی [[صاحب اختیار]]، [[سرپرست]]، [[سلطان]]، [[نصرت]]، [[محبّت]]، [[دوستی]]، [[قرابت]] و خطّه و بلاد سلطان، به‌کار برده می‌شود. در اینکه کدام یک از این معانی، معنای [[حقیقی]] کلمۀ ولایت به فتح واو و یا به کسر واو می‌باشد، [[اختلاف]] است<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان، [[امامت‌پژوهی (کتاب)|امامت‌پژوهی]] ، ص۱۸۱.</ref>. برخی واژه شناسان، [[سرپرستی]] و [[تصدی]] امر را معنای حقیقی این کلمه می‌دانند<ref>{{عربی|وحقیقته تولی الأمر}}؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۳۳.</ref>. | اما کلمۀ «ولایت» که به فتح و کسر واو استعمال شده، در هر دو صورت مصدر است؛ چنان که گفته می‌شود: {{عربی|ولی الشیء و علیه وَلایة و وِلایة}}<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۵، ص۴۰۷، به نقل از ابن سید؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰، ص۳۱۰؛ بستانی، محیط المحیط، ص۱۲۰۹.</ref> منتهی «[[وِلایت]]» به کسر واو، مصدر «[[والی]]» به معنای [[امارت]] و [[سلطنت]] است، اما [[وَلایت]] به فتح واو، مصدر «ولیّ» ضدّ «عدوّ» است<ref>فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰؛ به هرحال، عنصر اصلی در معنای واژه ولایت «نزدیک‌بودن» است و معانی دیگر این واژه به همین معنا بازمی‌گردد. واژههایی همچون «ارتباط»، «پیوند» و «اتصال» می‌تواند تا حدی هم‌معنای آن واژه باشد؛ اما باز هیچ‌یک معادل دقیق آن نیستند. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[حکیمانه‌ترین حکومت (کتاب)|حکیمانه‌ترین حکومت]]، ص۳۸.</ref>. [[ولایت]] به معانی [[صاحب اختیار]]، [[سرپرست]]، [[سلطان]]، [[نصرت]]، [[محبّت]]، [[دوستی]]، [[قرابت]] و خطّه و بلاد سلطان، به‌کار برده می‌شود. در اینکه کدام یک از این معانی، معنای [[حقیقی]] کلمۀ ولایت به فتح واو و یا به کسر واو می‌باشد، [[اختلاف]] است<ref>ر. ک: جمعی از نویسندگان، [[امامت‌پژوهی (کتاب)|امامت‌پژوهی]]، ص۱۸۱.</ref>. برخی واژه شناسان، [[سرپرستی]] و [[تصدی]] امر را معنای حقیقی این کلمه می‌دانند<ref>{{عربی|وحقیقته تولی الأمر}}؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۳۳.</ref>. | ||
==== معنای اصطلاحی ==== | ==== معنای اصطلاحی ==== | ||
{{اصلی|ولایت}} | {{اصلی|ولایت}} | ||
[[متکلمان]] واژه «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و [[تصرف]]» گرفته‌اند که [[اطاعت]]، از لوازم معنای آن است. نمونه آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است [[مشاهده]] می‌کنیم. مثلا [[علامه حلی]] ذیل [[آیه ولایت]] درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی است که [[حق تصرف]] دارد و [[خداوند]] آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری که آن را برای خود و [[پیامبر]] ثابت کرده است<ref>{{عربی|والولی هو المتصرف، وقد أثبت له الولایة فی الآیة، کما أثبتها الله تعالی لنفسه ولرسوله{{صل}}}}؛ حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة، ص۱۱۷.</ref>. | |||
[[متکلمان]] واژه «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و [[تصرف]]» گرفته‌اند که [[اطاعت]]، از لوازم معنای آن است. نمونه آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است [[مشاهده]] می‌کنیم. مثلا [[علامه حلی]] ذیل [[آیه ولایت]] درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی است که [[حق تصرف]] دارد و [[خداوند]] آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری که آن را برای خود و [[پیامبر]] ثابت کرده است<ref>{{عربی|والولی هو المتصرف، وقد أثبت له الولایة فی الآیة، کما أثبتها الله تعالی لنفسه ولرسوله {{صل}}}}؛ حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة، ص۱۱۷.</ref>. | |||
به هر حال گسترده‌ترین کاربرد مصطلح ولایت در متون [[عربی]] و محاورات [[عرفی]] همان «[[امامت]]» و «[[حاکمیت سیاسی]]» است. به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون قید و قرینه استعمال شود، به [[ولایت سیاسی]]، [[امارت]] و [[حاکمیت]] انصراف دارد که مقصود همان [[مدیریت اجتماعی|مدیریت]] و تنظیم امور کلان [[اجتماعی]] است<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن - جوادی آملی (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص۶۴.</ref>. | به هر حال گسترده‌ترین کاربرد مصطلح ولایت در متون [[عربی]] و محاورات [[عرفی]] همان «[[امامت]]» و «[[حاکمیت سیاسی]]» است. به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون قید و قرینه استعمال شود، به [[ولایت سیاسی]]، [[امارت]] و [[حاکمیت]] انصراف دارد که مقصود همان [[مدیریت اجتماعی|مدیریت]] و تنظیم امور کلان [[اجتماعی]] است<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن - جوادی آملی (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص۶۴.</ref>. | ||
| خط ۲۹: | خط ۳۰: | ||
=== واژه‌های همسو === | === واژه‌های همسو === | ||
==== [[نبوت]] ==== | ==== [[نبوت]] ==== | ||
واژۀ «نبوت» از نظر لغوی در چهار معنا استعمال شده است: خبر، ارتفاع، طریق و صوت خفی<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۱۶۲؛ فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۳۸۲؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۷۸۸.</ref>. و در اصطلاح، به معنای دریافت خبر از سوی [[خداوند]] به صورت [[وحی]] است که برای [[هدایت]] افراد [[بشر]] برای [[پیامبر]] می‌رسد<ref>ر.ک: مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی، ص۵۶؛ جوادی آملی، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، ص۴۴؛ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج ۳، ص۸۷؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> و [[نبی]] در اصطلاح [[علم کلام]]، بر شخصی اطلاق می‌شود که از راه وحی پیامی را از [[خدای متعال]] دریافت می‌کند و آن را به [[مردم]] می‌رساند<ref>ر.ک: [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[راه و راهنماشناسی (کتاب)|راه و راهنماشناسی]]، ص۵۶.</ref>. پیامبر{{صل}} دارای دو بُعد [[ولایت]] و نبوت است. با توجه به [[آیه ولایت]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} «سرور | واژۀ «نبوت» از نظر لغوی در چهار معنا استعمال شده است: خبر، ارتفاع، طریق و صوت خفی<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۱۶۲؛ فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۳۸۲؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۷۸۸.</ref>. و در اصطلاح، به معنای دریافت خبر از سوی [[خداوند]] به صورت [[وحی]] است که برای [[هدایت]] افراد [[بشر]] برای [[پیامبر]] می‌رسد<ref>ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی، ص۵۶؛ جوادی آملی، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، ص۴۴؛ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج ۳، ص۸۷؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> و [[نبی]] در اصطلاح [[علم کلام]]، بر شخصی اطلاق می‌شود که از راه وحی پیامی را از [[خدای متعال]] دریافت می‌کند و آن را به [[مردم]] می‌رساند<ref>ر. ک: [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[راه و راهنماشناسی (کتاب)|راه و راهنماشناسی]]، ص۵۶.</ref>. پیامبر {{صل}} دارای دو بُعد [[ولایت]] و نبوت است. با توجه به [[آیه ولایت]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>، ولایت ایشان از [[ولایت الهی]] سرچشمه می‌گیرد. از نظر علم کلام، به نظر می‌رسد نبوت و [[ولایت پیامبر]] هر کدام مستقل است ولی از نظر [[عرفانی]]، عرفا در پیوند همدیگر سخن گفته‌اند<ref> [[محمد ابراهیم ضرابی‌ها|ضرابی‌ها، محمد ابراهیم]]، [[مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان (مقاله)|مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان]]، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷.</ref>. | ||
====[[امامت]] ==== | ==== [[امامت]] ==== | ||
«[[امام]]» از ریشۀ «أم» به معنای اصل، [[مرجع]]، [[جماعت]] و [[دین]] است و امام به معنای هر کسی است که به او [[اقتدا]] می‌شود و در [[کارها]] و امور [[پیشوا]] بوده و مقدم می‌گردد؛ از این رو پیامبر{{صل}} امام [[پیشوایان]] و [[خلیفه]] [[امام امت]] و [[قرآن]] امام [[مسلمانان]] است<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ص۳۳.</ref>. [[متکلمان]] برای واژه «[[امامت]]» تعریف‌های مختلف و متفاوتی ذکر کرده‌اند که در یک جمع‌بندی می‌توان آن را به تعریف [[عام و خاص]] تقسیم‌بندی کرد. تعریف عام آنکه شامل [[نبوت]] هم می‌شود این است: {{عربی|الإمامة رئاسة عامة لشخص من الناس فی أمور الدین والدنیا}}<ref> | «[[امام]]» از ریشۀ «أم» به معنای اصل، [[مرجع]]، [[جماعت]] و [[دین]] است و امام به معنای هر کسی است که به او [[اقتدا]] می‌شود و در [[کارها]] و امور [[پیشوا]] بوده و مقدم می‌گردد؛ از این رو پیامبر {{صل}} امام [[پیشوایان]] و [[خلیفه]] [[امام امت]] و [[قرآن]] امام [[مسلمانان]] است<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ص۳۳.</ref>. [[متکلمان]] برای واژه «[[امامت]]» تعریف‌های مختلف و متفاوتی ذکر کرده‌اند که در یک جمع‌بندی می‌توان آن را به تعریف [[عام و خاص]] تقسیم‌بندی کرد. تعریف عام آنکه شامل [[نبوت]] هم می‌شود این است: {{عربی|الإمامة رئاسة عامة لشخص من الناس فی أمور الدین والدنیا}}<ref>بحرانی، مثیم بن علی بن میثم، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ص۴۱.</ref>، این تعریف چون قید {{عربی|خلافة و نیابة عن النبی}} را ندارد، شامل [[مقام نبوت]] هم می‌شود. در دستۀ دیگر از تعاریف قیود بیشتری به کار رفته است: «امامت [[ریاست عام]] و فراگیر در امور [[دین]] و دنیای [[مردم]] برای یک شخص به [[نیابت]] از [[پیامبر]] ثابت است»<ref>{{عربی|الإمامة رئاسة عامة فی أمور الدین والدنیا لشخص من الأشخاص نیابة عن النبی {{صل}}}}، علامه حلی، الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، ص۴۰، با شرح: فاضل مقداد، ابوالفتح بن مخدوم حسینی.</ref>؛ این تعریف و امثال آنکه قیود در آنها به کار رفته<ref>{{عربی|والإمامة ریاسة عامة فی أمر الدین والدنیا خلافة عن النبی علیه الصلاة والسلام}}، تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر، شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص۲۷۲.</ref>، تعریف خاص امامت است و نشان می‌دهد که [[امام]] [[جانشین پیامبر]] است. با توجه به همه تعاریف، [[تعریف امامت]] به [[رهبری امت اسلامی]] در [[امور دینی]] و [[دنیوی]] آنان به عنوان جانشین پیامبر {{صل}} مورد قبول همۀ [[فرق اسلامی]] است<ref>لاهیجی، عبد الرزاق، گوهر مراد، ص۴۶۱-۴۶۲.</ref>. | ||
