عباسیان در معارف و سیره امام صادق: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = عباسیان | عنوان مدخل = عباسیان | مداخل مرتبط = عباسیان در تاریخ اسلامی - عباسیان در معارف مهدویت - عباسیان در معارف و سیره امام صادق - عباسیان در معارف و سیره رضوی | پرسش مرتبط = }} ==پایان حکومت اموی و آغاز حکو...» ایجاد کرد) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
ابراهیم فعّالیت خود را در راه [[دعوت]] عبّاسیان آغاز کرد. او ابتدا شروع به بیان [[احادیث]] و [[سخنرانی]] در رابطه با اهمیت قیام و [[انقلاب]] و [[نجات]] [[مظلومان]] نموده و خود را [[شریک]] [[درد]] و [[رنج]] [[مردم]] ساده معرّفی کرد. او [[محبّت]] به مظلومان و [[لعنت]] بر [[ظالمان]] را آغاز نمود. مبلّغان ابراهیم در شهرهای [[خراسان]] پخش شدند و اثر بزرگی در آنجا به‌جا گذاشتند. از آن جمله می‌توان به زیاد [[مولی]] حمدان، [[حرب بن قیس]]، [[سلیمان بن کثیر]]، مالک بن هیثم و دیگران اشاره کرد. داعیان عبّاسی بر سر این کار [[جان]] باختند. بعضی از آنها [[شکنجه]] و [[مثله]] شده و بعضی دیگر به [[حبس]] افتادند<ref>تاریخ ابن ساعى، ص۳.</ref>. امّا پیشاهنگ این دعوت‌کنندگان و فعّالترین و زیرکترین آنان، [[ابو مسلم خراسانی]] بود<ref>تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۴۰- ۳۴۴.</ref>. | ابراهیم فعّالیت خود را در راه [[دعوت]] عبّاسیان آغاز کرد. او ابتدا شروع به بیان [[احادیث]] و [[سخنرانی]] در رابطه با اهمیت قیام و [[انقلاب]] و [[نجات]] [[مظلومان]] نموده و خود را [[شریک]] [[درد]] و [[رنج]] [[مردم]] ساده معرّفی کرد. او [[محبّت]] به مظلومان و [[لعنت]] بر [[ظالمان]] را آغاز نمود. مبلّغان ابراهیم در شهرهای [[خراسان]] پخش شدند و اثر بزرگی در آنجا به‌جا گذاشتند. از آن جمله می‌توان به زیاد [[مولی]] حمدان، [[حرب بن قیس]]، [[سلیمان بن کثیر]]، مالک بن هیثم و دیگران اشاره کرد. داعیان عبّاسی بر سر این کار [[جان]] باختند. بعضی از آنها [[شکنجه]] و [[مثله]] شده و بعضی دیگر به [[حبس]] افتادند<ref>تاریخ ابن ساعى، ص۳.</ref>. امّا پیشاهنگ این دعوت‌کنندگان و فعّالترین و زیرکترین آنان، [[ابو مسلم خراسانی]] بود<ref>تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۴۰- ۳۴۴.</ref>. | ||
[[روش سیاسی]] عبّاسیان- برای [[گمراه کردن]] [[امّت]]- متضمّن چندین شیوه بود که مطابق با [[واقعیت]] موجود [[جامعه]] و از [[مقبولیت]] عامّه برخوردار بود؛ لذا است که می‌بینیم این دعوت با پاسخ مثبت و سریع مردم روبرو شده و [[محرومین]] و [[ستمدیدگان]] به آن [[گرایش]] پیدا کردند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲.</ref>. | [[روش سیاسی]] عبّاسیان- برای [[گمراه کردن]] [[امّت]]- متضمّن چندین شیوه بود که مطابق با [[واقعیت]] موجود [[جامعه]] و از [[مقبولیت]] عامّه برخوردار بود؛ لذا است که می‌بینیم این دعوت با پاسخ مثبت و سریع مردم روبرو شده و [[محرومین]] و [[ستمدیدگان]] به آن [[گرایش]] پیدا کردند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲.</ref>. | ||
در اینجا به بعضی از این شیوه‌ها اشاره می‌کنیم: | |||
===روش اول تحریک [[عواطف]] مردم=== | |||
عبّاسیان به شدّت عواطف مردم را تحریک کرده و سعی کردند به مردم بقبولانند که دعوت آنها برای [[پیروزی]] [[اهل بیت]]{{عم}} است. آنان که بیش از همه مورد [[ظلم]] و [[ناراحتی]] قرار گرفته و خون‌هایشان در راه [[حقّ]] ریخته شده است. | |||
عبّاسیان در بین صفوف مبلّغان خود بر این مطلب تأکید کردند که [[هدف]] نهایی دعوت آنها بازگرداندن [[خلافت]] [[غصب]] شده به‌سوی [[اهل]] آن است. به همین خاطر است که آنان [[شعار]] [[طلب]] [[رضایت]] و [[خشنودی]] [[آل محمد]] را برای خود برگزیده و [[مردم]] نیز به این شعار عکس العمل مثبت نشان داده، گمشده خود را در آن یافتند. | |||
مبلّغان عبّاسی این [[باور]] را می‌پروراندند که [[دعوت]] آنها خبر از ظهور دوره جدیدی می‌دهد که تضمین‌کننده [[حقوق مردم]] است. همچنانکه مردم از [[عدالت علی]]{{ع}} داستان‌ها شنیده بودند. این شعار مخصوصا در شهرهایی که بیشترین زجر و [[ناراحتی]] و [[عقب‌ماندگی]] را از [[بنی امیه]] دیده بودند بسیار [[کارگر]] افتاد.؛ چراکه آنان دائم در [[انتظار ظهور]] [[حق]] به دست [[اهل بیت]] [[نبوّت]]{{عم}} بودند. | |||
