بنی‌کنانه در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌کنانه است. بنی‌کنانه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌کنانه در قرآن - بنی‌کنانه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

بنی‌کنانه از قبایل عرب عدنانی است که موطن آنها در حجاز، یمن و مناطق دیگری بود که با گسترش فتوحات به سرزمین‌های فتح‌شده ـ مانند: کوفه و شام ـ هجرت کردند. در زمان جاهلی مهم‌ترین سِمَت آنان حفاظت از کعبه و اهتمام به امور آن بود. قبل از اسلام بت‌پرست بودند و با ظهور اسلام برخی از آنان مسلمان شدند، اما عمده آنان در عام الوفود مسلمان گشتند. در بیشتر غزوات صدر اسلام حضور فعال داشتند. در زمان خلفا نیز در فتوحات شرکت و در جنگ صفین، جمل و نهروان در هر دو سپاه عده‌ای از این قبیله حضور داشتند.

نسب قبیله

بنی‌‌کنانه مجموعه قبایل عرب عدنانی بودند که نسبشان به ابونضر کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد ‌بن عدنان می‌‌رسید. برای کنانة بن خزیمه -جد سیزدهم رسول خدا(ص)-پسران بسیاری برشمرده شده که تعدادشان را تا چهارده نفر هم گفته‌اند. این فرزندان که در برخی منابع از آنان با اسامی: «نضر»، «عبد مناة»، «مالک»، «ملکان»، «عامر»، «حارث»، «عمرو»، «سعد»، «عوف»، «غنم»، «مخرمه»، «جرول»، «غزوان» و «حُدال» نام برده شده، خود منشأ قبیله‌‌های کوچک و بزرگ دیگری شدند. چندان‌‌که از نضر بن کنانه، قریش و از عبد مناة بن کنانه تیره‌‌های بزرگی چون بنی‌‌بکر، بنی‌‌عامر، بنی‌‌لیث، بنی‌‌دیل (دوئل)، بنی ضمره، بنی غفار و بنی مدلج و از نسل مالک بن کنانه تیره‌‌های بنی‌فراس، بنی حارث بن غنم، بنی عمرو و بنی نابغه شکل گرفتند. از دیگر فرزندان کنانه نیز، ‌‌تیره‌‌هایی پدید آمد که از شهرت چندانی برخوردار نیستند. هرچند بنی کنانه در مقطعی از تاریخ، همگی یک مجموعه را تشکیل می‌‌دادند و گاه برخی از ویژگی‌های یکی از قبایل کنانه، به عموم آنها نسبت داده شده است؛ اما از گزارش‌ها چنین برمی‌‌آید که در عصر نبوی(ص)، قریش که خود بخشی از کنانه بودند، خود، مجموعه‌‌ای مستقل به شمار می‌‌آمده‌‌اند.

گستردگی قبیله کنانه و نقش و جایگاه آنان در رخدادهای دوران جاهلیت و پس از آن، سبب شد تا بعدها روایاتی در فضیلت و برتری آنها گزارش شود. در برخی از این روایت‌ها که به پیامبر(ص) نسبت داده شده، ایشان، کنانه را برگزیده نسل اسماعیل(ع) و قریش را برگزیده کنانه و‌ هاشم را برگزیده قریش دانسته‌اند. همچنین آن‌گاه که صعصعة بن ناجیه، بنی‌کنانه را به چشم و گوش مُضَر وصف کرد، پیامبر(ص) به تأیید این سخن پرداخت. هرچند درستی این گزارش‌ها و نسبت آن به پیامبر(ص) جای تردید است، لکن فرض نادرستی چنین نقل‌هایی هم، نمی‌تواند از اهمیت کنانه در مناسبات روزگار جاهلیت بکاهد.

مواطن کنانه

با توجه به گستردگی کنانی‌ها، آنان در عصر جاهلی در مناطق وسیعی از حجاز، تهامه و یمن از جمله مکه و اطراف آن، مدینه و برخی نواحی دیگر مانند ودان، مطهر و بیض پراکنده بودند. آنها وادی‌هایی نظیر ضجر، سعیّ و أدام را در اختیار داشتند و از آبهایی مانند التّلاعه در حجاز و عقود و نیز چاه‌های بدربهره می‌‌بردند. ضمن این که از کوه‌های آنان نیز می‌‌توان به نام یلملم، تضارع و وصیف اشاره کرد. آنان رفته رفته و بخصوص در ایام فتوحات اسلامی در اقصی نقاط جهان منتشر شدند. برخی از ایشان به کوفه و شام و بعضی نیز به مصر مهاجرت کردند و در مناطقی از آن از جمله دمیاط و اطراف آن ساکن شدند. عده‌ای از آنان هم از جمله بنی مدلج بن مرة بن عبدمناة بن کنانه در اطراف بهنساء منزل گزیدند. آنان در ایام جاهلی، بازاری به نام "مجنه" -که در اطراف مکه و در دل سرزمین‌های بنی کنانه قرار داشت- را به خود اختصاص داده بودند. این بازار که بنابر نقلی به قبیله بنی‌‌دئل از کنانه تعلق داشت، پس از بازار عکاظ، در ده روز پایانی ماه ذیقعده برپا می‌‌شد.