==== [[خلافت]] ==== | ==== [[خلافت]] ==== | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۳: | ||
در اصطلاح [[کلامی]] نیز همین دو معنا در واژه «[[وزارت]]» مد نظر است. به گفته [[ابن خلدون]]، وزارت که همان خطوط اصلی [[سلطنت]] و رتبه‌های [[پادشاهی]] است، بر مطلق اعانت و [[همکاری]] دلالت دارد؛ چون وزات از موازره به معنای معاونت میآید و اگر از «وَزرَ» گرفته شده باشد به معنای سنگینی است. گویا وزیر سنگینی کار را بر دوش می‌کشد، در این صورت باز هم به همان مطلق معاونت بر می‌گردد<ref>{{عربی|(الوزارة) و هی أم الخطط السلطانیّة و الرتب الملوکیّة، لأنّ اسمها یدلّ علی مطلق الإعانة؛ فإنّ الوزارة مأخوذة إمّا من الموازرة و هی المعاونة، أو من الوزر و هو الثّقل کأنّه یحمل مفاعله أوزاره و أثقاله، و هو راجع إلی المعاونة المطلقة}}، ابن خلدون، عبد الرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص۲۳۶.</ref>. | در اصطلاح [[کلامی]] نیز همین دو معنا در واژه «[[وزارت]]» مد نظر است. به گفته [[ابن خلدون]]، وزارت که همان خطوط اصلی [[سلطنت]] و رتبه‌های [[پادشاهی]] است، بر مطلق اعانت و [[همکاری]] دلالت دارد؛ چون وزات از موازره به معنای معاونت میآید و اگر از «وَزرَ» گرفته شده باشد به معنای سنگینی است. گویا وزیر سنگینی کار را بر دوش می‌کشد، در این صورت باز هم به همان مطلق معاونت بر می‌گردد<ref>{{عربی|(الوزارة) و هی أم الخطط السلطانیّة و الرتب الملوکیّة، لأنّ اسمها یدلّ علی مطلق الإعانة؛ فإنّ الوزارة مأخوذة إمّا من الموازرة و هی المعاونة، أو من الوزر و هو الثّقل کأنّه یحمل مفاعله أوزاره و أثقاله، و هو راجع إلی المعاونة المطلقة}}، ابن خلدون، عبد الرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص۲۳۶.</ref>. | ||
[[متکلمان]] و [[مفسران]] درباره معنای [[وزارت]]، در [[آیه]] {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي}}<ref>«و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار» سوره طه، آیه ۲۹.</ref> و روایاتی که جمله "وزیری"<ref>از جمله در حدیث یوم الدار آمده است: {{متن حدیث|هذا أخی و وارثی و وصیی و وزیری و خلیفتی فیکم بعدی}}، صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۰.</ref> از سوی [[پیامبر]] در مورد [[امیرمؤمنان]]{{ع}} وارد شده، همین دو معنا را [[اعمال]] کرده‌اند<ref>برای نمونه مرحوم طبرسی از مفسران شیعه می‌گوید: {{عربی|وإنما سمی الوزیر وزیرا لأنه یعین الأمیر علی ما هو بصدده من الأمور، أخذ من المؤازرة التی هی المعاونة. وقیل: إنما سمی وزیرا لأنه یتحمل الثقل عن الأمیر من الوزر الذی هو الثقل. وقیل: لأنه یلتجئ الأمیر إلیه فیما یعرض له من الأمور من الوزر الذی هو الملجأ}}، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۹.</ref>؛ چنانچه [[ابوالصلاح حلبی]] آن را به معنای [[خلافت]] گرفته و به آیه مذکور [[استدلال]] نموده است<ref>{{عربی|و الوزارة فی عرف النبوة خلافة بغیر إشکال بدلیل قوله {{متن قرآن|وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي}} أی خلیفة و إماما باتفاق المفسرین و لأن اللفظ الذی تضمن الوزارة و الأخوة هو اللفظ الذی تضمن الخلافة}}، حلبی، ابو الصلاح، تقریب المعارف، ص۱۹۴.</ref>. یکی از [[عالمان شیعه]] ذیل [[روایت]] [[اهل سنت]] که [[ابوبکر]] و [[عمر]] را [[وزیر]] [[رسول خدا]]{{صل}} معرفی کرده می‌گوید: "وزارت در لغت به معنای معاونت است. معاونت رسول خدا{{صل}} تنها در دو جهت است: یکی اداء [[رسالت]] و [[ابلاغ دین]] به [[مردم]] و دیگری [[مجاهدت]] در مقابل [[کافران]] و [[دشمنان دین]]. آن دو نفر در این دو جهت هیج سهمی نداشتند و تنها امیرمؤمنان{{ع}} بود که [[حضرت]] را [[یاری]] نمود<ref>{{عربی|وأما ما زعموا من قولهم أن أبابکر وعمر وزراء رسول الله{{صل}} فلسنا نعرف الوزارة فی اللغة إلا المعونة لا غیر فمعونة رسول الله صلا تکون إلا من جهتین لا ثالث لهما، فی المعونة فی التأدیة والابلاغ إلی الناس من دین الله الذی جاء به من عنده... والوجه الثانی هو المعونة بمجاهدة الکفار ومحاربتهم...}}، ابوالقاسم الکوفی، علی بن احمد، الاستغاثة، ج۲، ص۲۶.</ref>. | [[متکلمان]] و [[مفسران]] درباره معنای [[وزارت]]، در [[آیه]] {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي}}<ref>«و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار» سوره طه، آیه ۲۹.</ref> و روایاتی که جمله "وزیری"<ref>از جمله در حدیث یوم الدار آمده است: {{متن حدیث|هذا أخی و وارثی و وصیی و وزیری و خلیفتی فیکم بعدی}}، صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۰.</ref> از سوی [[پیامبر]] در مورد [[امیرمؤمنان]] {{ع}} وارد شده، همین دو معنا را [[اعمال]] کرده‌اند<ref>برای نمونه مرحوم طبرسی از مفسران شیعه می‌گوید: {{عربی|وإنما سمی الوزیر وزیرا لأنه یعین الأمیر علی ما هو بصدده من الأمور، أخذ من المؤازرة التی هی المعاونة. وقیل: إنما سمی وزیرا لأنه یتحمل الثقل عن الأمیر من الوزر الذی هو الثقل. وقیل: لأنه یلتجئ الأمیر إلیه فیما یعرض له من الأمور من الوزر الذی هو الملجأ}}، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۹.</ref>؛ چنانچه [[ابوالصلاح حلبی]] آن را به معنای [[خلافت]] گرفته و به آیه مذکور [[استدلال]] نموده است<ref>{{عربی|و الوزارة فی عرف النبوة خلافة بغیر إشکال بدلیل قوله {{متن قرآن|وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي}} أی خلیفة و إماما باتفاق المفسرین و لأن اللفظ الذی تضمن الوزارة و الأخوة هو اللفظ الذی تضمن الخلافة}}، حلبی، ابو الصلاح، تقریب المعارف، ص۱۹۴.</ref>. یکی از [[عالمان شیعه]] ذیل [[روایت]] [[اهل سنت]] که [[ابوبکر]] و [[عمر]] را [[وزیر]] [[رسول خدا]] {{صل}} معرفی کرده می‌گوید: "وزارت در لغت به معنای معاونت است. معاونت رسول خدا {{صل}} تنها در دو جهت است: یکی اداء [[رسالت]] و [[ابلاغ دین]] به [[مردم]] و دیگری [[مجاهدت]] در مقابل [[کافران]] و [[دشمنان دین]]. آن دو نفر در این دو جهت هیج سهمی نداشتند و تنها امیرمؤمنان {{ع}} بود که [[حضرت]] را [[یاری]] نمود<ref>{{عربی|وأما ما زعموا من قولهم أن أبابکر وعمر وزراء رسول الله {{صل}} فلسنا نعرف الوزارة فی اللغة إلا المعونة لا غیر فمعونة رسول الله صلا تکون إلا من جهتین لا ثالث لهما، فی المعونة فی التأدیة والابلاغ إلی الناس من دین الله الذی جاء به من عنده... والوجه الثانی هو المعونة بمجاهدة الکفار ومحاربتهم...}}، ابوالقاسم الکوفی، علی بن احمد، الاستغاثة، ج۲، ص۲۶.</ref>. | ||
==== [[وصایت]] ==== | ==== [[وصایت]] ==== | ||
واژه «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی» است<ref>{{عربی|و الوِصَایَةُ و الوِصَاءَةُ: مَصْدَرُ الوَصِیِّ}}، المحیط فی اللغة، ج۸، ص۲۱۷.</ref>. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند<ref>{{عربی|الواو و الصاد و الحرف المعتلّ: أصلٌ یدلُّ علی وَصلِ شیءٍ بشیء. و وَصَیْتُ الشَّیءَ: وصَلْتُه}}، ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۱۶.</ref>. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای [[نائب]] گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش [[تصرف]] می‌کند، [[حق تصرف]] داشته باشد. مثل [[اخراج]] و استیفای [[حق]]، یا [[ولایت]] بر [[کودک]] و [[مجنون]]<ref>{{عربی|و الاسم «الْوِصَایَةُ» بالکسر و الفتح، و هی استنابة الْمُوصِی غیره بعد موته فی التصریف فیما کان له التصرف فیه من إخراج حق و استیفائه أو ولایة علی طفل أو مجنون یملک الولایة علیه}}، طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۴۰.</ref>. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در [[زمان غیبت]] او یا بعد از وفاتش انجام دهد<ref>{{عربی|و (الوِصایة) بالکسر: مصدر الوَصیّ. و قیل: (الإیصاء) طلب شیء من غیره لیفعله علی غیْبٍ منه حالَ حیاته و بعد وفاته}}، مطرزی، ناصر الدین، المغرب فی ترتیب المعرب، ج۲، ص۳۵۸.</ref>. با توجه به [[کلام]] لغویان که ذکر شد، [[ارتباط]] این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای [[وصی]] وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، [[تصرف]] نماید. | واژه «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی» است<ref>{{عربی|و الوِصَایَةُ و الوِصَاءَةُ: مَصْدَرُ الوَصِیِّ}}، المحیط فی اللغة، ج۸، ص۲۱۷.</ref>. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند<ref>{{عربی|الواو و الصاد و الحرف المعتلّ: أصلٌ یدلُّ علی وَصلِ شیءٍ بشیء. و وَصَیْتُ الشَّیءَ: وصَلْتُه}}، ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۱۶.</ref>. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای [[نائب]] گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش [[تصرف]] می‌کند، [[حق تصرف]] داشته باشد. مثل [[اخراج]] و استیفای [[حق]]، یا [[ولایت]] بر [[کودک]] و [[مجنون]]<ref>{{عربی|و الاسم «الْوِصَایَةُ» بالکسر و الفتح، و هی استنابة الْمُوصِی غیره بعد موته فی التصریف فیما کان له التصرف فیه من إخراج حق و استیفائه أو ولایة علی طفل أو مجنون یملک الولایة علیه}}، طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۴۰.</ref>. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در [[زمان غیبت]] او یا بعد از وفاتش انجام دهد<ref>{{عربی|و (الوِصایة) بالکسر: مصدر الوَصیّ. و قیل: (الإیصاء) طلب شیء من غیره لیفعله علی غیْبٍ منه حالَ حیاته و بعد وفاته}}، مطرزی، ناصر الدین، المغرب فی ترتیب المعرب، ج۲، ص۳۵۸.</ref>. با توجه به [[کلام]] لغویان که ذکر شد، [[ارتباط]] این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای [[وصی]] وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، [[تصرف]] نماید. | ||