[[فرهنگ سیاسی]] [[بنی عباس]] که مبلّغانشان آن را بین مردم [[ترویج]] می‌کردند، این‌گونه بود که مردم را به [[فکر]] وادار کرده و [[ذهن]] آنان را مسأله‌دار کنند. مانند اینکه: «آیا در میان شما کسی هست که در این نکته شکی داشته باشد که [[خداوند متعال]] [[پیامبر اسلام]]، [[حضرت محمد]]{{صل}} را، به [[پیامبری]] برگزیده؟ مردم در پاسخ می‌گفتند: نه. سپس آنها می‌گفتند: آیا در این مطلب شکی دارید که [[خداوند]] بر [[پیغمبر اکرم]]{{صل}} کتابی نازل کرده که [[حلال و حرام]] و [[شرایع]] خداوند در آن موجود است؟ مردم پاسخ می‌دادند: نه. آنان ادامه می‌دادند که: آیا [[گمان]] دارید که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آن کتاب را در نزد کسی غیر از [[عترت]] و [[اهل]] خود به یادگار گذاشته است؟ مردم پاسخ می‌دادند: نه. آنان می‌گفتند: آیا شما شکی دارید که [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} [[معدن علم]] و دارای [[میراث پیامبر]]{{صل}} هستند، همان میراثی که خداوند به [[پیامبر]]{{صل}} [[تعلیم]] کرده است؟ مردم می‌گفتند: نه....<ref>ابن اثیر، تاریخ کامل، ج۵، ص۳۶۲.</ref>. | |||
بنی عبّاس به واسطه همین انگیزش‌های کلّی که بدون تعیین مصداق، تنها به اشاره بسنده کرده و مبتنی بر پیچیدگی و عدم [[روشنایی]] بوده، توانستند دستاوردهای مردمی بزرگی حتّی در میان غیر [[مسلمانان]] کسب کنند. در واقع این روش بنی عبّاس به نحوی [[سرقت]] تلاش‌های [[ائمّه]]{{عم}} بوده است.؛ چراکه آنان دستاورد تلاش‌های ائمّه{{عم}} را به صورت ابزاری برای [[منافع]] خود در میان قشرهای ناآشنا به [[طبیعت]] دعواهای [[سیاسی]]، به کار بردند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲۳.</ref>. | |||
===روش دوّم استفاده از [[اخبار غیبی]] یا احادیثی که از [[حوادث آینده]] خبر می‌داد=== | |||
از دیگر شیوه‌هایی که مبلّغان عبّاسی برای جلب نظر [[مردم]] به کار می‌بردند، این بود که اخبار غیبی یا احادیثی که از حوادث آینده خبر می‌داد را مورد استفاده قرار دادند. این روش مکارانه، اثر بزرگی در جلب افراد ساده‌اندیش و به [[هیجان]] آوردن طرفداران پرشور دعوتشان و جلب [[اعتقاد قلبی]] آنان به صحّت ادّعای [[بنی عباس]] داشت. از جمله این [[خبرهای غیبی]] که آن را در آن [[زمان]] شایع کردند این بود که: «ع» پسر «ع» به زودی «م» پسر «م» را می‌کشد. | |||
سپس این خبر را این‌چنین [[تأویل]] کردند که مراد به «ع» پسر «ع»، عبدالله بن علی بن عبدالله عبّاس است و مراد از آنکه کشته می‌شود [[مروان بن محمد بن مروان]] است. همچنانکه به [[زعم]] خود [[گمان]] کردند [[پیامبر اکرم]] که [[بشارت]] ایجاد [[دولت]] [[هاشمی]] را می‌داده است، به عموی خود عبّاس گفته که این دولت در پسران او بروز خواهد کرد. | |||
از دیگر ادّعاهایی که به قصد پوشانیدن [[جامه]] [[مشروعیت]] بر [[دعوت]] بنی عبّاس عنوان می‌گردید، این گمان بود که در نزد آنان کتابی است که در آن بر انتقال [[خلافت]] به بنی عبّاس تأکید دارد. امّا خارج کردن آن کتاب و نشان دادن آن به همه مردم به هیچ‌وجه جایز نیست. و فقط افراد خاصّی از سرکردگان بنی عبّاس از آن اطّلاع دارند. این روش باعث شد که مبلّغان بنی عبّاس رنگ تقدّس بیشتری به دعوت خود داده و هیجان آنها را برای این دعوت بیشتر می‌کرد<ref>اسد حیدر، الامام الصّادق و المذاهب الاربعة، ج۲، ص۳۰۹.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲۵.</ref>. | |||
===روش سوّم مخفی نگه داشتن نام خلیفه‌ای که برای خلافت او [[قیام]] کرده بودند=== | |||
از دیگر روش‌هایی که بنی عبّاس آن را به کار گرفتند و تا آن زمان به کار گرفته نشده بود و نشان از نهایت [[هوش]] [[سیاسی]] آنان داشت و به واسطه آن توانستند میدان تاخت و تاز را در دست گرفته و تلاش‌ها و باورهای مختلف را به سوی یک [[هدف]] متمرکز کنند، این بود که آنان به شدّت نام خلیفه‌ای که برای [[خلافت]] او [[قیام]] کرده بودند مخفی نگاه می‌داشتند. آنان خود را ملتزم به [[کتمان]] امر او کرده و به [[مردم]] این‌چنین [[وعده]] می‌دادند که قبل از زوال [[خلافت امویان]] امکان [[اعلان]] نام [[واقعی]] [[خلیفه]] که [[سرداران]] و نقیبان آن را می‌شناسند وجود ندارد<ref>الامام الصّادق و المذاهب الاربعة، ج۲، ص۳۰۹.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲۶.</ref>. | |||
===روش چهارم [[پوشیدن لباس]] سیاه=== | |||
از دیگر روش‌های [[عبّاسیان]] در [[دعوت]]، [[پوشیدن لباس سیاه]] بود که این را رمز [[مبارزه]] با [[ظالمان]] و اظهار [[حزن]] و [[اندوه]] برای [[اهل بیت]]{{عم}} و شهدای راه آنان می‌دانستند. | |||
این‌چنین بود که دعوت عبّاسیان به نام اهل بیت{{عم}} و برای [[انتقام]] از [[امویان]] برپا گردید و به خاطر متمرکز کردن همین [[شعار]] که در میان مردم [[ارزش]] والایی داشت، [[ابراهیم امام]] پرچمی به نام «ظلّ» یعنی [[سایه]] یا «[[سحاب]]» یعنی [[ابر]] بر نیزه بلندی که طول آن سیزده ذرع بود برافراشت و به [[ابو مسلم خراسانی]] نوشت که من [[پرچم]] [[پیروزی]] را برای تو فرستادم<ref>طبرى، ج۹، ص۸۲.</ref>. | |||
