انتظار فرج در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انتظار ظهور امام مهدی است. انتظار ظهور امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتظار فرج در حدیث - انتظار فرج در کلام اسلامی - انتظار فرج در معارف و سیره رضوی - انتظار فرج در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

انتظار ظهور امام مهدی (ع) از مهمترین ارکان اعتقادی شیعیان است که بسیاری آن را صرفا یک حالت قلبی تلقی می کنند در حالی که روح سازنده انتظار، با حرکت و عمل پیوند خورده است و تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان را دربر می گیرد و آثار عمیق تربیتی، روانشناختی، سیاسی، اقتصادی و... بر فرد و جامعه باقی می گذارد.

مقدمه

از جمله موارد نصرت عملی اهل بیت انتظار برای آنان است، انتظار برای بازگشت آنان به عرصه معنوی، سیاسی و اجتماعی جامعه است.

در تفکر شیعی انتظار موعود، به عنوان یکی از آموزه مهم شیعی مطرح بوده و در بسیاری از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد(ص) تصریح شده است.

حق انتظار در دو جنبه مطرح است؛ فردی و اجتماعی. باید دید که انتظار چه فضیلتی دارد و شخصی منتظر چه وظیفه‌ای برعهده دارد؟.

امام مهدی(ع) در روایات

از مجموع روایاتی که در منابع معتبر شیعه وجود دارد به دست می‌‌آید که مهدی موعود(ع) دارای مشخصات زیر است: از خاندان پیامبر اسلام(ص) و فرزندان او است؛ از فرزندان امام حسین(ع) است؛ دوازدهمین امام معصوم و حجت و خلیفه خدا پس از پیامبر(ص) است؛ فرزند حسن بن علی العسکری(ع) است که در پانزدهم شعبان سال ۲۵۵ق. متولد شده و هم اکنون زنده است و بر اساس مصلحتی که خداوند متعال می‌‌داند در حال غیبت به سر می‌‌برد و روزی خواهد رسید که حضرتش ظهور کرده و پس از آنکه بیدادگری زمین را فرا گرفته، عدالت جهانی را برقرار خواهد ساخت و بر مؤمنان است که همواره با آمادگی در انتظار چنین روزی باشند .

پیامبر اسلام(ص) در حدیثی که فریقین آن را نقل کرده‌اند، در این باره می‌‌فرماید: اگر از دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می‌‌کند که تا فرزندم مهدی که اسم او، اسم من و کنیه او، کنیه من است ظهور کند و عدالت را بگستراند، بعد از آنکه زمین را ظلم و جور فرا گیرد.

فضیلت انتظار

مقالهٔ اصلی: فضیلت انتظار

انتظار در فرهنگ متعالی اسلام، به ویژه در مکتب گران‌سنگ تشیع از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.. روایات فراوانی در فضیلت انتظار و منتظران نقل گردیده است.

انتظار فرج برترین و محبوب‌ترین عمل. در روایتی که از رسول اکرم نقل شده، انتظار به عنوان برترین عمل معرفی گشته است. "برترین عمل امت من، انتظار فرج از جانب خدای بلند مرتبه است". در روایات امامان معصوم انتظار نه تنها برترین عمل بلکه به عنوان محبوب‌ترین عمل نیز شمرده شده است.

رسول اکرم در این باره چنین فرموده‌اند: "والاترین عبادت انتظار فرج است".

از حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است: "انتظار فرج از بزرگترین فرج‌هاست".

طبق فرمایش امامان معصوم ما غیر از فرج امام زمان که فرج نهایی همه اولیا و انبیا الهی و مؤمنان است. هر شخص منتظری، همین انتظارش برای او فرج می‌باشد که می‌توان گفت پس از فرج امام عصر(ع) که بزرگترین فرج، برای همه مؤمنان است. کمترین اثر انتظار، برای شخص منتظر همین انتظار اوست. از امام صادق(ع) چنین آمده است: "... هرکس که منتظر باشد و در این راه بر مصائب و آزارها صبر نماید فردای قیامت در صف ما خواهد بود".