[[وصایت]] در ابعاد [[فقهی]]، [[اخلاقی]] و [[کلامی]] کاربرد دارد و از نظر کلامی به معنای [[تعیین جانشین پیامبر]] و [[امامان]] است<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۴۵۵.</ref>. از آنجایی‌که [[امام]] به عنوان [[وصی]] پیامبرتعیین شده، طبعا همه [[اختیارات پیامبر]] را در [[امور دینی]] و [[دنیایی]] [[مردم]] دارند. | [[وصایت]] در ابعاد [[فقهی]]، [[اخلاقی]] و [[کلامی]] کاربرد دارد و از نظر کلامی به معنای [[تعیین جانشین پیامبر]] و [[امامان]] است<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۴۵۵.</ref>. از آنجایی‌که [[امام]] به عنوان [[وصی]] پیامبرتعیین شده، طبعا همه [[اختیارات پیامبر]] را در [[امور دینی]] و [[دنیایی]] [[مردم]] دارند. | ||
== اقسام [[ولایت]] == | == اقسام [[ولایت]] == | ||
| خط ۶۲: | خط ۶۳: | ||
همان‌طوری‌که در [[ولایت مطلقه الهی]] گفته شد، [[ولایت خداوند]] اصلی و ذاتی است؛ اما ولایت سایر صاحبان ولایت، از جمله ولایت انبیاء الهی، عارضی، جعلی و اعطایی از سوی [[خداوند]] است و در طول [[ولایت الهی]] قرار می‌گیرد. | همان‌طوری‌که در [[ولایت مطلقه الهی]] گفته شد، [[ولایت خداوند]] اصلی و ذاتی است؛ اما ولایت سایر صاحبان ولایت، از جمله ولایت انبیاء الهی، عارضی، جعلی و اعطایی از سوی [[خداوند]] است و در طول [[ولایت الهی]] قرار می‌گیرد. | ||
==== [[ولایت پیامبر خاتم]]{{صل}} ==== | ==== [[ولایت پیامبر خاتم]] {{صل}} ==== | ||
[[ولایت حضرت پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز از ولایت مطلقه الهی سرچشمه می‌گیرد: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور | [[ولایت حضرت پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز از ولایت مطلقه الهی سرچشمه می‌گیرد: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>. براساس این [[آیه شریفه]]، ولایت پیامبر {{صل}} در طول ولایت الهی است که از سوی خداوند به ایشان اعطا گردیده است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۶۱.</ref>. | ||
==== [[ولایت امامان معصوم]]{{ع}} ==== | ==== [[ولایت امامان معصوم]] {{ع}} ==== | ||
در [[آیه ولایت]]، [[ولایت امام]] [[معصوم]] بیان شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور | در [[آیه ولایت]]، [[ولایت امام]] [[معصوم]] بیان شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>. عطف این جمله بر ماقبل {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ}}، می‌رساند که ولایت امام نیز ولایت اعطایی از سوی خداوند و از جنس ولایت الهی است. | ||
در [[آیه]] دیگر نیز می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند | در [[آیه]] دیگر نیز می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۴۶۲.</ref> | ||
==== [[ولایت فقیه]] ==== | ==== [[ولایت فقیه]] ==== | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۶: | ||
ولایت فقیه هر دو معیار را دارد. از آنجایی‌که [[اثبات ولایت فقیه]] و برهانی که بر آن اقامه می‌شود، مربوط به [[علم کلام]] است، کلامی؛ اما از آن جهت که بر [[فقیه جامع الشرایط]] [[واجب]] است وظیفه‌اش را انجام و سایر ملکفین نیز باید در زمینه‌های [[احکام]]، [[قضاوت]] و لایت [[شرعی]] از او [[متابعت]] نمایند، مسألۀ [[فقهی]] است<ref> [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ولایت فقیه - جوادی آملی (کتاب)|ولایت فقیه]]، ص۱۴۱.</ref>. | ولایت فقیه هر دو معیار را دارد. از آنجایی‌که [[اثبات ولایت فقیه]] و برهانی که بر آن اقامه می‌شود، مربوط به [[علم کلام]] است، کلامی؛ اما از آن جهت که بر [[فقیه جامع الشرایط]] [[واجب]] است وظیفه‌اش را انجام و سایر ملکفین نیز باید در زمینه‌های [[احکام]]، [[قضاوت]] و لایت [[شرعی]] از او [[متابعت]] نمایند، مسألۀ [[فقهی]] است<ref> [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ولایت فقیه - جوادی آملی (کتاب)|ولایت فقیه]]، ص۱۴۱.</ref>. | ||
بنابراین، [[ولایت فقیه]] هنگامی مطرح می‌شود که [[مردم]] در [[شناخت]] امور [[زندگی]] و [[اجتماعی]] خود به [[امام]] [[معصوم]]{{ع}} دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در [[حقیقت]]، [[نیابت]] عامّ از امام معصوم{{ع}} را دارد و به معنای [[سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری]] است. این بدان سبب است که حضور کامل [[دین]] در [[جامعۀ انسانی]] در گرو [[برپایی حکومت اسلامی]] است و [[ضرورت وجود حکومت اسلامی]]، محدود به [[عصر پیامبر]]{{صل}} یا [[روزگار]] [[حضور امام معصوم]]{{ع}} نیست<ref>[[امام خمینی|امام خمینی]]، [[ولایت فقیه - امام خمینی (کتاب)|ولایت فقیه]]، ص۱۹.</ref>. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهمترین مسائل جامعۀ [[شیعی]] است؛ به گونه‌ای که اندیشۀ [[سیاسی]] [[پیروان مکتب اهل بیت]]{{ع}} در عصر [[غیبت کبری]] با آن گره خورده است. | بنابراین، [[ولایت فقیه]] هنگامی مطرح می‌شود که [[مردم]] در [[شناخت]] امور [[زندگی]] و [[اجتماعی]] خود به [[امام]] [[معصوم]] {{ع}} دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در [[حقیقت]]، [[نیابت]] عامّ از امام معصوم {{ع}} را دارد و به معنای [[سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری]] است. این بدان سبب است که حضور کامل [[دین]] در [[جامعۀ انسانی]] در گرو [[برپایی حکومت اسلامی]] است و [[ضرورت وجود حکومت اسلامی]]، محدود به [[عصر پیامبر]] {{صل}} یا [[روزگار]] [[حضور امام معصوم]] {{ع}} نیست<ref>[[امام خمینی|امام خمینی]]، [[ولایت فقیه - امام خمینی (کتاب)|ولایت فقیه]]، ص۱۹.</ref>. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهمترین مسائل جامعۀ [[شیعی]] است؛ به گونه‌ای که اندیشۀ [[سیاسی]] [[پیروان مکتب اهل بیت]] {{ع}} در عصر [[غیبت کبری]] با آن گره خورده است. | ||
نکته لازم به ذکر آن است که [[مشروعیت ولایت فقیه]] همانند [[ولایت]] [[معصومین]] از راه [[نصب]] است؛ با این تفاوت که معصومین{{ع}} به [[نصب خاص]] [[الهی]] [[برگزیده]] شده‌اند، اما [[فقهاء]] به [[نصب عام]]، واجد چنین مقامی می‌شوند و نصب عام بدین معناست که شرایط و ویژگی‌های [[ولی فقیه]]، بدون تعیین مصداق آن در سخن معصومین آمده است<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۹۷؛ [[علی اصغر نصرتی|نصرتی، علی اصغر]]، [[نظام سیاسی اسلام (کتاب)|نظام سیاسی اسلام]]، ص۲۶۳.</ref>. | نکته لازم به ذکر آن است که [[مشروعیت ولایت فقیه]] همانند [[ولایت]] [[معصومین]] از راه [[نصب]] است؛ با این تفاوت که معصومین {{ع}} به [[نصب خاص]] [[الهی]] [[برگزیده]] شده‌اند، اما [[فقهاء]] به [[نصب عام]]، واجد چنین مقامی می‌شوند و نصب عام بدین معناست که شرایط و ویژگی‌های [[ولی فقیه]]، بدون تعیین مصداق آن در سخن معصومین آمده است<ref>ر. ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۹۷؛ [[علی اصغر نصرتی|نصرتی، علی اصغر]]، [[نظام سیاسی اسلام (کتاب)|نظام سیاسی اسلام]]، ص۲۶۳.</ref>. | ||
==== [[ولایت حاکم]] ==== | ==== [[ولایت حاکم]] ==== | ||
| خط ۹۰: | خط ۹۱: | ||
# حوزه دوم، [[رهبری]]، [[قضاوت]] و مشارکت در امور کلان [[کشور]] است. طرفداران جواز ولایت [[زن]]، به [[سیره]] عقلاء و عموم برخی [[روایات]] [[تمسک]] کرده‌اند<ref>برای اطلاع بیشتر: ر ک، نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، طهورا، فصلنامه تخصصی، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵، ص۶۹-۷۵.</ref>، اما در مقابل، [[مخالفین]] به چهار [[آیه]] از جمله: {{متن قرآن|الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء}}، [[احادیث]] متعددی مثل احادیث باب القضاء، روایاتی مانند {{متن حدیث|المراه ریحانه و لیست قهرمانه}} یا روایاتی که [[حکومت]] [[زنان]] را از علائم [[فساد]] [[زمان]] می‌شمرد و روایتی‌که جامعه‌ای را که زن بر آن [[حاکم]] باشد، موفق یا [[رستگار]] نمی‌داند (صحیحه [[حمران بن اعین]]) استناد کرده‌اند. | # حوزه دوم، [[رهبری]]، [[قضاوت]] و مشارکت در امور کلان [[کشور]] است. طرفداران جواز ولایت [[زن]]، به [[سیره]] عقلاء و عموم برخی [[روایات]] [[تمسک]] کرده‌اند<ref>برای اطلاع بیشتر: ر ک، نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، طهورا، فصلنامه تخصصی، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵، ص۶۹-۷۵.</ref>، اما در مقابل، [[مخالفین]] به چهار [[آیه]] از جمله: {{متن قرآن|الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء}}، [[احادیث]] متعددی مثل احادیث باب القضاء، روایاتی مانند {{متن حدیث|المراه ریحانه و لیست قهرمانه}} یا روایاتی که [[حکومت]] [[زنان]] را از علائم [[فساد]] [[زمان]] می‌شمرد و روایتی‌که جامعه‌ای را که زن بر آن [[حاکم]] باشد، موفق یا [[رستگار]] نمی‌داند (صحیحه [[حمران بن اعین]]) استناد کرده‌اند. | ||
از جمله [[ادله]] [[مخالفین]] [[ولایت]] [[زن]]، مذاق [[شریعت]] است که این [[خواسته‌ها]] و [[دستورات]] از [[احکام]] گوناگون [[شارع]] در مورد [[زنان]] مثل تاکید بر جدایی زن و [[مرد]] [[اجنبی]] و [[خانه نشینی]] زن و یا روایاتی که از [[نقصان عقل]] و [[رأی]] زن سخن گفته و یا [[اطاعت]] از زن و [[مشورت]] با او را [[نهی]] می‌کند، به دست میآید<ref>ر.ک: [[سید محمد نجفی|نجفی، سید محمد]]، [[ولایت زن در کتاب و سنت (مقاله)|ولایت زن در کتاب و سنت]]، ص۷۶-۹۴.</ref>. | از جمله [[ادله]] [[مخالفین]] [[ولایت]] [[زن]]، مذاق [[شریعت]] است که این [[خواسته‌ها]] و [[دستورات]] از [[احکام]] گوناگون [[شارع]] در مورد [[زنان]] مثل تاکید بر جدایی زن و [[مرد]] [[اجنبی]] و [[خانه نشینی]] زن و یا روایاتی که از [[نقصان عقل]] و [[رأی]] زن سخن گفته و یا [[اطاعت]] از زن و [[مشورت]] با او را [[نهی]] می‌کند، به دست میآید<ref>ر. ک: [[سید محمد نجفی|نجفی، سید محمد]]، [[ولایت زن در کتاب و سنت (مقاله)|ولایت زن در کتاب و سنت]]، ص۷۶-۹۴.</ref>. | ||