آنان نام سایه یا ابر را که ابراهیم امام بر این پرچم گذاشته بود این‌چنین [[تأویل]] کردند که: همچنانکه ابر بر تمام [[زمین]] مسلّط است و همچنانکه زمین از سایه خالی نیست، همچنین زمین از [[خلیفه عبّاسی]] خالی نخواهد بود<ref>طبرى، ج۹، ص۸۵؛ ابن اثیر، تاریخ کامل، ج۵، ص۱۷۰.</ref> و ادّعا کردند که این پرچم به مانند پرچم [[رسول خدا]]{{صل}} است.؛ چراکه آنان ذکر می‌کردند که [[پرچم پیامبر]] در [[جنگ‌ها]] و [[غزوات]] سیاه بوده است. | |||
پس از آنکه عبّاسیان به واسطه [[زیرکی]] ابراهیم امام و پیش از او پدرش و به مدد یارانی که در [[خراسان]] داشتند به [[پیشرفت]] چشمگیری دست یافته و یارانشان در خراسان زیاد شدند، دست به تشکیل جمعیت‌های [[سازمان]] یافته‌ای زدند تا به [[تبلیغ]] برای آنان بپردازد. آنان مطمئن شدند که روش‌هایشان در [[گمراه کردن]] [[مردم]] به [[موفقیت]] رسیده و این [[عقیده]] در [[جان]] مبلّغانشان [[رسوخ]] کرده است. اینجا بود که گام اصلی را به سوی رقبای [[حقیقی]] خود که [[اهل بیت]]{{عم}} بودند برداشتند. [[عبّاسیان]] به شدّت از اهل بیت [[وحشت]] داشتند. | |||
چرا که [[دعوت]] آنها تنها به واسطه شعارهایی که به نام اهل بیت{{عم}} می‌دادند به این مرحله از [[پیروزی]] رسیده بود و حالت [[بی‌طرفی]] که خطّ [[علوی]] در پیش گرفته بود ممکن بود برنامه‌های آنان را کاملا خراب کند. این مطلب عبّاسیان را بر آن داشت تا تصمیم به برگزاری یک [[اجتماع]] مشترک میان عبّاسیان و [[علویان]] در [[موسم حج]] بگیرند. [[هدف]] آنان از این کار دربرگرفتن خطّ علوی و کشاندن پای آنان به این دعوای [[سیاسی]] و تلقین این مطلب به توده‌های [[مسلمان]] بود که این [[خاندان علوی]] است که در پشت این فعالیت انقلابی قرار دارد. | |||
[[ابراهیم امام]] و [[خاندان]] بنی عبّاس می‌دانستند که [[امام صادق]]{{ع}} دقیقا اهداف آنها را از پشت این [[برنامه‌ریزی‌ها]] می‌داند و نمی‌توانند امام صادق{{ع}} را به خود جذب کرده و دسترنج [[علمی]] و سیاسی آن حضرت را ابزاری برای رسیدن به اهداف خود قرار داده، پای آن حضرت را به برنامه‌های خود بکشند و آن حضرت اگر برای حضور در چنین [[اجتماعی]] دعوت شود، هرگز در آن شرکت نخواهد کرد. به همین خاطر [[وحدت]] صفوف علوی را از بین برده و [[آل]] حسن را به این [[وعده]] که [[خلافت]] از آن آنان خواهد شد، با خود همراه ساختند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۸ (کتاب)|پیشوایان هدایت]] ج۸، ص ۲۲۶.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۸ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۳۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عباسیان است. عباسیان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عباسیان در تاریخ اسلامی - عباسیان در معارف مهدویت - عباسیان در معارف و سیره امام صادق - عباسیان در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردپایان حکومت اموی و آغاز حکومت عباسی
تازه‌های سیاسی
در این مرحله تاریخی حیات نظام اموی، پس از آنکه این نظام در دیدگاه امّت اسلام همه توجیهات مدنی، عقیدتی و یا سیاسی خود را از دست داد، و در دست او به‌جز منطق شمشیر که آخرین اهرم قدرت در اداره امور جامعه می‌شود باقی نماند، به خودی خود رو به سقوط و افول رفت و علی‌رغم خشونت و سنگدلی آخرین خلیفه اموی (مروان) که به قاطعیت معروف بود منطق شمشیر نیز نتوانست در برابر اراده امت دوام چندانی بیاورد. امّت اسلام ضرورت رهایی از طغیان اموی را درک کرده و به این باور رسیده بود که باید در برابر آن به‌پا خیزد. دیگر آنقدر ستم‌های بنی امیه نسبت به خاندان پیامبر اکرم در ذهن امّت اسلام متراکم شده بود که دیگر چیزی به دست واعظان درباری باقی نمانده بود تا قرآن و حدیث را ابزار دفاع از صورت کریه و استبدادی حکومت بنی امیه کنند. ظلم و ستم بی‌حدّی که از مسموم کردن امام حسن مجتبی(ع) به دست معاویه آغاز شد سپس سبّ و لعن حضرت علی(ع) که برادر پیامبر اکرم(ص) و پسر عموی او و داماد گرامیش بوده به نحوی که سبّ و لعن آن حضرت را به عنوان سنّت قرار داد، سپس قتل امام حسین(ع) ریحانه رسول خدا و خاندان و یاران پاکش به دست یزید و عمّال پلید او همچنین واقعه حرّه که واقعه بسیار دردناکی بوده و در آن یزید بیعت بندگی از مردم مدینه گرفته و مدینه را سه روز بر سپاهیان خود مباح کرد. امّت اسلام کلام عبدالملک مروان را فراموش نمی‌کنند که گفت: هرکس مرا به پرهیزکاری سفارش کند گردنش را با شمشیر می‌زنم[۱] و همچنین کشتن زید بن علی(ع) و به دار کشیدن و آتش زدن پیکر شریفش به دست طاغوت زمان هشام بن عبدالملک.
