امامت امام علی

امام علی (ع) جانشین بلافصل پیامبر خاتم (ص) است. ادله مختلف عقلی و نقلی بر این موضوع بیان شده است که برخی از دلایل عقلی عبارت است از: عصمت امام علی (ع)؛ افضلیت و اعلمیت آن حضرت. از دلایل نقلی نیز مواردی را می‌توان نام برد مانند: آیه ولایت؛ آیه تبلیغ؛ آیه اکمال دین؛ آیه اولوالامر؛ آیه صادقین و روایات فراوانی که در این زمینه وارد شده است.

مقدمه

امام علی بن ابی طالب (ع) روز جمعه سیزدهم ماه رجب، سی سال پس از عام الفیل و بیست و سه سال قبل از هجرت در مکه و در داخل کعبه معظمه به دنیا آمد. پدرش ابوطالب فرزند عبدالمطلب و مادرش فاطمه دختر اسد بود.

علی (ع) از کودکی زیر نظر پیامبر (ص) تربیت شد و راه و روش رشد و کمال را از او آموخت و آنگاه که رسول گرامی (ص) به پیامبری برگزیده شد، نخستین فرد از مردان بود که به او ایمان آورد. وی به پیامبر (ص) ارادت و انقیاد کامل داشت و سرباز فداکاری بود که هرگاه خطری اسلام را تهدید می‌کرد، به دفاع از آن برمی خاست.

پیامبر (ص) در سال آخر عمر خویش با مسلمانان برای انجام مناسک حج (حجة الوداع) رهسپار مکه گردید و علی (ع) نیز به دستور پیامبر از یمن به مکه رفت و در مراسم شکوهمند حج شرکت کرد و پس از انجام مناسک حج به هنگام بازگشت در سرزمین جحفه و در کنار غدیر خم در جمع انبوه مسلمانان علی (ع) را به جانشینی خود منصوب کرد^[۱].

دلایل امامت امام علی (ع)

متکلمان شیعه از طریق عقل و نقل بر اثبات امامت امام علی (ع) استدلال کرده‌اند، که به نقل و تبیین برخی از مهم‌ترین آنها بسنده می‌کنیم:

دلایل عقلی

١. عصمت

یکی از ادله بر امامت علی (ع) این است که امام باید معصوم باشد و کسانی که غیر از علی (ع) مدعی امامت بودند یا دیگران مدعی امامت آنان بودند (ابوبکر و عباس و سعد بن عباده) معصوم نبودند؛ زیرا قبل از اسلام، بت پرست و مشرک بودند، و پس از اسلام آوردن نیز کسی مدعی اینکه از مقام عصمت علمی و عملی برخوردار باشند، نبوده است. بنابراین، در میان اصحاب پیامبر (ص)، غیر از علی (ع) کسی از ویژگی عصمت برخوردار نبوده است. بر این اساس امامت او اثبات می‌گردد.

عصمت آن حضرت یکی از این طریق اثبات می‌شود که اگر او هم دارای مقام عصمت نباشد، هیچ کس در امت اسلامی شایستگی امامت را نخواهد داشت، با اینکه وجود امام واجب است، در این فرض لازم می‌آید که این فریضه اسلامی هرگز تحقق نیابد و این، برخلاف اجماع امت اسلامی است؛ زیرا حق از امت اسلامی بیرون نخواهد بود^[۲].^[۳]

۲. افضلیت

یکی از شرایط امامت، افضلیت است (افضلیت امام) و از طرفی، علی (ع) افضل صحابه و بلکه افضل افراد بشر پس از پیامبر (ص) است؛ بنابراین، امامت در وی تعین یافته است^[۴].

۳. اعلمیت

امام باید به عموم احکام شریعت علم بالفعل و مصون از خطا داشته باشد (امامت، صفات امام) هیچ یک از مدعیان امامت به جز علی (ع) از چنین علم گسترده و کاملی برخوردار نبودند. آنچه اهل سنت درباره ابوبکر و عباسیه درباره عباس عموی پیامبر معتقدند، علم اجتهادی است که هم محدود است و هم خطاپذیر. بنابراین، امامت به علی (ع) اختصاص داشته است^[۵].

۴. عدم صلاحیت دیگران برای امامت

کسانی که مدعی امامت بودند علاوه بر این که فاقد صفات عصمت، افضلیت و اعلمیت بودند، دست به کارهایی زدند که نشان دهنده عدم صلاحیت آنان برای احراز مقام امامت است. متکلمان شیعه این بحث را ذیل عنوان مطاعن خلفا مطرح کرده و موارد بسیاری از مطاعن خلفای سه گانه را نقل کرده‌اند^[۶] با اثبات عدم شایستگی مدعیان امامت، امامت در علی (ع) تعین خواهد یافت؛ زیرا در غیر این صورت، حق از امت اسلامی بیرون خواهد بود که بر خلاف اجماع است^[۷].