=== به لحاظ نوعی === | === به لحاظ نوعی === | ||
| خط ۱۰۰: | خط ۱۰۱: | ||
{{اصلی|ولایت تشریعی}} | {{اصلی|ولایت تشریعی}} | ||
==قلمرو ولایت== | == قلمرو ولایت == | ||
{{اصلی|قلمرو ولایت}} | {{اصلی|قلمرو ولایت}} | ||
[[ولایت تشریعی]] (به معنای [[حق تصرف]]) در [[حقیقت]] منحصر به [[خداوند]] است، برخی مراتب آن برای بعضی [[انبیاء]]، [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، [[امامان معصوم]]{{ع}} و در [[عصر غیبت]] برای [[فقیه عادل]] [[آگاه]] به مسائل [[زمان]] نیز ثابت است<ref>{{عربی|والولایة التشریعیة فی الواقع منحصرة بالله تعالی، بید انه سبحانه أسندها إلی أولیائه وأنبیائه،... ولایة الله التشریعیة علی أقسام، وإن شئت قلت علی مظاهر: فولایة النبی وآله الأطهار مظهر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الفقهاء والعلماء مظهر أخر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الوالدین علی الأولاد مظهر منها أیضا، وولایة الزوج علی زوجته وقیومیته کذلک}}، سید علی عاشور، الولایة التکوینیة لآل محمد{{ع}}، ص۲۸۱.</ref>. | [[ولایت تشریعی]] (به معنای [[حق تصرف]]) در [[حقیقت]] منحصر به [[خداوند]] است، برخی مراتب آن برای بعضی [[انبیاء]]، [[پیامبر اسلام]] {{صل}}، [[امامان معصوم]] {{ع}} و در [[عصر غیبت]] برای [[فقیه عادل]] [[آگاه]] به مسائل [[زمان]] نیز ثابت است<ref>{{عربی|والولایة التشریعیة فی الواقع منحصرة بالله تعالی، بید انه سبحانه أسندها إلی أولیائه وأنبیائه،... ولایة الله التشریعیة علی أقسام، وإن شئت قلت علی مظاهر: فولایة النبی وآله الأطهار مظهر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الفقهاء والعلماء مظهر أخر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الوالدین علی الأولاد مظهر منها أیضا، وولایة الزوج علی زوجته وقیومیته کذلک}}، سید علی عاشور، الولایة التکوینیة لآل محمد {{ع}}، ص۲۸۱.</ref>. | ||
==منشأ ولایت== | == منشأ ولایت == | ||
{{اصلی|منشأ ولایت}} | {{اصلی|منشأ ولایت}} | ||
از جمله مباحث مهم وابسته به موضوع | از جمله مباحث مهم وابسته به موضوع «ولایت» ، تحقیق و توجه به منشأ و سبب ولایت است؛ سبب یا اسبابی که ولایت را برای صاحبان آن در خارج محقق می‌سازد. این مسأله را می‌توان در دو فرضیه «[[ولایت خداوند]]» و «ولایت غیر [[خدا]]» تبیین کرد. | ||
==مراتب ولایت== | == مراتب ولایت == | ||
{{اصلی|مراتب ولایت}} | {{اصلی|مراتب ولایت}} | ||
== شرایط و بایستگی‌های صاحبان ولایت == | == شرایط و بایستگی‌های صاحبان ولایت == | ||
مقصود از صاحبان ولایت، [[پیامبران]] و [[ائمه طاهرین]]{{ع}} هستند؛ از این رو، برخی ویژگی‌های مهم آنان را که در اعطای [[ولایت تکوینی]] و [[تشریع]] آنها نقش دارد و [[شایستگی]] آنها را ثابت می‌کند، به صورت مختصر مرور می‌کنیم. | مقصود از صاحبان ولایت، [[پیامبران]] و [[ائمه طاهرین]] {{ع}} هستند؛ از این رو، برخی ویژگی‌های مهم آنان را که در اعطای [[ولایت تکوینی]] و [[تشریع]] آنها نقش دارد و [[شایستگی]] آنها را ثابت می‌کند، به صورت مختصر مرور می‌کنیم. | ||
=== [[نصب الهی]] === | === [[نصب الهی]] === | ||
| خط ۱۲۴: | خط ۱۲۵: | ||
یکی دیگر از ویژگی‌های ولی، عصمت او از هرگونه [[خطا]]، [[اشتباه]] و [[آلودگی]] است. [[خواجه نصیر]] [[طوسی]] در شرح تجرید می‌گوید: در [[پیامبر]] عصمت شرط است به دلیل اینکه [[اطمینان]] به گفته‌های او حاصل شود، در این صورت است که غرض حاصل می‌شود<ref>{{عربی|و یجب فی النبی العصمة لیحصل الوثوق فیحصل الغرض}}، علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (تحقیق الآملی)، ص۴۷۱.</ref>. این [[عقیده شیعه]] است، ولی گروهی از [[مسلمانان]] عصمت را برای [[انبیا]] در برخی موارد قائل نیستند<ref>{{عربی|ونعتقد أن الأنبیاء معصومون قاطبة وکذلک الأئمة ـ علیهم جمیعا التحیات الزاکیات ـ وخالفنا فی ذلک بعض المسلمین فلم یوجبوا العصمة فی الأنبیاء فضلا عن الأئمة}}، خرازی، محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ج۱، ص۲۴۷.</ref>. | یکی دیگر از ویژگی‌های ولی، عصمت او از هرگونه [[خطا]]، [[اشتباه]] و [[آلودگی]] است. [[خواجه نصیر]] [[طوسی]] در شرح تجرید می‌گوید: در [[پیامبر]] عصمت شرط است به دلیل اینکه [[اطمینان]] به گفته‌های او حاصل شود، در این صورت است که غرض حاصل می‌شود<ref>{{عربی|و یجب فی النبی العصمة لیحصل الوثوق فیحصل الغرض}}، علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (تحقیق الآملی)، ص۴۷۱.</ref>. این [[عقیده شیعه]] است، ولی گروهی از [[مسلمانان]] عصمت را برای [[انبیا]] در برخی موارد قائل نیستند<ref>{{عربی|ونعتقد أن الأنبیاء معصومون قاطبة وکذلک الأئمة ـ علیهم جمیعا التحیات الزاکیات ـ وخالفنا فی ذلک بعض المسلمین فلم یوجبوا العصمة فی الأنبیاء فضلا عن الأئمة}}، خرازی، محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ج۱، ص۲۴۷.</ref>. | ||
از دیدگاه [[شیعه]] [[عصمت پیامبر خاتم]]{{صل}} و [[ائمه طاهرین]]{{ع}} از دلائل فراوانی ثابت می‌شود. از جمله [[آیه تطهیر]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت | از دیدگاه [[شیعه]] [[عصمت پیامبر خاتم]] {{صل}} و [[ائمه طاهرین]] {{ع}} از دلائل فراوانی ثابت می‌شود. از جمله [[آیه تطهیر]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>؛ به همین جهت [[شیخ مفید]] از علمای بزرگ شیعه می‌گوید: "عصمت، تفضلی است از جانب [[خدا]] برای کسی که می‌داند آن شخص [[معصوم]] به عصمت خود [[تمسک]] می‌کند"<ref>{{عربی|العصمة من اللّه تعالی لحججه هی التوفیق و اللطف و الاعتصام من الحجج بها عن الذنوب و الغلط فی دین اللّه تعالی و العصمة [تفضل من اللّه] تعالی علی من علم أنّه یتمسک بعصمته}}، مفید، محمد بن محمد. تصحیح إعتقادات الإمامیة، ص۱۲۸.</ref>. | ||
=== [[افضلیت]] === | === [[افضلیت]] === | ||
یکی دیگر از ویژگی‌های صاحبان [[ولایت]]، افضلیت آنها بر سایرین است. | یکی دیگر از ویژگی‌های صاحبان [[ولایت]]، افضلیت آنها بر سایرین است. | ||
# افضلیت [[انبیا]]: به [[اعتقاد شیعه]]، [[پیامبران الهی]] باید بر همه [[مردم]] [[زمان]] و عصرشان [[برتری]] داشته باشند؛ زیرا آنها به عنوان [[پیام]] آوران [[وحی الهی]]، [[مأموریت]] ویژه‌ای برای [[تبلیغ پیام]] [[دین]] به مردم و [[ولایت تشریعی]] در [[هدایت]] [[انسان‌ها]] دارند. بدین جهت از هر نگاهی باید [[برتر]] از دیگران باشند وگرنه [[تفضیل]] [[مفضول]] [[قبیح]] است<ref>{{عربی|یجب ان یکون الأنبیاء اعلم وأفضل أهل زمانهم، لان تفضیل المفضول قبیح}}، قاضی ابن البراج، عبد العزیز، جواهر الفقه، ص۲۴۸.</ref>. | # افضلیت [[انبیا]]: به [[اعتقاد شیعه]]، [[پیامبران الهی]] باید بر همه [[مردم]] [[زمان]] و عصرشان [[برتری]] داشته باشند؛ زیرا آنها به عنوان [[پیام]] آوران [[وحی الهی]]، [[مأموریت]] ویژه‌ای برای [[تبلیغ پیام]] [[دین]] به مردم و [[ولایت تشریعی]] در [[هدایت]] [[انسان‌ها]] دارند. بدین جهت از هر نگاهی باید [[برتر]] از دیگران باشند وگرنه [[تفضیل]] [[مفضول]] [[قبیح]] است<ref>{{عربی|یجب ان یکون الأنبیاء اعلم وأفضل أهل زمانهم، لان تفضیل المفضول قبیح}}، قاضی ابن البراج، عبد العزیز، جواهر الفقه، ص۲۴۸.</ref>. | ||
# [[افضلیت پیامبر خاتم]]: علاوه بر اینکه متعقدیم [[پیامبر خاتم]]{{صل}} بر سایر افراد [[امت]] خود برتری دارد، بر این باوریم که آن [[حضرت]] بر سایر انبیا نیز برتری دارد و اساساً [[خداوند]] همانند ایشان در میان [[مخلوقات]] [[الهی]]، شخص برتری را نیافریده است<ref>{{عربی|ویجب أن یعتقد أن الله تعالی لم یخلق خلقا أفضل من محمد{{صل}}}}، شیخ صدوق، محمد بن علی، الهدایة، ص۲۳.</ref>. در روایتی‌که از ایشان نقل شده، خود را برتر از [[پیامبران]] و [[مرسلین]] و [[فرشتگان مقرب]] الهی<ref>{{متن حدیث|أنا سید الأنبیاء والمرسلین وأفضل من الملائکة المقربین}}، شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، ص۳۷۴.</ref> و در [[روایت]] دیگر برتر از [[فرزندان آدم]] معرفی نموده است<ref>{{متن حدیث|أنا سید ولد آدم}}، شیخ صدوق، الأمالی، ص۵۶۳.</ref>. | # [[افضلیت پیامبر خاتم]]: علاوه بر اینکه متعقدیم [[پیامبر خاتم]] {{صل}} بر سایر افراد [[امت]] خود برتری دارد، بر این باوریم که آن [[حضرت]] بر سایر انبیا نیز برتری دارد و اساساً [[خداوند]] همانند ایشان در میان [[مخلوقات]] [[الهی]]، شخص برتری را نیافریده است<ref>{{عربی|ویجب أن یعتقد أن الله تعالی لم یخلق خلقا أفضل من محمد {{صل}}}}، شیخ صدوق، محمد بن علی، الهدایة، ص۲۳.