مردم می‌دیدند که والیان اموی گذشته از گرفتن مالیات‌های سخت، خود نیز اهل فساد بوده و به‌وسیله اشاعه روح قبیله‌ای وحدت صفوف امّت اسلام را از بین برده و آنها را دوباره به طایفه‌های گوناگون متفرق کرده بودند. آنان حتّی در پرداخت‌ها، امتیازات خانواده‌ای و قبیله‌ای را روا می‌داشتند و مسلمانان غیر عرب را تحقیر کرده، آنها را برده خود می‌دانستند. این‌چنین بود که در عرصه فکر و اندیشه و فقه نظریاتی پیدا شد که هیچ گونه مشروعیتی برای نظام اموی قایل نبود و این افکار در میان همه اقشار جامعه گسترش یافته، علی‌رغم موضع منفی سلطنت نسبت به علویان، مدح آنان در میان مردم رایج گشته و آنان بدون ترس از جلوگیری دستگاه دولت به مدح و ثنای علویان می‌پرداختند. این‌چنین بود که امّت به واسطه تراکم ظلم اموی این آمادگی را پیدا کرد تا هر جانشینی که بخواهد او را از کابوس حکومت اموی برهاند قبول کند، شاید که به این وسیله به عدالت و مساوات دست یابد. چنین جوّی باعث بروز گرایش‌ها و دعوت‌های سیاسی شد که در راستای دست‌یابی به خلافت، امّت را به زیر پرچم خود خوانده و به سمت خود تحریک می‌کردند. کما اینکه امّت هم به دنبال نجات‌دهنده‌ای می‌گشتند و همین امر باعث شد که مسأله مدعیان مهدویت در میان جامعه رایج شده و راه خود را باز کند. از دیگر سو، برنامه‌های امام صادق(ع) گسترش بسیاری یافته، یاران آن حضرت زیاد شده و امّت فرهنگ آن حضرت را پذیرفته بود.؛ چراکه تأثیر این فرهنگ را در اندیشه‌ها و تصمیم‌گیری‌های خود دیده بود امری که به سطح خاصّی از افراد که تحت نظر مستقیم حضرت امام بودند، یا دایره‌ای خاصی محدود نمی‌گردید. بلکه امام صادق(ع) در جای‌جای کشور اسلام درخشیده و آوازه‌اش در هر خانه‌ای داخل شده بود. تا جایی که به تنها مرجع روحی تبدیل شده بود که دل‌ها از همه‌جا به‌سوی او گرایش پیدا کرده و برای حلّ مشکلات فکری، عقیدتی و سیاسی به آن حضرت پناهنده می‌شدند.
این مرجعیت منحصر به عامه مردم نبوده بلکه امام صادق(ع) حتّی مرجع علما و دانشمندان و محلّ رجوع سیاستمداران امّت بود. این سفیان ثوری است که می‌گوید: بر امام صادق(ع) داخل شدم و به آن حضرت عرض کردم: مرا به وصیتی سفارش کنید که بعد از شما آن را حفظ کنم. آن حضرت فرمودند: آیا واقعاً آن را حفظ خواهی کرد ای سفیان؟ گفتم: بله ای پسر رسول خدا(ص). امام صادق(ع) فرمودند: ای سفیان، دروغگو مردانگی ندارد و حسود راحتی، انسان رنجیده برادری و متکبّر دوستی نداشته و بداخلاق هرگز به آقایی دست پیدا نمی‌کند[۲]. سفیان ثوری بار دیگری هم به نزد امام صادق(ع) رفت و دستورات و تعالیم بیشتری از آن حضرت طلب کرد. امام صادق(ع) به او فرمودند: ای سفیان، دست نگه داشتن در هر کار شبهه‌ناکی بسیار بهتر از فرورفتن در گرداب هلاکت است. اگر گفتن حدیثی را ترک گویی بسیار بهتر است از اینکه حدیثی بگویی که آن را به خوبی بررسی نکرده باشی. هر حقّی را حقیقتی و هر درستی را نوری است. پس هر روایتی که موافق با کتاب خدا بود آن را بگیرید و روایاتی که مخالف با کتاب خدا است ترک گویید[۳]. سفیان ثوری دیدارهای دیگری نیز با امام صادق(ع) داشته و روابط او با حضرت امام صادق(ع) از نوع رابطه شاگرد و استاد بوده است.
