عزت نفس

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عزت نفس است. عزت نفس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عزت نفس در معارف دعا و زیارات - عزت نفس در معارف و سیره نبوی - عزت نفس در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

«عزت نفس» مفهومی است که به ادراک فرد از ارزش شخصی و به تعبیر بهتر، "خود ارزش‌مندی" اشاره دارد. این ادراک، همان ارزش‌یابی عاطفی شخص نسبت به خود است که معمولاً بر اساس ویژگی‌های مثبت و منفی سنجیده می‌شود. برخی از روان‌شناسان گفته‌اند: "عزت نفس، چگونگی احساس ما درباره خودمان است و می‌توان گفت کلید رفتار فرد است” و به "قضاوت شخصی فرد از ارزش خود" نیز تعریف شده است.

در معنای لغوی "عزت"، قوّت و صلابت و شکست‌ناپذیری نهفته است؛ عزت نفس نیز دارای همین مفهوم می‌باشد و در آن حفظ آبرو، عدم کرنش و دریوزگی در برابر زور و زر، لحاظ شده که بالاترین نوع شکست ناپذیری و صلابت و قدرت است. جوهر عزت نفس به عنوان خُلق و خوی برتر، ابتدا در جان و روح انسان جوانه می‌زند و شخصیتی را تربیت می‌کند که در مقابله با وسوسه‌ها و معاصی، موفق و در برابر شان سازش ناپذیر است و در مرحله بعد او را از خضوع و سازش و خودباختگی در برابر ستم و بی عدالتی و هر آلودگی دیگر باز می‎دارد. چنان که امام علی (ع) فرمود: «الْمُؤْمِنُ نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ»؛ نفس مؤمن از سنگ خارا سخت‌تر است. هیچ چیز مانند فقدان عزت نفس، آدمی را مستعدّ تباهی نمی‌سازد زیرا وقتی ذلت بر وجود فرد حاکم شد، او را آماده پذیرش هر خواری و پستی و به تعبیر اقبال لاهوری، "بندگی آدم" می‌کند؛ کاری که حتی حیوانات هم در مقابل هم‌نوع خود نمی‌کنند. بنابراین، ریشه همه ناهنجاری‌ها و تباه‌گری‌ها در ذلت نفس است؛ حتی مبتلا شدن به تکبر، خودپسندی و گردن‌کشی به سبب پستی و حقارتی است که متکبر در خود احساس می‌کند، و حتی نفاق که هلاک‌کننده‌ترین بیماری دل است، ریشه در ذلت نفس دارد. انسان تا احساس حقارت و پستی نکند، نفاق و ریا نمی‌کند، امام علی (ع) فرمود: «نِفَاقُ الْمَرْءِ مِنْ ذُلٍّ يَجِدُهُ فِي نَفْسِهِ»؛ دو روییِ آدمی از ذلّتی است که در خود می‌یابد.

عزت نفس به معنای بازتاب ارزیابی یا برآورد یک فرد از ارزش‌های خود است؛ به عبارت دیگر، باور و اعتقادی است که فرد، درباره ارزش و اهمیت خود دارد. در علم روان‌شناسی از عزت ‌نفس با عنوان "حرمت خود" یاد می‌شود. عزت نفس یکی از عوامل تعیین‌کنندۀ رفتار در انسان به‌شمار می‌آید. در حقیقت برداشت و قضاوتی که افراد از خود دارند تعیین‌کنندۀ چگونگی برخورد آنها با مسائل مختلف است؛ به‌گونه‌ای که یکی از ملاک‌های شخص سالم، داشتن عزت نفس و احترام به خود است و بالا بودن آن می‌تواند از بسیاری ناراحتی‌ها و بیماری‌های روانی جلوگیری کند و فردی که عزت نفس پایین دارد و برای خود ارزش و احترامی قائل نیست، ممکن است به انزوا، گوشه‌گیری یا پرخاشگری و رفتارهای ضداجتماعی دچار شود.