انتظار در روایات

مجموعه روایاتی که از "انتظار"سخن گفته‌اند، به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

1. روایات عام در مورد انتظار: در زیارت جامعه خطاب به اهل بیت آمده است «مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِكُمْ» یعنی منتظرامر شما هستم، این معنا اختصاص به امام خاصی ندارد بلکه نسبت به هر یک از ائمه باید حالت انتظار وجود داشته باشد و در زمان ما مصداق آن حضرت مهدی(ع) است. منظور از انتظار معنایی وسیع است که شامل این معانی می‌شود: گوش به فرمان بودن نسبت به آن حضرات، آمادگی دائمی برای امتثال اوامر ایشان، یاری آنها در مواقع لزوم و بودن در صحنه، کمک برای تشکیل حکومت آنان. در زیارت جامعه بعد از جمله «مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِكُمْ» آمده است «مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ»، فراهم نمودن زمینه‌ای برای استفاده تمامی انسان‌ها از بهره وجودی آنها.
2. روایاتی که در خصوص امام زمان و انتظار ظهور آخرین مصلح جهانی و موعود است. روایات در این زمینه بسیار فراوان و گسترده است ما به عنوان نمونه چند مورد را ذکر می‌کنیم:
   1. درباره اینکه چرا حضرت مهدی(ع) را "مُنتَظَر" گویند؟! صقر بن ابی دلف گوید: از امام جواد(ع) پرسیدم که پس از حسن (امام حسن عسکری(ع)) چه کسی امام است؟ ایشان چنین فرمودند: "همانا پس از حسن، فرزندش قائم، به حق امام منتظر است. گفتم: ای فرزند رسول خدا! چرا او را قائم می‌گویند؟ فرمودند: زیرا او پس از آنکه یادش از بین مردم برود و اکثر معتقدین به امامتش مرتد شوند قیام کند. گفتم: چرا او را منتظر گویند؟ فرمودند: زیرا ایام غیبتش زیاد شود و مدتش طولانی گردد، مخلصان، در انتظار قیامش باشند و شکاکان، انکارش کنند و منکران، یادش را استهزاء نمایند و عجله کنندگان در آن هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند"؛
   2. عبدالعظیم حسنی روایت می‌کند که بر مولای خود، امام محمد تقی(ع) وارد شدم و گفتم: من می‌خواهم از قائم(ع) سؤال کنم که آیا او همان مهدی است یا کسی غیر از اوست؟ که امام فرمودند: "... قائم ما همان مهدی است، کسی که واجب است در غیبتش انتظار او را بکشند و در ظهورش او را اطاعت کنند و او سومین از فرزندان من است و سوگند به کسی که محمد را به نبوت مبعوث فرمود و ما را به امامت مخصوص گردانید، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را به قدری طولانی گرداند تا در آن روز قیام کند و زمین را همچنان که آکنده از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد نماید".

تعبیر جمله اخیر که می‌فرماید: زمین را... که در روایات زیادی این تعبیر نقل شده، نشان‌دهنده قیام برای حکومت بزرگ جهانی است، انتظار برای تحقق چنین آرمانی اختصاصی به اسلام و تشیع ندارد و شامل کل بشریت می‌گردد، اگر آنها توانستند این زمینه را فراهم آورند ظهور تحقق می‌یابد و زمینه استفاده بشر از وجود انسان کامل فراهم می‌گردد.

این چشم به راهی و انتظار باعث حرکت، پویایی و اقدام و عامل عمل و آمادگی وسیع‌تر می‌گردد.

مهم‌ترین لقب پیشوای منتظر، "قائم" به معنای قیام کننده علیه ظلم و باطل است که برای احترام هنگام شنیدن آن، قیام مستحب است و شاید دلیل آن معنای حقیقی انتظار است که انسان منتظر با این حرکت خود می‌خواهد نشان دهد که در حال آمادگی برای قیام و جهاد است.