</ref>. در روایتی‌که از ایشان نقل شده، خود را برتر از [[پیامبران]] و [[مرسلین]] و [[فرشتگان مقرب]] الهی<ref>{{متن حدیث|أنا سید الأنبیاء والمرسلین وأفضل من الملائکة المقربین}}، شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، ص۳۷۴.</ref> و در [[روایت]] دیگر برتر از [[فرزندان آدم]] معرفی نموده است<ref>{{متن حدیث|أنا سید ولد آدم}}، شیخ صدوق، الأمالی، ص۵۶۳.</ref>. | ||
# [[افضلیت امام]]: افضلیت امام گاهی در مقایسه با دیگر افراد [[امت اسلام]] مطرح می‌شود. در این فرض، [[اعتقاد]] بر آن است که آنها [[برترین]] افراد [[اهل]] زمان و [[سید]] قوم‌شان هستند و در احراز [[مقام عصمت]] و [[کمالات]]، همانند [[انبیاء]]{{عم}} هستند<ref>{{عربی|ویعتقد إمامته وفرض طاعته وأنه أفضل أهل عصره وسید قومه وأنهم فی العصمة والکمال کالأنبیاء{{عم}}}}، شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، ص۳۲.</ref>. البته [[اهل سنت]] با این دیدگاه [[شیعه]] [[اختلاف]] نظر دارند و افضلیت را شرط نمی‌دانند<ref>{{عربی|المبحث الثانی: فی أن الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته. اتفقت الإمامیة علی ذلک... وخالف فیه الجمهور، فجوزوا تقدیم المفضول علی الفاضل. وخالفوا مقتضی العقل ونص الکتاب، فإن العقل یقبح تقدیم المفضول وإهانة الفاضل، ورفع مرتبة المفضول، وخفض مرتبة الفاضل، والقرآن نص علی إنکار ذلک، فقال تعالی: {{متن قرآن|أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}}}، نهج الحق وکشف الصدق ـ العلامة الحلی ـ ص۱۶۸.</ref>. | # [[افضلیت امام]]: افضلیت امام گاهی در مقایسه با دیگر افراد [[امت اسلام]] مطرح می‌شود. در این فرض، [[اعتقاد]] بر آن است که آنها [[برترین]] افراد [[اهل]] زمان و [[سید]] قوم‌شان هستند و در احراز [[مقام عصمت]] و [[کمالات]]، همانند [[انبیاء]] {{عم}} هستند<ref>{{عربی|ویعتقد إمامته وفرض طاعته وأنه أفضل أهل عصره وسید قومه وأنهم فی العصمة والکمال کالأنبیاء {{عم}}}}، شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، ص۳۲.</ref>. البته [[اهل سنت]] با این دیدگاه [[شیعه]] [[اختلاف]] نظر دارند و افضلیت را شرط نمی‌دانند<ref>{{عربی|المبحث الثانی: فی أن الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته. اتفقت الإمامیة علی ذلک... وخالف فیه الجمهور، فجوزوا تقدیم المفضول علی الفاضل. وخالفوا مقتضی العقل ونص الکتاب، فإن العقل یقبح تقدیم المفضول وإهانة الفاضل، ورفع مرتبة المفضول، وخفض مرتبة الفاضل، والقرآن نص علی إنکار ذلک، فقال تعالی: {{متن قرآن|أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}}}، نهج الحق وکشف الصدق ـ العلامة الحلی ـ ص۱۶۸.</ref>. | ||
گاهی [[برتری]] [[امامان]] در مقایسه با [[پیامبران الهی]] است. در این فرض نیز بر اساس برخی [[آیات]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}، (بقره/۱۲۴)؛ این آیه دلالت می‌کند که حضرت ابراهیم پس از رسیدن به مقام نبوت، به امامت دست یافت، بنابراین، مرتبه امامت برتر از مرتبه نبوت و امام برتر از نبی است. همچنین آیه مباهله می‌تواند دلیل دیگری باشند؛ چون در این آیه امام علی{{ع}} نفس پیامبر{{صل}} خوانده شده از آنجا که پیامبر اسلام افضل از همه انبیاست، نفس پیامبر نیز برتر از آنان است. (پژوهشکده حج و زیارت، موسوعه رد شبهات، رحمت الله ضیایی، مقاله برتری ائمه بر انبیاء ص۵۹-۶۲).</ref> و [[روایات]]<ref>نمونه از روایات این است که پیامبر فرمود: {{متن حدیث|من أراد أن یری آدم فی علمه ونوحا فی طاعته وإبراهیم فی خلته وموسی فی قربته وعیسی فی صفوته فلینظر إلی علی بن أبی طالب}}. یکی از عالمان شیعه به نام محمود بن حسن خصیمی در دلالت این روایت بر افضلیت امیرمؤمنان گفته است: {{عربی|فالحدیث دل علی أنه اجتمع فیه ما کان متفرقا فیهم وذلک یدل علی أن علیا أفضل من جمیع الأنبیاء سوی محمد{{صل}}}}؛ این روایت دلالت دارد که این صفاتی‌که در پیامبران به طور پراکنده موجود است، یکجا در وجود علی گرد آمده است. به همین دلیل، آن حضرت از همه پیامبران جز پیامبر خاتم، برتری دارد. بحار الانوار، ج۲۱، ص۲۸۱.</ref>، بر آنان برتری دارند. | گاهی [[برتری]] [[امامان]] در مقایسه با [[پیامبران الهی]] است. در این فرض نیز بر اساس برخی [[آیات]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}، (بقره/۱۲۴)؛ این آیه دلالت می‌کند که حضرت ابراهیم پس از رسیدن به مقام نبوت، به امامت دست یافت، بنابراین، مرتبه امامت برتر از مرتبه نبوت و امام برتر از نبی است. همچنین آیه مباهله می‌تواند دلیل دیگری باشند؛ چون در این آیه امام علی {{ع}} نفس پیامبر {{صل}} خوانده شده از آنجا که پیامبر اسلام افضل از همه انبیاست، نفس پیامبر نیز برتر از آنان است. (پژوهشکده حج و زیارت، موسوعه رد شبهات، رحمت الله ضیایی، مقاله برتری ائمه بر انبیاء ص۵۹-۶۲).</ref> و [[روایات]]<ref>نمونه از روایات این است که پیامبر فرمود: {{متن حدیث|من أراد أن یری آدم فی علمه ونوحا فی طاعته وإبراهیم فی خلته وموسی فی قربته وعیسی فی صفوته فلینظر إلی علی بن أبی طالب}}. یکی از عالمان شیعه به نام محمود بن حسن خصیمی در دلالت این روایت بر افضلیت امیرمؤمنان گفته است: {{عربی|فالحدیث دل علی أنه اجتمع فیه ما کان متفرقا فیهم وذلک یدل علی أن علیا أفضل من جمیع الأنبیاء سوی محمد {{صل}}}}؛ این روایت دلالت دارد که این صفاتی‌که در پیامبران به طور پراکنده موجود است، یکجا در وجود علی گرد آمده است. به همین دلیل، آن حضرت از همه پیامبران جز پیامبر خاتم، برتری دارد. بحار الانوار، ج۲۱، ص۲۸۱.</ref>، بر آنان برتری دارند. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۲۵ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۴۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ولایت در لغت - ولایت در قرآن - ولایت در حدیث - ولایت در کلام اسلامی - ولایت در فقه اسلامی - ولایت در فلسفه اسلامی - ولایت در عرفان اسلامی - ولایت در فقه سیاسی - ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردولایت از واژه‌های پرکاربرد در کلام اسلامی است که در حوزه امامت و رهبری نقش به‌سزایی را در معناشناسی و تبیین قلمرو ولایت صاحبان ولایت (پیامبران و ائمه معصومین (ع) ایفا می‌نماید. این واژه که به معنای سرپرستی، تدبیر، تصرف در امور مخلوقات، قانون‌گذاری و جعل احکام است، در کلام اسلامی به ولایت تکوینی و تشریعی تقسیم می‌شود. ولایت به معانی مذکور، منحصراً ویژه پروردگار است؛ اما از آنجایی که اجرای تدبیر و قوانین در میان بشر نیازمند به یک مجری از جنس خود آنهاست، خداوند مرتبه‌ای از ولایت تکوینی و تشریعی خویش را به برخی از بندگان برگزیده‌اش که شایستگی دریافت ولایت الهیه را دارند، افاضه نموده است. سرآمد چنین انسان‌هایی، پیامبران و اوصیای آنها و امامان معصوم (ع) هستند. آنان در قلمروهایی که برایشان مشخص شده به اذن الهی، بر انسان‌ها ولایت دارند. بنابراین، ولایت آنان در طول ولایت ذاتی و مطلقه الهی است. از این رو، اطاعت از آنان در حقیقت اطاعت از خداوند محسوب می‌گردد. مراتب پایین‌تر ولایت نیز برای برخی دیگر همچون، فقها، حاکمان، پدر و جد پدری ثابت است.
معناشناسی
ولایت
تبیین معنای کلامی ولایت از طریق شناخت معنای لغوی آن میسور خواهد بود.
معنای لغوی
واژه «ولایت» از ریشه (وَلْیْ) گرفته شده؛ اما ساختار افعال ماضی و مضارع این ریشه به دو صورت ذکر شده است:
برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای قرب و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد[۲] که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد[۳].
اما کلمۀ «ولایت» که به فتح و کسر واو استعمال شده، در هر دو صورت مصدر است؛ چنان که گفته می‌شود: ولی الشیء و علیه وَلایة و وِلایة[۴] منتهی «وِلایت» به کسر واو، مصدر «والی» به معنای امارت و سلطنت است، اما وَلایت به فتح واو، مصدر «ولیّ» ضدّ «عدوّ» است[۵]. ولایت به معانی صاحب اختیار، سرپرست، سلطان، نصرت، محبّت، دوستی، قرابت و خطّه و بلاد سلطان، به‌کار برده می‌شود. در اینکه کدام یک از این معانی، معنای حقیقی کلمۀ ولایت به فتح واو و یا به کسر واو می‌باشد، اختلاف است[۶]. برخی واژه شناسان، سرپرستی و تصدی امر را معنای حقیقی این کلمه می‌دانند[۷].
معنای اصطلاحی
متکلمان واژه «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و تصرف» گرفته‌اند که اطاعت، از لوازم معنای آن است. نمونه آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است مشاهده می‌کنیم. مثلا علامه حلی ذیل آیه ولایت درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی است که حق تصرف دارد و خداوند آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری که آن را برای خود و پیامبر ثابت کرده است[۸].
به هر حال گسترده‌ترین کاربرد مصطلح ولایت در متون عربی و محاورات عرفی همان «امامت» و «حاکمیت سیاسی» است. به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون قید و قرینه استعمال شود، به ولایت سیاسی، امارت و حاکمیت انصراف دارد که مقصود همان مدیریت و تنظیم امور کلان اجتماعی است[۹].
واژه‌های همسو
نبوت
واژۀ «نبوت» از نظر لغوی در چهار معنا استعمال شده است: خبر، ارتفاع، طریق و صوت خفی[۱۰]. و در اصطلاح، به معنای دریافت خبر از سوی خداوند به صورت وحی است که برای هدایت افراد بشر برای پیامبر می‌رسد[۱۱] و نبی در اصطلاح علم کلام، بر شخصی اطلاق می‌شود که از راه وحی پیامی را از خدای متعال دریافت می‌کند و آن را به مردم می‌رساند[۱۲]. پیامبر (ص) دارای دو بُعد ولایت و نبوت است. با توجه به آیه ولایت[۱۳]، ولایت ایشان از ولایت الهی سرچشمه می‌گیرد. از نظر علم کلام، به نظر می‌رسد نبوت و ولایت پیامبر هر کدام مستقل است ولی از نظر عرفانی، عرفا در پیوند همدیگر سخن گفته‌اند[۱۴].