۵. معجزات امام علی (ع)

معجزه، همان‌گونه که اثبات کننده صدق مدعی نبوت است، راستگویی مدعی امامت را نیز اثبات می‌کند (طریق تعیین امام). علی (ع) خود را شایسته‌ترین فرد برای امامت می‌دانست: «أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْكُمْ لَا أُبَايِعُكُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَى بِالْبَيْعَةِ لِي»^[۸] از سوی دیگر معجزات بسیاری به دست او آشکار گردید. این معجزات دلیل روشن امامت اوست^[۹].^[۱۰]

دلایل نقلی

کتاب

با نگاهی به مجموع آیات قرآن پیرامون امامت و رهبری، به‌دست می‌آید که قرآن کریم طی چند مرحله مسائل مربوط به امامت را به طور همه جانبه طرح و مورد ارزیابی قرار داده و چیزی را در این زمینه کم نگذاشته است. این آیات به دوگونه آیات عام و آیات خاص تقسیم می‌شوند. آیات عام به بحث و بررسی اصل امامت و برخی ویژگی‌های آن پرداخته است مانند: آیه ابتلا؛ آیه اهل ذکر؛ آیه اولی الامر؛ آیه تطهیر؛ آیه صادقین؛ آیه مباهله و آیه مودت. اما آیات خاص به امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) اشاره دارند مانند:

آیه ولایت: آيه ولايت، آيۀ پنجاه و پنجم از سورۀ مائده است که دربارۀ ولايت خدا، رسول و ائمه(ع) است: برخی از مواردی که آیه بر آن دلالت می‌کند عبارت است از: دلالت بر نصب امام؛ دلالت بر ولایت تشریعی و دلالت بر امامت و ولایت امام علی(ع)^[۱۱].
آیه اکمال: آیۀ اکمال، بخشی از آیۀ ۳ سورۀ مائده است که به خاطر جمله: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در آن، به این نام شهرت یافته است. این آیه در روز غدیرخم و پس از ابلاغ ولایت امیرالمؤمنین(ع) به مردم توسّط پیامبر(ص) نازل شد. دلالت آیه نمی‌تواند چیزی غیر از اثبات امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) باشد چراکه توصیف آیه از پیام ابلاغی به یأس کفار، اکمال دین و اتمام نعمت با حمل پیام غدیر، اثبات کنندۀ چیزی غیر از امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) نخواهد بود^[۱۲].
آیه تبلیغ: آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾^[۱۳] به آیه تبلیغ مشهور شده است. شیعه معتقد است نزول آیه به خاطر ولایت و جانشینی امیرالمؤمنین(ع) بوده است^[۱۴].

سنت

روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) درباره امامت امام علی (ع) وجود دارد که به دو قسم احادیث عام و احادیث خاص تقسیم می‌شود. برخی از احادیث عام امامت عبارت‌اند از: حدیث ثقلین؛ حدیث سفینه؛ حدیث امان و حدیث دوازده خلیفه. برخی از احادیث خاص امامت امیرالمؤمنین(ع) نیز عبارت است از:

حدیث غدیر: حدیث غدیر خم که به حدیثِ ولایت کبری و اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار معروف است^[۱۵]، یکی از گویاترین اسناد حقانیّت علی و فرزندان معصوم او(ع) در امر خلافت و امامت بعد از پیامبر(ص) است.
حدیث ولایت: حدیث ولایت از جمله احادیث دال بر ولایت و افضلیت امیرالمؤمنین(ع) است که پیامبر اکرم(ص) فرمودند ولایت پس از من از آن علی(ع) است: «إِنَّ عَلِيّاً مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ».
حدیث یوم‌الدار: یکی از نصوص جلیّ امامت امیر المؤمنین (ع)، “حدیث الدار” است. در داستان دعوت پیامبر اکرم(ص) از خویشاوندان خویش، سا مرتبه فرمود: "هر کس یاری‌ام کند، برادر و وصی و خلیفه من خواهد بود". ولی هر بار فقط علی بن ابی طالب (ع) برمی‌خاست و اعلام آمادگی می‌کرد. سرانجام پیامبر (ص) به علی (ع) اشاره کرد و فرمود: «این، برادر و وارث و وصی و وزیر و خلیفه من در میان شماست. به سخنش گوش دهید و فرمانش بَرید!»
حدیث منزلت: از جمله نصوصی که دلالت بر امامت و جانشینی امیرالمؤمنین (ع) دارد حدیث منزلت است: «أَنْتَ‏ مِنِّي‏ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ‏ مِنْ‏ مُوسَى‏ إِلَّا أَنَّهُ‏ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‏».
حدیث تشبیه: بر اساس آنچه در کتاب‌های حدیثی، تاریخی، کلامی و تفسیری نقل شده، پیامبر اکرم(ص) در موارد گوناگون و در زمان‌های متعدد، در حضور اصحاب خود، از فضائل امیرالمؤمنین(ع) سخن گفته‌اند که یکی از آنها حدیث تشبیه است که به آن حدیث اشباه هم گفته می‌شود. بر اساس این حدیث شماری از صفات کمال که در پیامبران الهی به صورت پراکنده آمده در مورد حضرت علی(ع) به صورت یکجا ذکر شده است؛ از جمله آنها علم و وقار آدم، حکمت و تقوای نوح، صبر و بردباری ایوب، حکمت و حلم ابراهیم، هیبت، سطوت و مناجات موسی، زهد و عبادت عیسی(ع)، کمال و جمال محمد(ص)^[۱۶].