بعضی به اشتباه فکر می‌کنند که همۀ کارها خود به خود و بدون زمینه‌سازی و آمادگی درست می‌شود. جملات حکیمانۀ امام باقر(ع) در این مورد، قابل توجه است: راوی می‌گوید خدمت امام محمد باقر(ع) عرض کردم: "مردم می‌گویند چون مهدی قیام کند، کارها خود به خود درست می‌شود و به اندازۀ یک حجامت خون نمی‌ریزد. فرمود: هرگز چنین نیست. به خدایی که جانم به دست اوست سوگند! اگر قرار بود کار برای کسی، خود به خود درست شود، برای پیامبر درست می‌شد، هنگامی که دندانش شکست و صورتش شکافت. هرگز چنین نیست که کار خود به خود درست شود. به خدای جان آفرین سوگند! کار درست نخواهد شد تا اینکه ما و شما در عرق و خون غرق شویم آن‌گاه به پیشانی خود دست کشید".

روایات بسیاری دلالت دارند بر دعا برای تعجیل در ظهور و فرج آن حضرت وجود دارد؛ دعا یکی از مصادیق انتظار برای فرج است.

ما باید برای احقاق حقوق الهی، حقوق اولیا، و ائمه معصومین، ظهور آثار دین حق و نابودی دشمنان و تعجیل فرج و ظهور آن حضرت دعا کنیم.

اینک با توجه به مطالبی که بیان کردیم، می‌توان گفت که انتظار نه احتراز است و گوشه‌نشینی و نه حالتی صرفاً روحی و روانی؛ بلکه انتظار، حافظ ابعاد عملی مکتب است، پویایی و حرکت است برای تحقق آرمان بلند تمامی انبیا(ع) از آدم ابوالبشر تا خاتم پیامبران.

اهمیت و لزوم انتطار در روایات

در روایات زیادی بر ضرورت و لزوم انتظار تأکید شده است؛ از جمله: امام جواد(ع) می‌‌فرماید: بر هر مسلمان واجب است در غیبت حضرت انتظار بکشد.

در اهمیت انتظار همین بس که در روایات، یکی از ارکان دین شمرده شده است و یا در ردیف ایمان به خدا و رسولش قرار گرفته است.

ویژگی‌های دیگر در سخنان امامان(ع) بیان شده است، برای نمونه: انتظار فرج از محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند است. جوهره انتظار آمیخته با صبر و تحمل سختی هاست. انتظار فرج از بزرگ‌ترین فرج هاست. انتظار فرج افضل اعمال و برترین جهاد دانسته شده و اینکه با آمدن منجی حزن از شیعه برداشته می‌‌شود.

در پاره ای روایات درباره فضیلت انتظار آمده است: شخصی از امام صادق(ع) درباره کسی که انتظار ظهور حکومت حق را می‌‌کشد و در این حال از دنیا می‌‌رود سؤال کرد، حضرت فرمود: او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب (حضرت مهدی) و در خیمه او بوده باشد و پس از لحظه ای سکوت، فرمود: مانند کسی است که با پیامبر اسلام(ص) همراه باشد. تعابیر دیگری درباره چنین کسی وارد شده؛ از جمله اینکه: چنین شخصی به مجاهدی که در راه خدا شمشیر می‌‌زند؛ یا کسی که در خدمت پیامبر(ص) با شمشیر بر مغز دشمن بکوبد؛ یا کسی که زیر پرچم قائم باشد؛ یا کسی که پیش روی پیامبر(ص) جهاد کند و یا کسی که با پیامبرشهید شود، مانند شده است.

و در برخی روایات ثواب انتظار با ثواب روزه‌دار شب زنده دار برابر دانسته شده است.

درباره آثار انتظار گفته شده: انتظار سبب تسکین دردها و آسان شدن مصیبت‌ها می‌‌شود، چون منتظر امید به آینده ای روشن دارد و نیز گفته شده برای این که انسان بتواند لیاقت مصاحبت با حضرت مهدی(ع) و جهاد در رکاب او را داشته باشد باید برای اصلاح نفس و تهذیب اخلاقی بکوشد و مقدمات و وسایل لازم برای غلبه حضرت بر دشمنانش را که از جمله آن تحصیل علوم و معارف است مهیا سازد.