از دیگر دانشمندانی که نزد امام صادق(ع) می‌رفته و از وجود مبارک آن حضرت استفاده می‌برده است، حفص بن غیاث است. او یکی از بزرگان و مشاهیر زمان خود و یکی از محدّثان بنام زمان خویشتن بوده است. او از امام صادق(ع) می‌خواست که او را ارشاد و نصیحت کند. امام صادق(ع) به او فرمودند: اگر می‌توانید از معروف شدن و مشهور شدن خود جلوگیری کنید، این کار را انجام بدهید. اگر مردم تو را تعریف و تمجید نکردند، هیچ زیانی به تو نخواهد رسید- تا آنجا که فرمودند:- «إِنْ قَدَرْتَ أَنْ لَا تَخْرُجَ مِنْ بَيْتِكَ فَافْعَلْ فَإِنَّ عَلَيْكَ فِي خُرُوجِكَ أَنْ لَا تَغْتَابَ وَ لَا تَكْذِبَ وَ لَا تَحْسُدَ وَ لَا تُرَائِيَ وَ لَا تَتَصَنَّعَ وَ لَا تُدَاهِنَ»؛ اگر می‌توانی از خانه خارج نشوی این کار را بکن. چرا که در خارج شدن از خانه و رفتن در میان جامعه مسئولیت‌های سنگینی متوجّه تو خواهد شد و باید که غیبت نکنی، دروغ نگویی، حسد نورزی، ریا نکنی و چاپلوسی روا مداری. ابو حنیفه نیز فرصت حضور در محضر امام صادق(ع) و استماع حدیث از آن حضرت را مغتنم شمرده و درباره امام صادق(ع) می‌گفت: من فقیه‌تر از جعفر بن محمد(ع) ندیده‌ام. مالک بن انس نیز از جمله کسانی بود که در نزد امام صادق(ع) حاضر می‌شد تا به وسیله آداب آن حضرت تربیت شده و به هدایت آن حضرت راه یابد. او می‌گفت: هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر دل هیچ بشری خطور نکرده است که با فضیلت‌تر از جعفر بن محمد صادق را در علم و عبادت و ورع ببیند. و همچنین گفته است: من مدّتی با جعفر بن محمد رفت و آمد داشتم. امّا او را جز در یکی از این سه حالت ندیدم. یا در حال نماز، یا در حال روزه و یا در حال قرائت قرآن بود. ندیدم که هرگز از رسول خدا(ص) روایت کند مگر اینکه با طهارت بود. هیچگاه کلام بیهوده نمی‌گفت. او از عالمان، عابدان و زاهدانی بود که از خداوند می‌ترسند[۴]. منصور که خود از کینه‌توزترین دشمنان امام صادق(ع) بوده است درباره آن حضرت این‌گونه شهادت داده است که: جعفر بن محمد از آن دسته کسان است که خداوند درباره آنان فرموده: ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا...﴾[۵]؛ سپس این کتاب را به آن بندگان خود که آنان را برگزیده بودیم، به میراث دادیم و از جمله کسانی بوده که خداوند آنان را انتخاب کرده و در کارهای خیر همیشه بر دیگران سبقت می‌گیرند[۶].
امام صادق(ع) فقط مرجع دانشمندان، فقها، محدّثان و رهبر نهضت فکری و علمی زمان خود نبوده است. بلکه آن حضرت مرجعی برای سیاستمداران و انقلابیون نیز بوده است.؛ چراکه آن حضرت رهبر حقیقی خطّ انقلابی علوی بوده است. می‌بینیم زید شهید فرزند امام زین العابدین(ع) درباره قیام خود به آن حضرت رجوع کرده و با آن حضرت مشورت کرده است. زید درباره امام صادق(ع) این‌گونه سخن رانده است: در هر زمانه‌ای مردی از ما اهل بیت وجود دارد که حجّت خدا بر بندگان اوست و حجّت زمان ما، برادرزاده من جعفر است. هرکس از او تبعیت کند گمراه نخواهد شد و هرکس با او مخالفت کند، هیچگاه راه هدایت نخواهد پیمود[۷]. امام صادق(ع) هیچگاه جدای از قیام زید نبوده بلکه همیشه به کمک مالی و دعایی به نهضت زید پرداخته و چنانچه که در بحث‌های سابق گذشت، همواره همگان را به شرکت در آن قیام تشویق کرده و توجیه می‌نمود[۸]. علویانی هم که از نسل امام حسن مجتبی(ع) بودند، مانند عبدالله بن حسن و یا عمر اشرف فرزند امام زین العابدین(ع)، آنان نیز همواره به امام صادق(ع) رجوع کرده و در مسائل مهم با آن حضرت مشورت می‌کرده‌اند و هیچکدام از آنان در کارهای انقلابی و نهضت مسلّحانه بدون دستور آن حضرت وارد عمل نمی‌شده‌اند. ازهمین‌رو بود که در میان اقشار مختلف جامعه آن زمان، این باور پیدا شده بود که خطّ تحت رهبری امام صادق(ع)، همان خطّی است که می‌تواند جایگزین حکومت اموی شود. این حقیقتی است که نمی‌توان آن را به فراموشی سپرد. کما اینکه به زودی خواهیم گفت که مهمترین فرماندهان حرکت عبّاسی و برنامه‌ریزان آنها و فرماندهان نظامی آنها، در دل معتقد بوده‌اند که امام صادق(ع) برای تصدّی خلافت از دیگران سزاوارتر بوده و قوّت، قدرت، پختگی و کارآزمودگی اداره قیام و رهبری آن را دارا است، و این از نیروی الهی و جایگاه مردمی آن حضرت نشأت گرفته بود؛ لذا است که می‌بینیم ابو سلمه خلّال و ابو مسلم خراسانی در اوّلین‌بار با آن حضرت به عنوان خلیفه بیعت کردند و بعضی از اصحاب آن حضرت نیز تأکید بسیاری بر ضرورت اعلام جهاد از طرف امام صادق(ع) داشتند.