امامت
«امام» از ریشۀ «أم» به معنای اصل، مرجع، جماعت و دین است و امام به معنای هر کسی است که به او اقتدا می‌شود و در کارها و امور پیشوا بوده و مقدم می‌گردد؛ از این رو پیامبر (ص) امام پیشوایان و خلیفه امام امت و قرآن امام مسلمانان است[۱۵]. متکلمان برای واژه «امامت» تعریف‌های مختلف و متفاوتی ذکر کرده‌اند که در یک جمع‌بندی می‌توان آن را به تعریف عام و خاص تقسیم‌بندی کرد. تعریف عام آنکه شامل نبوت هم می‌شود این است: الإمامة رئاسة عامة لشخص من الناس فی أمور الدین والدنیا[۱۶]، این تعریف چون قید خلافة و نیابة عن النبی را ندارد، شامل مقام نبوت هم می‌شود. در دستۀ دیگر از تعاریف قیود بیشتری به کار رفته است: «امامت ریاست عام و فراگیر در امور دین و دنیای مردم برای یک شخص به نیابت از پیامبر ثابت است»[۱۷]؛ این تعریف و امثال آنکه قیود در آنها به کار رفته[۱۸]، تعریف خاص امامت است و نشان می‌دهد که امام جانشین پیامبر است. با توجه به همه تعاریف، تعریف امامت به رهبری امت اسلامی در امور دینی و دنیوی آنان به عنوان جانشین پیامبر (ص) مورد قبول همۀ فرق اسلامی است[۱۹].
خلافت
واژه «خلیفه» از ریشه «خلف» اخذ شده و حروف «خ ل ف» به معنای چیزی است که در پشت چیز دیگری قرار دارد. یکی از واژه شناسان می‌گوید: خلیفه کسی است که به جای شخص پیش از خود می‌‌نشیند و جای او را می‌گیرد[۲۰]. واژه «خلافة» نیز که مصدر این ریشه است، به معنای نیابت و جانشینی از غیر میآید، حال ممکن است آن شخص منوب عنه، غایب باشد، یا از دنیا رفته، یا ناتوان باشد و همچنین ممکن است جانشینی به خاطر ترفیع جایگاه و بزرگداشت جانشین، صورت گرفته باشد[۲۱]. از بررسی معنای لغوی خلیفه به دست میآید که خلافت و جانشنینی در دو فرایند زیر محقق می‌شود: نخست شخصی بر کنار شده و شخص دیگر جانشین او می‌گردد. دوم آنکه شخصی تدبیر و اداره کاری را از سوی شخص دیگر برعهده گیرد. در هر دو صورت همان سلطه و حقی که برای فرد اول بود، برای او نیز ثابت می‌شود. و در اصطلاح متکلمان شیعه «خلافت» به معنای نیابت از خدا و پیامبر او در میان امت است. پس بدون نیابت از کسی که دارای حکم و امر است، کسی نمی‌تواند خلیفه باشد[۲۲] برخی از عالمان اهل سنت نیز گفته‌اند: "حقیقت خلافت، همان نیابت از صاحب شرع در حفظ دین و سیاست دنیاست"[۲۳]. از آنجایی که خلافت، به معنای نیابت از پیامبر در عموم مصالح مسلمانان است، مثل اقامه دین و حفظ مسلمانان، پیروی نمودن از او بر همه واجب و مخالفت با او حرام است[۲۴] و طبعا قلمرو ولایت او، همان قلمرو ولایت پیامبر جز دریافت وحی، خواهد بود.
وزارت
واژه «وزارت» اسم مصدر از ریشه «وزر» است[۲۵]؛ چنانچه کلمۀ «وزیر» نیز از این ریشه مشتق شده است[۲۶]. حروف «و ز ر» دو معنای اصلی دارد: یکی ملجأ و پناهگاه و دیگری سنگینی در یک چیز. «وَزرَ» به معنای ملجأ و «وِزرْ» به معنای دوم است[۲۷]. بدین مناسبت است که وزیر را «وزیر» گفته‌اند؛ چون او کسی است که بر رأی او در امور اعتماد می‌شود، به او پناه برده می‌شود. به وزیر پادشاه که وزیر گفته‌اند بدین جهت است که او تدبیر مملکت را از سوی پادشاه بر دوش می‌کشد[۲۸] و او را بر امور ممکت داری کمک می‌کند[۲۹].
در اصطلاح کلامی نیز همین دو معنا در واژه «وزارت» مد نظر است. به گفته ابن خلدون، وزارت که همان خطوط اصلی سلطنت و رتبه‌های پادشاهی است، بر مطلق اعانت و همکاری دلالت دارد؛ چون وزات از موازره به معنای معاونت میآید و اگر از «وَزرَ» گرفته شده باشد به معنای سنگینی است. گویا وزیر سنگینی کار را بر دوش می‌کشد، در این صورت باز هم به همان مطلق معاونت بر می‌گردد[۳۰].
متکلمان و مفسران درباره معنای وزارت، در آیه ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي﴾[۳۱] و روایاتی که جمله "وزیری"[۳۲] از سوی پیامبر در مورد امیرمؤمنان (ع) وارد شده، همین دو معنا را اعمال کرده‌اند[۳۳]؛ چنانچه ابوالصلاح حلبی آن را به معنای خلافت گرفته و به آیه مذکور استدلال نموده است[۳۴]. یکی از عالمان شیعه ذیل روایت اهل سنت که ابوبکر و عمر را وزیر رسول خدا (ص) معرفی کرده می‌گوید: "وزارت در لغت به معنای معاونت است. معاونت رسول خدا (ص) تنها در دو جهت است: یکی اداء رسالت و ابلاغ دین به مردم و دیگری مجاهدت در مقابل کافران و دشمنان دین. آن دو نفر در این دو جهت هیج سهمی نداشتند و تنها امیرمؤمنان (ع) بود که حضرت را یاری نمود[۳۵].
وصایت
واژه «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی» است[۳۶]. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند[۳۷]. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای نائب گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش تصرف می‌کند، حق تصرف داشته باشد. مثل اخراج و استیفای حق، یا ولایت بر کودک و مجنون[۳۸]. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در زمان غیبت او یا بعد از وفاتش انجام دهد[۳۹]. با توجه به کلام لغویان که ذکر شد، ارتباط این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای وصی وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، تصرف نماید.
وصایت در ابعاد فقهی، اخلاقی و کلامی کاربرد دارد و از نظر کلامی به معنای تعیین جانشین پیامبر و امامان است[۴۰]. از آنجایی‌که امام به عنوان وصی پیامبرتعیین شده، طبعا همه اختیارات پیامبر را در امور دینی و دنیایی مردم دارند.
اقسام ولایت
واژه «ولایت» را از جهات مختلف می‌توان تقسیم کرد:
به لحاظ رتبی (ذاتی و جعلی)
با در نظر داشتن رتبه و مراتب این مفهوم، ولایت دارای اقسام زیر است که برای خداوند ذاتی و برای غیر خدا عرضی خواهد بود.
ولایت مطلقه الهی
مطلق در مقابل مقید[۴۱]، به معنای رها، آزاد و عام[۴۲] است. مقصود از ولایت مطلقه در اینجا این است که ولایت الهی بدون قید و شرط و گستره شمول آن وسیع است. این نوع ولایت، اصیل و مستقل و ویژه خداوند متعال است[۴۳]. برخی آیات قدرت مطلقه الهی را دلیل انحصار ولایت الهی می‌داند و می‌فرماید: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۴۴].
انسان به عنوان جزئی از موجودات آفرینش، تحت حاکمت مطلقه الهی و مشمول ولایت و تدبیر اوست. با این تفاوت که موجودات دیگر به صورت تکوینی، ولی انسان با اراده و اختیار خود ولایت الهی را می‌پذیرد. به همین جهت برخی از تحت ولایت الهی خارج شده و در زمره اولیاء شیطان قرار می‌گردند[۴۵].
ولایت انبیاء الهی
همان‌طوری‌که در ولایت مطلقه الهی گفته شد، ولایت خداوند اصلی و ذاتی است؛ اما ولایت سایر صاحبان ولایت، از جمله ولایت انبیاء الهی، عارضی، جعلی و اعطایی از سوی خداوند است و در طول ولایت الهی قرار می‌گیرد.
ولایت پیامبر خاتم (ص)
ولایت حضرت پیامبر اکرم (ص) نیز از ولایت مطلقه الهی سرچشمه می‌گیرد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۴۶]. براساس این آیه شریفه، ولایت پیامبر (ص) در طول ولایت الهی است که از سوی خداوند به ایشان اعطا گردیده است[۴۷].
ولایت امامان معصوم (ع)
در آیه ولایت، ولایت امام معصوم بیان شده است: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۴۸]. عطف این جمله بر ماقبل ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ﴾، می‌رساند که ولایت امام نیز ولایت اعطایی از سوی خداوند و از جنس ولایت الهی است.
در آیه دیگر نیز می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[۴۹].[۵۰]
ولایت فقیه
در این باره که «ولایت فقیه» بحث کلامی است یا فقهی، میان عالمان و دانشمندان اختلاف نظر است. معیار تشخیص کلامی یا فقهی بودن یک مسأله، موضوع آن است. اگر موضوع مسأله، فعل خداوند باشد کلامی و اگر بایدها و نباید و مربوط به فعل مکلف باشد، فقهی خواهد بود. با این معیار می‌توان بحث ولایت فقیه را نیز تشیخص داد.
ولایت فقیه هر دو معیار را دارد. از آنجایی‌که اثبات ولایت فقیه و برهانی که بر آن اقامه می‌شود، مربوط به علم کلام است، کلامی؛ اما از آن جهت که بر فقیه جامع الشرایط واجب است وظیفه‌اش را انجام و سایر ملکفین نیز باید در زمینه‌های احکام، قضاوت و لایت شرعی از او متابعت نمایند، مسألۀ فقهی است[۵۱].
بنابراین، ولایت فقیه هنگامی مطرح می‌شود که مردم در شناخت امور زندگی و اجتماعی خود به امام معصوم (ع) دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در حقیقت، نیابت عامّ از امام معصوم (ع) را دارد و به معنای سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری است. این بدان سبب است که حضور کامل دین در جامعۀ انسانی در گرو برپایی حکومت اسلامی است و ضرورت وجود حکومت اسلامی، محدود به عصر پیامبر (ص) یا روزگار حضور امام معصوم (ع) نیست[۵۲]. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهمترین مسائل جامعۀ شیعی است؛ به گونه‌ای که اندیشۀ سیاسی پیروان مکتب اهل بیت (ع) در عصر غیبت کبری با آن گره خورده است.
نکته لازم به ذکر آن است که مشروعیت ولایت فقیه همانند ولایت معصومین از راه نصب است؛ با این تفاوت که معصومین (ع) به نصب خاص الهی برگزیده شده‌اند، اما فقهاء به نصب عام، واجد چنین مقامی می‌شوند و نصب عام بدین معناست که شرایط و ویژگی‌های ولی فقیه، بدون تعیین مصداق آن در سخن معصومین آمده است[۵۳].
ولایت حاکم
مقصود از حاکم، فقیه جامع الشرایطی است که در نزاع‌ها و اختلاف‌های بین مؤمنان قضاوت می‌کند[۵۴]. بر این اساس، فقیه جامع‌الشرایط علاوه بر صدور فتوا به‌عنوان مرجع تقلید، وظیفه صدور حکم به عنوان حاکم شرع را نیز دارد[۵۵].
ولایت پدر و جد پدری
پدر و جد پدری از جمله کسانی هستند که بر افرادی که در کتب فقهی نامبرده شده، ولایت دارند[۵۶]. مقصود از ولایت پدر و جدّ پدری، همان مسئؤلیّتی شرعی است که شارع مقدّس به‌منظور نگهداری، مواظبت، تربیت و اداره امور مالی و غیر مالیِ کودک یا سفیه و یا مجنون، به پدر و جدّ پدری اعطا کرده است[۵۷].
ولایت زنان
ولایت زنان را می‌توان در دو حوزه مطرح کرد:
- حوزه نخست ولایت زنان بر امور نفسی خود که از جمله آن رضایت در ازدواج است. هرچند اذن ولی در نکاح شرط است ولی از آن طرف رضایت خود او نیز اهمیت دارد و این دلیل بر آن است که او بر امور نفسانی خویش ولایت دارد[۵۸]
- حوزه دوم، رهبری، قضاوت و مشارکت در امور کلان کشور است. طرفداران جواز ولایت زن، به سیره عقلاء و عموم برخی روایات تمسک کرده‌اند[۵۹]، اما در مقابل، مخالفین به چهار آیه از جمله: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء﴾، احادیث متعددی مثل احادیث باب القضاء، روایاتی مانند «المراه ریحانه و لیست قهرمانه» یا روایاتی که حکومت زنان را از علائم فساد زمان می‌شمرد و روایتی‌که جامعه‌ای را که زن بر آن حاکم باشد، موفق یا رستگار نمی‌داند (صحیحه حمران بن اعین) استناد کرده‌اند.