مجموعه هزاران برداشت، ارزیابی و تجربه‌ای که فرد از خود دارد، باعث می‌شود نسبت به خود احساس خوشایند، ارزشمند بودن یا برعکس آن را داشته باشد که در انسان منتظر به دلیل اتصال به انسان کامل یعنی حضرت مهدی (ع) به کامل‌ترین وجه نمود پیدا می‌کند و این آثار عمیقی بر بهداشت روانی و سلامت جسم و رفتار اجتماعی انسان‌ها دارد. بنابراین، عزت نفس را می‌توان مجموعه‌ای از افکار، احساسات، عواطف و تجربه‌ها تصور کرد که در فرآیند زندگی اجتماعی شکل می‌گیرند.

ارزش و جایگاه عزت نفس

در نظام ارزشی اسلام، عزت حقیقی از آنِ خداوند است. خداوند به عنوان یگانه مظهر عِلم و قدرت و دیگر صفات کمال و جلال و جمال، مظهر عزت است و پیامبر و امام (ع) به عنوان انسان‌های مؤمن کامل، از جهت تقرّب و پیوند دایمی که با خداوند دارند دارای عزتند. دیگر انسان‌ها، به میزانی که در کجای پیوستار تقرّب به خداوند به عنوان مرکز عزت در جهان هستی قرار بگیرند دارای عزّت می‌شوند: ﴿وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ﴾.

از دیدگاه اسلام، ایمان به عنوان کانون معنویت و سرچشمه ارزش‌ها، عامل عزت مؤمنین است. در منابع اسلامی، به مجموعه از صفات ارزشمند برای حفظ و ارتقای عزت نفس تأکید شده است: صفاتی مانند: اطاعت از خداوند، عزت‌طلبی از خدا، اُنس همیشگی با قرآن، حق‌خواهی و پشتبانی از آن، جهاد در راه حفظ عزت اسلام و مسلمین، شجاعت و دوری از ترس، نفی سلطه دیگران، صداقت، ادا و التزام به حقوق دیگران، رفتار منصفانه با مردم، عفو و گذشت از دیگران، بی‌نیازی از مردم، ناامیدی از آ‌ن‌چه در دست دیگران است، دوری از جهالت و نادانی، کظم غیظ و فرو خوردن خشم، دوری از ظلم و باطل، موجب حفظ و ارتقای عزت نفس معرفی شده است.

قرآن کریم از نفس به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه آدمی یاد می‌کند و نفس را آن‌قدر ارزشمند می‌داند که اگر معامله‌ای صورت گیرد جز با پروردگار عالم نباشد: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾. رسول خدا (ص) درباره عزت و کرامت نفس می‌فرماید: «اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ بِعِزَّةِ الْأَنْفُسِ»؛ درخواست‌های‌تان را همراه با حفظ عزت نفس‌تان مطرح نمایید. امام علی (ع) نیز خطاب به فرزندش می‌فرماید: «وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً وَ لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً»؛ نفس خود را از هرگونه پستی بازدار هرچند تو را به اهدافت برساند؛ زیرا نمی‌توانی به اندازه آبرویی که از دست می‌دهی به دست آوری. بنده دیگری مباش که خداوند تو را از او آفریده است.

اسلام در هیچ موردی به مؤمن اجازه نداده است که از عزت نفس خود بگذرد و دست بردارد، بلکه تأکید نموده است که مؤمن در جریان زندگی برای حفظ دین خود همواره چون کوه با استقامت و پر صلابت باشد، چنان‌که امام صادق (ع) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَى الْمُؤْمِنِ أُمُورَهُ كُلَّهَا وَ لَمْ يُفَوِّضْ إِلَيْهِ أَنْ يَكُونَ ذَلِيلًا أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ﴿وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ﴾ فَالْمُؤْمِنُ يَكُونُ عَزِيزاً وَ لَا يَكُونُ ذَلِيلًا قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَعَزُّ مِنَ الْجَبَلِ لِأَنَّ الْجَبَلَ يُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْمَعَاوِلِ وَ الْمُؤْمِنَ لَا يُسْتَقَلُّ مِنْ دِينِهِ بِشَيْءٍ»؛ خداوند اختیار همه کارها را به مؤمن داده، اما این اختیار را به او نداده است که ذلیل باشد. مگر نشنیده‌ای که خدای تعالی می‌فرماید: "عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنین است"؟ پس، مؤمن عزیز است و ذلیل نیست. [در ادامه] فرمودند: مؤمن از کوه محکم‌تر است، زیرا از کوه با ضربات تیشه کم می‌شود اما با هیچ وسیله‌ای از دین مؤمن نمی‌توان کاست.