امّا آنچه که سزاوار است به آن توجّه شود این است که امام صادق(ع) این جایگاه مقدّس را در دل‌های مردم به‌واسطه معادلات سیاسی خلق السّاعه به دست نیاورده بود. بلکه رویدادها و شرایط مختلفی به وقوع پیوست تا این جوّ را به وجود آورد و این باور را که امام صادق(ع) و تنها او در چنین جایگاهی قرار داشته و می‌تواند جایگزین شایسته سیاسی و فکری حکومت اموی بوده و به جای حکومت ظالم اموی، خلیفه شرعی مسلمانان باشد. تلاش خستگی‌ناپذیر و رویه اصلاحی که امام صادق(ع) و ائمّه قبل از او(ع) بنا نهادند و ایجاد نسل‌های پیشرو، موجب انگیزش این بیداری در امّت گشته و نقطه عطفی تاریخی در حیات امّت اسلام خلق کرد که باعث شد امّت اسلام از غنای فکری که این برهه طلایی برای ما به یادگار گذاشته است بهره‌مند گردد. در چنین شرایط حسّاسی امام صادق(ع) در برابر تحرّکات منفی که سعی در به انحراف کشیدن مسیر مردم و بردن آنها به سوی مکاتب انحرافی جدید داشتند به شدت مراقب بودند. از همین‌جاست که بسیاری از راهنمایی‌های امام به اصحاب آن حضرت در این رابطه صادر شده است و در برابر نمایشات سیاسی دروغین که بعضی از انقلابی‌نمایان اجرا می‌کرده‌اند بی‌طرفی پیشه می‌کرده است، و این مطلب به این دلیل بوده که آن حضرت به اغراض و مطامع آنان کاملا آگاهی داشته است. و از همین گرایشات سیاسی که برای به دست گرفتن خلافت و درآوردن فرصت از چنگ رقیبان مردم را به ضرورت قیام برضدّ امویان تحریک می‌کرد، گرایش عبّاسیان بود.[۹].
حرکت عبّاسیان، پیدایش و روش‌ها
قبلا به هسته شکل‌گیری قیام بنی عبّاس و انگیزه آنان برای طمع در به دست گرفتن خلافت اسلامی اشاره کرده‌ایم[۱۰]. و در آنجا ذکر کرده‌ایم که ابو هاشم از مردان بنام گروه طرفدار اهل بیت(ع) بوده و هشام بن عبدالملک بسیار از او هراس داشته.؛ چراکه می‌دانست او دارای لیاقت علمی و سیاسی می‌باشد که او را شایسته رهبری می‌کند. بنابراین هشام بن عبدالملک تصمیم به ترور ابو هاشم گرفت. هنگامی که ابو هاشم مکر هشام را احساس کرد از او برحذر شد و به محمد بن علی بن عبدالله بن عبّاس وصیت کرد تا اتباع او را بعد از او در مبارزه با امویان رهبری نماید که این کار در سال ۹۹ هجری به وقوع پیوست. این وصیت بذر طمع را در حرکت محمد بن علی بن عبدالله بن عبّاس کاشت و او گمان کرد که دیگر رهبر شده و خلیفه آینده است. این بهترین فرصت بود تا او برای خود به تبلیغات بپردازد. به همین جهت مخفیانه کسانی را به خراسان فرستاد تا به نام او به دعوت مردم بپردازند. او این کار را تا سال ۱۲۵ هجری ادامه داد و در آن سال از دنیا رفت. پس از او سه پسر از او باقی ماندند که ابراهیم امام، سفّاح و منصور هستند[۱۱]. و پیدا است که ابراهیم امام بوده که برنامه‌ریزی قیام دولت عبّاسیان را انجام داده است.؛ چراکه او از نظر هوش و ذکاوت و پختگی و کاردانی و برنامه‌ریزی از دو برادر خود برتر بوده است و بعدا به این نکته اشاره خواهیم کرد.
ابراهیم فعّالیت خود را در راه دعوت عبّاسیان آغاز کرد. او ابتدا شروع به بیان احادیث و سخنرانی در رابطه با اهمیت قیام و انقلاب و نجات مظلومان نموده و خود را شریک درد و رنج مردم ساده معرّفی کرد. او محبّت به مظلومان و لعنت بر ظالمان را آغاز نمود. مبلّغان ابراهیم در شهرهای خراسان پخش شدند و اثر بزرگی در آنجا به‌جا گذاشتند. از آن جمله می‌توان به زیاد مولی حمدان، حرب بن قیس، سلیمان بن کثیر، مالک بن هیثم و دیگران اشاره کرد. داعیان عبّاسی بر سر این کار جان باختند. بعضی از آنها شکنجه و مثله شده و بعضی دیگر به حبس افتادند[۱۲]. امّا پیشاهنگ این دعوت‌کنندگان و فعّالترین و زیرکترین آنان، ابو مسلم خراسانی بود[۱۳]. روش سیاسی عبّاسیان- برای گمراه کردن امّت- متضمّن چندین شیوه بود که مطابق با واقعیت موجود جامعه و از مقبولیت عامّه برخوردار بود؛ لذا است که می‌بینیم این دعوت با پاسخ مثبت و سریع مردم روبرو شده و محرومین و ستمدیدگان به آن گرایش پیدا کردند.[۱۴].