از جمله ادله مخالفین ولایت زن، مذاق شریعت است که این خواسته‌ها و دستورات از احکام گوناگون شارع در مورد زنان مثل تاکید بر جدایی زن و مرد اجنبی و خانه نشینی زن و یا روایاتی که از نقصان عقل و رأی زن سخن گفته و یا اطاعت از زن و مشورت با او را نهی می‌کند، به دست میآید[۶۰].
به لحاظ نوعی
ولایت به لحاظ نوعی، تکوینی است یا تشریعی؛ چراکه امور جهان حقیقی است یا اعتباری. امور حقیقی اموری است که عمل اختیاری انسان در بود و نبود آنها دخیل نباشد و منظور از امور اعتباری اموری است که در حوزه حیات انسانی یافت می‌شود، به گونه‌ای که اگر انسان نباشد نباشد از آنها خبری نیست. مانند ملکیت، ریاست، زوجیت و اموری از این سنخ که انسان برای گذران زندگی خود آنها را اعتبار کرده است[۶۱].
ولایت تکوینی
ولایت تشریعی
قلمرو ولایت
ولایت تشریعی (به معنای حق تصرف) در حقیقت منحصر به خداوند است، برخی مراتب آن برای بعضی انبیاء، پیامبر اسلام (ص)، امامان معصوم (ع) و در عصر غیبت برای فقیه عادل آگاه به مسائل زمان نیز ثابت است[۶۲].
منشأ ولایت
از جمله مباحث مهم وابسته به موضوع «ولایت» ، تحقیق و توجه به منشأ و سبب ولایت است؛ سبب یا اسبابی که ولایت را برای صاحبان آن در خارج محقق می‌سازد. این مسأله را می‌توان در دو فرضیه «ولایت خداوند» و «ولایت غیر خدا» تبیین کرد.
مراتب ولایت
شرایط و بایستگی‌های صاحبان ولایت
مقصود از صاحبان ولایت، پیامبران و ائمه طاهرین (ع) هستند؛ از این رو، برخی ویژگی‌های مهم آنان را که در اعطای ولایت تکوینی و تشریع آنها نقش دارد و شایستگی آنها را ثابت می‌کند، به صورت مختصر مرور می‌کنیم.
نصب الهی
نخستین ویژگی آنها این است که نبوت یا امامتشان الهی است. درباره انتصاب الهی پیامبران تمام فِرق اسلامی اتفاق نظر دارند و آیات قرآن کریم نیز این مطلب را بیان می‌کند. از جمله این آیه که می‌فرماید: ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾[۶۳]؛ «خداوند آگاهتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».. اما انتصاب الهی امام از دیدگاه شیعه و اهل سنت اختلافی است. شیعه آن را انتصابی و اهل سنت انتخابی می‌دانند. نصب الهی امامت، از آیاتی چند استفاده می‌شود که از میان آنها می‌توان آیات: «ابتلاء»[۶۴]، «ولایت»[۶۵] و «اولی الامر»[۶۶]» را نام برد. جز آیات قرآن، روایات فریقین نیز بر انتصاب الهی پیامبر و امام دلالت دارند[۶۷].
علم لدنی
عصمت
یکی دیگر از ویژگی‌های ولی، عصمت او از هرگونه خطا، اشتباه و آلودگی است. خواجه نصیر طوسی در شرح تجرید می‌گوید: در پیامبر عصمت شرط است به دلیل اینکه اطمینان به گفته‌های او حاصل شود، در این صورت است که غرض حاصل می‌شود[۶۸]. این عقیده شیعه است، ولی گروهی از مسلمانان عصمت را برای انبیا در برخی موارد قائل نیستند[۶۹].
از دیدگاه شیعه عصمت پیامبر خاتم (ص) و ائمه طاهرین (ع) از دلائل فراوانی ثابت می‌شود. از جمله آیه تطهیر می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۷۰]؛ به همین جهت شیخ مفید از علمای بزرگ شیعه می‌گوید: "عصمت، تفضلی است از جانب خدا برای کسی که می‌داند آن شخص معصوم به عصمت خود تمسک می‌کند"[۷۱].
افضلیت
یکی دیگر از ویژگی‌های صاحبان ولایت، افضلیت آنها بر سایرین است.
- افضلیت انبیا: به اعتقاد شیعه، پیامبران الهی باید بر همه مردم زمان و عصرشان برتری داشته باشند؛ زیرا آنها به عنوان پیام آوران وحی الهی، مأموریت ویژه‌ای برای تبلیغ پیام دین به مردم و ولایت تشریعی در هدایت انسان‌ها دارند. بدین جهت از هر نگاهی باید برتر از دیگران باشند وگرنه تفضیل مفضول قبیح است[۷۲].
- افضلیت پیامبر خاتم: علاوه بر اینکه متعقدیم پیامبر خاتم (ص) بر سایر افراد امت خود برتری دارد، بر این باوریم که آن حضرت بر سایر انبیا نیز برتری دارد و اساساً خداوند همانند ایشان در میان مخلوقات الهی، شخص برتری را نیافریده است[۷۳]. در روایتی‌که از ایشان نقل شده، خود را برتر از پیامبران و مرسلین و فرشتگان مقرب الهی[۷۴] و در روایت دیگر برتر از فرزندان آدم معرفی نموده است[۷۵].
- افضلیت امام: افضلیت امام گاهی در مقایسه با دیگر افراد امت اسلام مطرح می‌شود. در این فرض، اعتقاد بر آن است که آنها برترین افراد اهل زمان و سید قوم‌شان هستند و در احراز مقام عصمت و کمالات، همانند انبیاء (ع) هستند[۷۶]. البته اهل سنت با این دیدگاه شیعه اختلاف نظر دارند و افضلیت را شرط نمی‌دانند[۷۷].
گاهی برتری امامان در مقایسه با پیامبران الهی است. در این فرض نیز بر اساس برخی آیات[۷۸] و روایات[۷۹]، بر آنان برتری دارند.
منابع
امام خمینی، ولایت فقیه- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۳
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی
مصباح یزدی، محمد تقی، در پرتو ولایت
مصباح یزدی، محمد تقی، حکیمانه‌ترین حکومت
مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۷
جوادی آملی، عبدالله، ولایت در قرآن
جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن
جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه
فرهنگ شیعه
محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی 
جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی
فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام
مهدوی، اصغرآقا و کاظمی، سید محمد صادق، کلیات فقه سیاسی
ضرابی‌ها، محمد ابراهیم، مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷
نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، فصلنامه تخصصی طهورا، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵
فاریاب، محمد حسین، نقش امام در تشریع، دریافت و تفسیر دین، مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال ۴۷، شماره ۹۴، بهار و تابستان ۱۳۹۴
امیدی‌فرد، عبدالله، حق تشریع، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال هشتم، شماره دوم
پانویس
- ↑ وَ فِی الْفِعْلِ لُغَتَانِ أَکْثَرُهُمَا (وَلِیَه) (یَلِیهِ) بِکَسْرَتَیْنِ و الثَّانِیَةُ مِنْ بَابِ وَعَدَ وَ هِیَ قَلِیلَةُ الاسْتِعْمَالِ، فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.
- ↑ الوَلْیُ: مِثْلُ فَلْسِ الْقُرْبُ... وَ قِیلَ (الْوَلْیُ) حُصُولُ الثَّانِی بَعْدَ الْأَوَّلِ مِنْ غَیْرِ فَصْل، فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.
- ↑ از این رو کلمه «ولایت» غیر از مفهوم قرب، معنای ارتباط، پیوند پیدا کردن، با هم جوش خوردن و رابطه پیدا کردن را نیز می‌رساند. در موجودات مادی، شرط تأثیر و تأثر این است که نزدیک هم باشند. وقتی نزدیکی برقرار شد زمینه تأثیر و تأثر هم فراهم می‌شود و یکی در دیگری تصرف می‌کند یا هر دو در هم تصرف می‌کنند. این معنای دیگری است که علاوه بر قرب، از کلمه «ولایت» فهمیده می‌شود. مصباح یزدی، محمد تقی، در پرتو ولایت، ص۲۶۴.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۵، ص۴۰۷، به نقل از ابن سید؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰، ص۳۱۰؛ بستانی، محیط المحیط، ص۱۲۰۹.
- ↑ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۲۰۹؛ زبیدی، تاج العروس، ج ۲۰؛ به هرحال، عنصر اصلی در معنای واژه ولایت «نزدیک‌بودن» است و معانی دیگر این واژه به همین معنا بازمی‌گردد. واژههایی همچون «ارتباط»، «پیوند» و «اتصال» می‌تواند تا حدی هم‌معنای آن واژه باشد؛ اما باز هیچ‌یک معادل دقیق آن نیستند. مصباح یزدی، محمد تقی، حکیمانه‌ترین حکومت، ص۳۸.
- ↑ ر. ک: جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی، ص۱۸۱.
- ↑ وحقیقته تولی الأمر؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۳۳.
- ↑ والولی هو المتصرف، وقد أثبت له الولایة فی الآیة، کما أثبتها الله تعالی لنفسه ولرسوله (ص)؛ حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة، ص۱۱۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، ولایت در قرآن، ص۶۴.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۱۶۲؛ فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۳۸۲؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۷۸۸.
- ↑ ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی، ص۵۶؛ جوادی آملی، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، ص۴۴؛ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج ۳، ص۸۷؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ص۲۷ ـ ۲۸.
- ↑ ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی، ص۵۶.
- ↑ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ ضرابی‌ها، محمد ابراهیم، مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ص۳۳.
- ↑ بحرانی، مثیم بن علی بن میثم، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ص۴۱.
- ↑ الإمامة رئاسة عامة فی أمور الدین والدنیا لشخص من الأشخاص نیابة عن النبی (ص)، علامه حلی، الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، ص۴۰، با شرح: فاضل مقداد، ابوالفتح بن مخدوم حسینی.
- ↑ والإمامة ریاسة عامة فی أمر الدین والدنیا خلافة عن النبی علیه الصلاة والسلام، تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر، شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ لاهیجی، عبد الرزاق، گوهر مراد، ص۴۶۱-۴۶۲.
- ↑ فراهیدی، خلیل، معجم مقایس اللغة، ج۲، ص۲۱۰.
- ↑ و الْخِلَافَةُ النّیابة عن الغیر إمّا لغیبة المنوب عنه، و إمّا لموته، و إمّا لعجزه، و إمّا لتشریف المستخلف. و علی هذا الوجه الأخیر استخلف اللّه أولیاءه فی الأرض، اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۹۳.
- ↑ الخلافة نیابة عن اللّه و رسوله فی الأمّة، فلا تکون بدون إنابة من له الحکم و الأمر، مظفر، شیخ حسن، دلائل الصدق، ج۷، ص۱۰.
- ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۲۱۸.
- ↑ (الْخِلَافَةُ) هِیَ النِّیَابَةُ عنه فی عُمُومِ مَصَالِحَ الْمُسْلِمِینَ من إقَامَةِ الدِّینِ وَصِیَانَةِ الْمُسْلِمِینَ بِحَیْثُ یَجِبُ علی کَافَّةِ الْخَلْقِ الِاتِّبَاعُ لهم وَیَحْرُمُ علیهم مُخَالَفَتُهُمْ، صعیدی عدوی مالکی، علی، حاشیة العدوی علی شرح کفایة الطالب الربانی، ج ۱، ص۱۴۸.