عزت نفس و مهدویت

عزت نفس یکی از دستاوردهای دولت مهدوی

مهدویت باوری و انتظار، عامل عزت، صلابت، شرافت و سرافرازی منتظِران است و همه صفاتی که دین اسلام، پیروان خود را برای حفظ و ارتقای عزت نفس توصیه می‌کند، مورد تأکید مکتب انتظار و از ویژگی‌های منتظِران واقعی است. صفاتی مانند: اطاعت از خداوند، عزت‌طلبی از خدا، اُنس همیشگی با قرآن، حق‌خواهی و پشتبانی از آن، جهاد در راه حفظ عزت اسلام و مسلمین، شجاعت و دوری از ترس، نفی سلطه دیگران، صداقت، ادا و التزام به حقوق دیگران، رفتار منصفانه با مردم، عفو و گذشت از دیگران، بی‌نیازی از مردم و... ، جزء برنامه‌های مکتب و فرهنگ انتظار است. انتظارها و آرزوهای افراد متفاوت است؛ آرمان‎ها و آرزوهای بلند، متعالی و ارزش‌مند، حکایت از اوج کمال و رشد شخصیت انسان‌ها و بلندای همت آنها می‌کند. به عکس، آرزوهای خرد، حقیر و بی‌ارزش، نشان از بی‌همتی و رشد نیافتگی افراد دارد. آرمان‎ها و آرزوها انسان را به حرکت وا می‌دارند و به طور طبیعی هر چه همت بلندتر و آرمان‎ها و آرزو، ارزش‌مندتر باشد حرکت، همت و تلاش نیز از ارزش بیش‌تری برخوردار خواهد بود و چون انسانِ منتظر، برترین و ارزش‌مندترین آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین ارزش‌ها و والاترین مراتب عزت نفس نیز برخوردارست؛ زیرا آرزوی نهایی فرد و جامعه منتظِر، نفی شرک و حاکمیت توحید، برائت از سردمداران طاغوت و حکومت ائمه حق بر سراسر جهان، استقرار حکومت صالحان و مستضعفان در سراسر گیتی، نابودی ظالمان و مستکبران جهان، برقراری نظام قسط و عدالت بر پهنه زمین و گسترش امنیت و رفاه در جای جای کره خاکی است. قطعاً چنین آرمان‎ها و آرزوهای بلندی از ارزش و فضیلتی وصف‌ناپذیر برخوردار است. به شرط آن‌که فرد و جامعه "منتظِر"، به تناسب آرمان‎ها و آرزوی بلند خود، از هر گونه مجاهدت، تلاش و کوشش برای تحقق هر چه زودتر این آرمان‎ها و آرزوهای الهی فروگذار و کوتاهی نکند. چنین انتظاری پویا و سازنده است که دیدگاه وسیع و افق بلند فکری مسلمانان، مخصوصاً شیعیان را نشان می‌دهد.

• به همین دلیل است که دین اسلام، برای حفظ و ارتقای عزت نفس فرد و جامعه اسلامی آنان را به اطاعت و پیروی از ائمه حق (ع) و والیان امر ملتزم و متعهد کرده است؛ چنان‌که امام سجاد (ع) اطاعت از رهبران عادل را موجب عزت دانسته و فرموده است: «طَاعَةُ وُلَاةِ الْأَمْرِ تَمَامُ الْعِزِّ»؛ اطاعت از ولایت امر، تمام عزت است. از سوی دیگر خداوند در قرآن مجید مخالفت با انبیا و اولیا و رهبران دینی را سبب ذلت انسان عنوان می‌کند و می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ﴾.

جستارهای وابسته

• عزت
• قوت نفس
• مناعت طبع
• آثار عزت
• یأس از مردم
• اسباب عزت نفس
• ذلت
• ستایش عزت نفس
• سرور عزت
• سعادت
• عزیز
• عزیز داشتن مردم
• قناعت
• کرامت انسانی
• کرامت نفس
• ذلت‌ناپذیری