در اینجا به بعضی از این شیوه‌ها اشاره می‌کنیم:
روش اول تحریک عواطف مردم
عبّاسیان به شدّت عواطف مردم را تحریک کرده و سعی کردند به مردم بقبولانند که دعوت آنها برای پیروزی اهل بیت(ع) است. آنان که بیش از همه مورد ظلم و ناراحتی قرار گرفته و خون‌هایشان در راه حقّ ریخته شده است. عبّاسیان در بین صفوف مبلّغان خود بر این مطلب تأکید کردند که هدف نهایی دعوت آنها بازگرداندن خلافت غصب شده به‌سوی اهل آن است. به همین خاطر است که آنان شعار طلب رضایت و خشنودی آل محمد را برای خود برگزیده و مردم نیز به این شعار عکس العمل مثبت نشان داده، گمشده خود را در آن یافتند. مبلّغان عبّاسی این باور را می‌پروراندند که دعوت آنها خبر از ظهور دوره جدیدی می‌دهد که تضمین‌کننده حقوق مردم است. همچنانکه مردم از عدالت علی(ع) داستان‌ها شنیده بودند. این شعار مخصوصا در شهرهایی که بیشترین زجر و ناراحتی و عقب‌ماندگی را از بنی امیه دیده بودند بسیار کارگر افتاد.؛ چراکه آنان دائم در انتظار ظهور حق به دست اهل بیت نبوّت(ع) بودند.
فرهنگ سیاسی بنی عباس که مبلّغانشان آن را بین مردم ترویج می‌کردند، این‌گونه بود که مردم را به فکر وادار کرده و ذهن آنان را مسأله‌دار کنند. مانند اینکه: «آیا در میان شما کسی هست که در این نکته شکی داشته باشد که خداوند متعال پیامبر اسلام، حضرت محمد(ص) را، به پیامبری برگزیده؟ مردم در پاسخ می‌گفتند: نه. سپس آنها می‌گفتند: آیا در این مطلب شکی دارید که خداوند بر پیغمبر اکرم(ص) کتابی نازل کرده که حلال و حرام و شرایع خداوند در آن موجود است؟ مردم پاسخ می‌دادند: نه. آنان ادامه می‌دادند که: آیا گمان دارید که پیامبر اکرم(ص) آن کتاب را در نزد کسی غیر از عترت و اهل خود به یادگار گذاشته است؟ مردم پاسخ می‌دادند: نه. آنان می‌گفتند: آیا شما شکی دارید که اهل بیت پیامبر(ص) معدن علم و دارای میراث پیامبر(ص) هستند، همان میراثی که خداوند به پیامبر(ص) تعلیم کرده است؟ مردم می‌گفتند: نه....[۱۵]. بنی عبّاس به واسطه همین انگیزش‌های کلّی که بدون تعیین مصداق، تنها به اشاره بسنده کرده و مبتنی بر پیچیدگی و عدم روشنایی بوده، توانستند دستاوردهای مردمی بزرگی حتّی در میان غیر مسلمانان کسب کنند. در واقع این روش بنی عبّاس به نحوی سرقت تلاش‌های ائمّه(ع) بوده است.؛ چراکه آنان دستاورد تلاش‌های ائمّه(ع) را به صورت ابزاری برای منافع خود در میان قشرهای ناآشنا به طبیعت دعواهای سیاسی، به کار بردند.[۱۶].
روش دوّم استفاده از اخبار غیبی یا احادیثی که از حوادث آینده خبر می‌داد
از دیگر شیوه‌هایی که مبلّغان عبّاسی برای جلب نظر مردم به کار می‌بردند، این بود که اخبار غیبی یا احادیثی که از حوادث آینده خبر می‌داد را مورد استفاده قرار دادند. این روش مکارانه، اثر بزرگی در جلب افراد ساده‌اندیش و به هیجان آوردن طرفداران پرشور دعوتشان و جلب اعتقاد قلبی آنان به صحّت ادّعای بنی عباس داشت. از جمله این خبرهای غیبی که آن را در آن زمان شایع کردند این بود که: «ع» پسر «ع» به زودی «م» پسر «م» را می‌کشد. سپس این خبر را این‌چنین تأویل کردند که مراد به «ع» پسر «ع»، عبدالله بن علی بن عبدالله عبّاس است و مراد از آنکه کشته می‌شود مروان بن محمد بن مروان است. همچنانکه به زعم خود گمان کردند پیامبر اکرم که بشارت ایجاد دولت هاشمی را می‌داده است، به عموی خود عبّاس گفته که این دولت در پسران او بروز خواهد کرد.
از دیگر ادّعاهایی که به قصد پوشانیدن جامه مشروعیت بر دعوت بنی عبّاس عنوان می‌گردید، این گمان بود که در نزد آنان کتابی است که در آن بر انتقال خلافت به بنی عبّاس تأکید دارد. امّا خارج کردن آن کتاب و نشان دادن آن به همه مردم به هیچ‌وجه جایز نیست. و فقط افراد خاصّی از سرکردگان بنی عبّاس از آن اطّلاع دارند. این روش باعث شد که مبلّغان بنی عبّاس رنگ تقدّس بیشتری به دعوت خود داده و هیجان آنها را برای این دعوت بیشتر می‌کرد[۱۷].[۱۸].
روش سوّم مخفی نگه داشتن نام خلیفه‌ای که برای خلافت او قیام کرده بودند
از دیگر روش‌هایی که بنی عبّاس آن را به کار گرفتند و تا آن زمان به کار گرفته نشده بود و نشان از نهایت هوش سیاسی آنان داشت و به واسطه آن توانستند میدان تاخت و تاز را در دست گرفته و تلاش‌ها و باورهای مختلف را به سوی یک هدف متمرکز کنند، این بود که آنان به شدّت نام خلیفه‌ای که برای خلافت او قیام کرده بودند مخفی نگاه می‌داشتند. آنان خود را ملتزم به کتمان امر او کرده و به مردم این‌چنین وعده می‌دادند که قبل از زوال خلافت امویان امکان اعلان نام واقعی خلیفه که سرداران و نقیبان آن را می‌شناسند وجود ندارد[۱۹].[۲۰].