- ↑ [الوَزارة]: لغةٌ فی الوِزارة، بکسر الواو. و هی مصدر الوزیر، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، ج۱۱، ص۷۱۴۵.
- ↑ الوزیر فی اللغة اشتقاقهُ من الوزر، و الوزر تهذیب اللغة، ج۱۳، ص۱۶۶.
- ↑ وزر: الواو و الزاء و الراء أصلانِ صحیحان: أحدهما* الملجأ، و الآخَر الثِّقَل فی الشَّیء. الأوَّل الوَزَر: الملجأ. قال اللَّه تعالی: ﴿كَلاَّ لا وَزَرَ..﴾ [و] الوِزْر: حِمْل الرَّجل إذا بَسَطَ ثوبَه فجعل فیه المتاعَ و حَمَله، و لذلک سمِّی الذَّنْب وِزْراً، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۰۸.
- ↑ و الوزر: الجَبل الذی یُعتَصم به لیُنجی من الهلکة و کذلک وزیرُ الخلیفة معناه الذی یَعتمِد علی رأیه فی أمورِه و یلتَجیء إلیه.... قیل لوَزِیر السلطان وزیرُ، لأنّه یَزِر عن السّلطان أَعْباءَ تدبیر المملکة، أی: یَحْمل ذلک. و قد وَزَرْتُ الشیءَ أَزِره وَزْرا، أی:حملتَه، تهذیب اللغة، ج۱۳، ص۱۶۶.
- ↑ [وزیر] الملک: الذی یؤازره علی الأمور، و قیل: سمی وزیراً لتحمله أثقال الملک. قال اللَّه تعالی: ﴿وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي﴾، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، ج۱۱، ص۷۱۴۵.
- ↑ (الوزارة) و هی أم الخطط السلطانیّة و الرتب الملوکیّة، لأنّ اسمها یدلّ علی مطلق الإعانة؛ فإنّ الوزارة مأخوذة إمّا من الموازرة و هی المعاونة، أو من الوزر و هو الثّقل کأنّه یحمل مفاعله أوزاره و أثقاله، و هو راجع إلی المعاونة المطلقة، ابن خلدون، عبد الرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص۲۳۶.
- ↑ «و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار» سوره طه، آیه ۲۹.
- ↑ از جمله در حدیث یوم الدار آمده است: «هذا أخی و وارثی و وصیی و وزیری و خلیفتی فیکم بعدی»، صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ برای نمونه مرحوم طبرسی از مفسران شیعه می‌گوید: وإنما سمی الوزیر وزیرا لأنه یعین الأمیر علی ما هو بصدده من الأمور، أخذ من المؤازرة التی هی المعاونة. وقیل: إنما سمی وزیرا لأنه یتحمل الثقل عن الأمیر من الوزر الذی هو الثقل. وقیل: لأنه یلتجئ الأمیر إلیه فیما یعرض له من الأمور من الوزر الذی هو الملجأ، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۹.
- ↑ و الوزارة فی عرف النبوة خلافة بغیر إشکال بدلیل قوله ﴿وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي﴾ أی خلیفة و إماما باتفاق المفسرین و لأن اللفظ الذی تضمن الوزارة و الأخوة هو اللفظ الذی تضمن الخلافة، حلبی، ابو الصلاح، تقریب المعارف، ص۱۹۴.
- ↑ وأما ما زعموا من قولهم أن أبابکر وعمر وزراء رسول الله (ص) فلسنا نعرف الوزارة فی اللغة إلا المعونة لا غیر فمعونة رسول الله صلا تکون إلا من جهتین لا ثالث لهما، فی المعونة فی التأدیة والابلاغ إلی الناس من دین الله الذی جاء به من عنده... والوجه الثانی هو المعونة بمجاهدة الکفار ومحاربتهم...، ابوالقاسم الکوفی، علی بن احمد، الاستغاثة، ج۲، ص۲۶.
- ↑ و الوِصَایَةُ و الوِصَاءَةُ: مَصْدَرُ الوَصِیِّ، المحیط فی اللغة، ج۸، ص۲۱۷.
- ↑ الواو و الصاد و الحرف المعتلّ: أصلٌ یدلُّ علی وَصلِ شیءٍ بشیء. و وَصَیْتُ الشَّیءَ: وصَلْتُه، ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۱۶.
- ↑ و الاسم «الْوِصَایَةُ» بالکسر و الفتح، و هی استنابة الْمُوصِی غیره بعد موته فی التصریف فیما کان له التصرف فیه من إخراج حق و استیفائه أو ولایة علی طفل أو مجنون یملک الولایة علیه، طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ و (الوِصایة) بالکسر: مصدر الوَصیّ. و قیل: (الإیصاء) طلب شیء من غیره لیفعله علی غیْبٍ منه حالَ حیاته و بعد وفاته، مطرزی، ناصر الدین، المغرب فی ترتیب المعرب، ج۲، ص۳۵۸.
- ↑ ر. ک: فرهنگ شیعه، ص۴۵۵.
- ↑ و المُطْلَق من الروی: خلاف المقید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، ج۷، ص۴۱۳۳.
- ↑ و قال ابن الأعرابی: یقال: هو طَلِیقٌ و طُلُقٌ و طَالِقٌ و مُطْلَق إذا خُلِّی عَنْهُ، تهذیب اللغة، ج۹، ص۱۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، ص۱۳۲.
- ↑ «آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۹.
- ↑ ﴿وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا﴾، «و هر که به جای خداوند، شیطان را به یاوری برگزیند زیانی آشکار کرده است» سوره نساء، آیه ۱۱۹.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۴۶۱.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص۴۶۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، ص۱۴۱.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ص۱۹.
- ↑ ر. ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص۱۹۷؛ نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام، ص۲۶۳.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ کاشف الغطاء، النور الساطع، ج۱، ص۳۸۹- ۳۹۵.
- ↑ أن الولی علی مال الغیر أو علی نفسه.. إنما هو الأب والجد للأب، حسینی مراغی، العناوین الفقهیة، ج۲، ص۵۵۷.
- ↑ لأن ولایة الأب والجد شرعیة، بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۲۲، ص۴۱۶.
- ↑ ومهما یکن من خلاف فی ولایة المرأة، فإنه یجب علی الولی أن یبدأ بأخذ رأی المرأة. ویعرف رضاها قبل العقد، إذ أن الزواج معاشرة دائمة وشرکة قائمة بین الرجل والمرأة ولا یدوم الوئام ویبقی الود والانسجام ما لم یعلم رضاها ومن ثم منع الشرع إکراه المرأة ـ بکرا کانت أو ثیبا ـ علی الزواج وإجبارها علی من لارغبة لها فیه وجعل العقد علیه قبل استئذانها غیر صحیح ولها حق المطالبة بالفسخ إبطالا لتصرفات الولی المستبد إذا عقد علیها، شیخ سید سابق، فقه السنة، ج۲، ص۱۲۹.
- ↑ برای اطلاع بیشتر: ر ک، نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، طهورا، فصلنامه تخصصی، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵، ص۶۹-۷۵.
- ↑ ر. ک: نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، ص۷۶-۹۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، ص۴۳۳.
- ↑ والولایة التشریعیة فی الواقع منحصرة بالله تعالی، بید انه سبحانه أسندها إلی أولیائه وأنبیائه،... ولایة الله التشریعیة علی أقسام، وإن شئت قلت علی مظاهر: فولایة النبی وآله الأطهار مظهر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الفقهاء والعلماء مظهر أخر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الوالدین علی الأولاد مظهر منها أیضا، وولایة الزوج علی زوجته وقیومیته کذلک، سید علی عاشور، الولایة التکوینیة لآل محمد (ع)، ص۲۸۱.
- ↑ «خدا بهتر مىداند رسالتش را كجا قرار دهد» سوره انعام، آیه ۱۲۴.
- ↑ ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.
- ↑ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾؛ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ این ادله در مدخل «راه تعیین امام» بحث شده است و نیاز به تکرار ندارد.
- ↑ و یجب فی النبی العصمة لیحصل الوثوق فیحصل الغرض، علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (تحقیق الآملی)، ص۴۷۱.
- ↑ ونعتقد أن الأنبیاء معصومون قاطبة وکذلک الأئمة ـ علیهم جمیعا التحیات الزاکیات ـ وخالفنا فی ذلک بعض المسلمین فلم یوجبوا العصمة فی الأنبیاء فضلا عن الأئمة، خرازی، محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ العصمة من اللّه تعالی لحججه هی التوفیق و اللطف و الاعتصام من الحجج بها عن الذنوب و الغلط فی دین اللّه تعالی و العصمة [تفضل من اللّه] تعالی علی من علم أنّه یتمسک بعصمته، مفید، محمد بن محمد. تصحیح إعتقادات الإمامیة، ص۱۲۸.
- ↑ یجب ان یکون الأنبیاء اعلم وأفضل أهل زمانهم، لان تفضیل المفضول قبیح، قاضی ابن البراج، عبد العزیز، جواهر الفقه، ص۲۴۸.
- ↑ ویجب أن یعتقد أن الله تعالی لم یخلق خلقا أفضل من محمد (ص)، شیخ صدوق، محمد بن علی، الهدایة، ص۲۳.
- ↑ «أنا سید الأنبیاء والمرسلین وأفضل من الملائکة المقربین»، شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، ص۳۷۴.
- ↑ «أنا سید ولد آدم»، شیخ صدوق، الأمالی، ص۵۶۳.
- ↑ ویعتقد إمامته وفرض طاعته وأنه أفضل أهل عصره وسید قومه وأنهم فی العصمة والکمال کالأنبیاء (ع)، شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، ص۳۲.
- ↑ المبحث الثانی: فی أن الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته. اتفقت الإمامیة علی ذلک... وخالف فیه الجمهور، فجوزوا تقدیم المفضول علی الفاضل. وخالفوا مقتضی العقل ونص الکتاب، فإن العقل یقبح تقدیم المفضول وإهانة الفاضل، ورفع مرتبة المفضول، وخفض مرتبة الفاضل، والقرآن نص علی إنکار ذلک، فقال تعالی: ﴿أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾، نهج الحق وکشف الصدق ـ العلامة الحلی ـ ص۱۶۸.
- ↑ ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾، (بقره/۱۲۴)؛ این آیه دلالت می‌کند که حضرت ابراهیم پس از رسیدن به مقام نبوت، به امامت دست یافت، بنابراین، مرتبه امامت برتر از مرتبه نبوت و امام برتر از نبی است. همچنین آیه مباهله می‌تواند دلیل دیگری باشند؛ چون در این آیه امام علی (ع) نفس پیامبر (ص) خوانده شده از آنجا که پیامبر اسلام افضل از همه انبیاست، نفس پیامبر نیز برتر از آنان است. (پژوهشکده حج و زیارت، موسوعه رد شبهات، رحمت الله ضیایی، مقاله برتری ائمه بر انبیاء ص۵۹-۶۲).
- ↑ نمونه از روایات این است که پیامبر فرمود: «من أراد أن یری آدم فی علمه ونوحا فی طاعته وإبراهیم فی خلته وموسی فی قربته وعیسی فی صفوته فلینظر إلی علی بن أبی طالب». یکی از عالمان شیعه به نام محمود بن حسن خصیمی در دلالت این روایت بر افضلیت امیرمؤمنان گفته است: فالحدیث دل علی أنه اجتمع فیه ما کان متفرقا فیهم وذلک یدل علی أن علیا أفضل من جمیع الأنبیاء سوی محمد (ص)؛ این روایت دلالت دارد که این صفاتی‌که در پیامبران به طور پراکنده موجود است، یکجا در وجود علی گرد آمده است. به همین دلیل، آن حضرت از همه پیامبران جز پیامبر خاتم، برتری دارد. بحار الانوار، ج۲۱، ص۲۸۱.