افزون بر آنچه گفته شد، نیروهای نهفته و سرمایه‌ها در پرتو دوران سخت انتظار به جریان می‌‌افتد و در پرتو پویایی معارف، زندگی معنای جدیدی پیدا می‌‌کند و به لحاظ قداست و عظمت هدف، تحمل در مقابل ناملایمات بیشتر می‌‌شود و انسان از مرز انسان متعادل فراتر رفته و به مرحله متعالی می‌‌رسد و از مرحله رنج‌های حقیر مادی رها شده و به وادی رنج‌های عظیم معنوی و دغدغه‌های بزرگ انسان گام نهاده و چشم به دروازه‌های روشن ظهور می‌‌اندازد. کسانی که ادعای انتظار دارند باید دارای شرایط و ویژگی‌هایی باشند تا منتظر واقعی به شمار آیند. امام صادق(ع) می‌‌فرماید: هر کس دوست دارد که از یاران حضرت قائم به شمار آید باید چشم به راه او باشد و به پارسایی و نیکویی رفتار نماید؛ چنین کسی منتظر حقیقی است، پس بکوشید و انتظار بکشید، گوارا باد شما را ای گروه بخشودگان. . از دیگر ویژگی‌های منتظر واقعی حفظ دین و پرهیزگاری است.

انتظار آن قدر سخت است که در روایات به دست کشیدن بر خارها تشبیه شده است. تردید نداشتن و انکار نکردن و عجله نکردن در تحقق مسئله ظهور از دیگر شاخصه‌های منتظران واقعی به شمار می‌‌آید.

امام حسین(ع) در روایتی درباره ویژگی‌های منتظران واقعی می‌‌فرماید: در مسئله غیبت، عده ای به تردید می‌‌افتند وعده ای دیگر ثابت قدم می‌‌مانند، اما کسانی که در مقابل آزارها و تکذیب‌ها صبر پیشه کنند به منزله جهادکنندگان در محضر رسول اللّه(ص) هستند.

امام موسی بن جعفر(ع) نیز از جمله ویژگی‌های منتظران واقعی را ثابت قدم بودن در پذیرش ولایت اهل بیت(ع) و برائت جستن از دشمنان آنها می‌‌داند.

درباره آسیب‌شناسی انتظار باید گفت انتظار دوگونه است: انتظار سازنده، تحرک بخش و تعهد آور؛ این نوع انتظار همان‌گونه که گذشت با فضیلت‌ترین عبادت شمرده شده است. در مقابل انتظار ویرانگر، بازدارنده و فلج کننده است؛ این دو نوع انتظار معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم تاریخی مهدی موعود(ع) است.

در انتظار ویرانگر برداشت این است که ظهور و قیام حضرت قائم(ع) صرفاً ماهیت انفجاری دارد، و از اشاعه ظلم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها و حق کشی‌ها ناشی می‌‌شود، و این انفجار وقتی رخ می‌‌دهد که اصلاح به نقطه صفر برسد و حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد. بنابراین هر اصلاحی در این جریان محکوم است، چون هر اصلاحی یک نقطه روشن است و تا نقطه روشن باشد دست غیب ظاهر نمی‌شود، پس بهترین کمک به تسریع در امر ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. مفهوم این نوع انتظار دست روی دست گذاشتن است و جنبه تحذیری دارد، بالاتر این که برخی بر این باورند که باید در اشاعه ظلم و فحشا نیز کوشش کرد.

اما در انتظار سازنده، نوع برداشت از انتظار این است که ظهور مهدی(ع) از حلقه‌های مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق می‌‌انجامد. سهیم بودن یک فرد در این سعادت موقوف بر این است که آن فرد عملاً اهل حق باشد، بنابراین باید اهل حقی باشد، نه این که ظهور وقتی محقق می‌‌شود که همه اهل باطل باشند.

از این رو، در روایت آمده است که این امر محقق نمی‌شود، مگر این که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند.

پرسش مستقیم

• گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• انتظار

منابع

1. فروهی، ناصر، مقاله «انتظار»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
3. شکری، آرزو، حقوق اهل بیت