روش چهارم پوشیدن لباس سیاه
از دیگر روش‌های عبّاسیان در دعوت، پوشیدن لباس سیاه بود که این را رمز مبارزه با ظالمان و اظهار حزن و اندوه برای اهل بیت(ع) و شهدای راه آنان می‌دانستند. این‌چنین بود که دعوت عبّاسیان به نام اهل بیت(ع) و برای انتقام از امویان برپا گردید و به خاطر متمرکز کردن همین شعار که در میان مردم ارزش والایی داشت، ابراهیم امام پرچمی به نام «ظلّ» یعنی سایه یا «سحاب» یعنی ابر بر نیزه بلندی که طول آن سیزده ذرع بود برافراشت و به ابو مسلم خراسانی نوشت که من پرچم پیروزی را برای تو فرستادم[۲۱]. آنان نام سایه یا ابر را که ابراهیم امام بر این پرچم گذاشته بود این‌چنین تأویل کردند که: همچنانکه ابر بر تمام زمین مسلّط است و همچنانکه زمین از سایه خالی نیست، همچنین زمین از خلیفه عبّاسی خالی نخواهد بود[۲۲] و ادّعا کردند که این پرچم به مانند پرچم رسول خدا(ص) است.؛ چراکه آنان ذکر می‌کردند که پرچم پیامبر در جنگ‌ها و غزوات سیاه بوده است. پس از آنکه عبّاسیان به واسطه زیرکی ابراهیم امام و پیش از او پدرش و به مدد یارانی که در خراسان داشتند به پیشرفت چشمگیری دست یافته و یارانشان در خراسان زیاد شدند، دست به تشکیل جمعیت‌های سازمان یافته‌ای زدند تا به تبلیغ برای آنان بپردازد. آنان مطمئن شدند که روش‌هایشان در گمراه کردن مردم به موفقیت رسیده و این عقیده در جان مبلّغانشان رسوخ کرده است. اینجا بود که گام اصلی را به سوی رقبای حقیقی خود که اهل بیت(ع) بودند برداشتند. عبّاسیان به شدّت از اهل بیت وحشت داشتند.
چرا که دعوت آنها تنها به واسطه شعارهایی که به نام اهل بیت(ع) می‌دادند به این مرحله از پیروزی رسیده بود و حالت بی‌طرفی که خطّ علوی در پیش گرفته بود ممکن بود برنامه‌های آنان را کاملا خراب کند. این مطلب عبّاسیان را بر آن داشت تا تصمیم به برگزاری یک اجتماع مشترک میان عبّاسیان و علویان در موسم حج بگیرند. هدف آنان از این کار دربرگرفتن خطّ علوی و کشاندن پای آنان به این دعوای سیاسی و تلقین این مطلب به توده‌های مسلمان بود که این خاندان علوی است که در پشت این فعالیت انقلابی قرار دارد. ابراهیم امام و خاندان بنی عبّاس می‌دانستند که امام صادق(ع) دقیقا اهداف آنها را از پشت این برنامه‌ریزی‌ها می‌داند و نمی‌توانند امام صادق(ع) را به خود جذب کرده و دسترنج علمی و سیاسی آن حضرت را ابزاری برای رسیدن به اهداف خود قرار داده، پای آن حضرت را به برنامه‌های خود بکشند و آن حضرت اگر برای حضور در چنین اجتماعی دعوت شود، هرگز در آن شرکت نخواهد کرد. به همین خاطر وحدت صفوف علوی را از بین برده و آل حسن را به این وعده که خلافت از آن آنان خواهد شد، با خود همراه ساختند.[۲۳].
منابع
پانویس
- ↑ سیوطى، تاریخ الخلفاء، ص۲۱۹.
- ↑ بحار الانوار، ج۷۸، ص۲۶۱.
- ↑ اصول کافى، ج۱، ص۶۹، ح۱؛ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۸۱؛ بحار الانوار به نقل از کافى، ج۲، ص۱۶۵؛ الامام الصّادق و المذاهب الاربعة، ج۲، ص۳۲۲.
- ↑ خولى، مالک بن انس، ص۹۴؛ محمد ابو زهره، کتاب مالک، ص۲۸.
- ↑ «سپس این کتاب را به کسانی از بندگان خویش که برگزیده‌ایم به میراث دادیم و برخی از آنان، ستمکاره با خویشند و برخی میانه‌رو و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند» سوره فاطر، آیه ۳۲.
- ↑ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۸۳، به نقل از خود امام صادق(ع)، همچنین مناقب آل ابى طالب، ج۴، ص۱۴۲، به نقل از خود آن حضرت.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ج۴، ص۲۹۹.
- ↑ ر.ک: صفحه ۱۷۵ به بعد.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۱۵.
- ↑ ر.ک: صفحه ۷۹ به بعد، بحث آغاز رهایى.
- ↑ الآداب السلطانیة، ص۱۲۷.
- ↑ تاریخ ابن ساعى، ص۳.
- ↑ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۴۰- ۳۴۴.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۲.
- ↑ ابن اثیر، تاریخ کامل، ج۵، ص۳۶۲.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۲۳.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصّادق و المذاهب الاربعة، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۲۵.
- ↑ الامام الصّادق و المذاهب الاربعة، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۲۶.
- ↑ طبرى، ج۹، ص۸۲.
- ↑ طبرى، ج۹، ص۸۵؛ ابن اثیر، تاریخ کامل، ج۵، ص۱۷۰.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۲۶.