تاریخ جاهلی بنی کنانه

جنگ‌های جاهلی

نبرد بر سر آب و خاک و نیز مقتضیات منافع قبیلگی که غالباً خالی از تعصبات، طمع ورزی‌ها و غرض ورزی‌های جاهلی نبود، بسان دیگر قبایل جاهلی، بخشی بزرگ و پررنگ از تاریخ جاهلی فرزندان کنانه را به خود اختصاص داده است. آنان در ایام جاهلیت در نبردها و ستیزه‌های بزرگ و مشهوری مشارکت داشتند که جنگ کنانه با قریش در "ذات نکیف" و "یوم مشلل" و درگیری بنی ضمره کنانی با قریش از جمله آن است. در جنگ "یوم شهوره"، بنی‌‌ضمره از تیره‌‌های بنی‌‌کنانه، با قریش و دو تیره دیگر از کنانه به نام‌های بنی دیل و بنی لیث درگیر شد که از بزرگ‌‌ترین جنگ‌های کنانه شمرده شده است. بنی‌‌کنانه همچنین جنگ‌هایی را با قبیله خزاعه انجام داد که از جمله آن می‌‌توان به جنگ "عتود" و ستیزی که در "الخریم" -مکانی در یمامه- رخ داد، اشاره کرد. درگیری بنی‌‌فراس، تیره‌‌ای از کنانه، با گروهی از هوازن در منطقه "کدید" نبرد دیگری است که به "یوم‌‌کدید" شهرت یافت.

درگیری‌های دوران جاهلیت بنی‌‌کنانه با دیگر قبایل، حتی ماههای حرام را هم در ‌‌بر می‌‌گرفت. بنی‌‌کنانه از چهار جنگ فجار در نبرد آن شرکت داشتند. فجار اول، میان کنانه و قریش با قبیله قیس‌ بن عیلان درگرفت که بعضی این درگیری را میان کنانه و هوازن عنوان کرده‌اند. فجار دوم بین قریش و کنانه و به نقلی میان قیس و کنانه رخ داد. در فجار سوم، بنی‌‌کنانه با تیره‌‌ای از هوازن درگیر شدند. گروهی این جنگ را میان قریش و کنانه شمرده‌‌اند.

حفاظت از کعبه و اهتمام به امور آن

کنانی‌ها در ایام جاهلی، از متولیان کعبه بودند. آنان توجه و اهتمام ویژه‌ای به امور مکه داشتند و ضمن تلاش در حفظ کعبه و دور نگهداشتن آن از تجاوز و ستم، در مقابل حرمت شکنی‌هایی که به خانه کعبه روا می‌‌شد، می‌‌ایستادند. نقل است گروهی از آنان زمانی که قبیله "جُرْهُم" در مکه، به ستمگری روی آوردند و برخی حرام‌ها را حلال کرده، بر زائران کعبه ستم کردند و هدایای آنان برای کعبه را دزدیدند، با خزاعی‌ها متحد شدند و پس از نبرد با این قبیله، آنان را از مکه بیرون راندند. کنانیان همچنین عمرو بن لُحَیّ- رهبر خزاعی‌ها- را در تثبیت حکومت خود بر مکه یاری دادند و در ازای این خدمت، اجرای بخشی از مناسک و شعائر حج را در دست گرفتند. در دوره‌‌های بعد، قُصَیّ بن کِلاب کنانی نیز برای پایان دادن به تسلط خزاعی‌ها، از برخی طوایف بنی‌‌کنانه کمک گرفت و بر مکه سیطره یافت. وی تیره‌‌های منتسب به نضر‌ بن کنانه را که بعدها به قریش معروف شدند، در مکه گردهم آورد و برای اداره امور مکه مناصبی را تأسیس کرد.

نقش آفرینی کنانی‌ها در ماجرای لشکرکشی ابرهه به مکه از دیگر مواردی است که در تاریخ جاهلیت بدان پرداخته شده است. رفتارهای بازدارنده کنانی‌ها در برابر توطئه ابرهه، هرچند از دغدغه ایشان برای حفاظت از کعبه خبر می‌‌داد، اما این رفتارها، خود بر انگیزه ابرهه در حمله به خانه خدا افزود؛ بر پایه گزارش‌های موجود یکی از مردان بنی‌‌کنانه با دریافت این خبر که ابرهه در یمن عبادتگاهی ساخته تا مردم را به آنجا بکشاند و از زیارت کعبه بازدارد، راهی یمن شد و به آن بی‌‌حرمتی کرد. این کار ابرهه را سخت برآشفت و او را بر این امر متقاعد ساخت تا حمله گسترده‌‌ای را برای تخریب خانه خدا تدارک ببیند. ابرهه که به قصد تخریب کعبه، سپاهی بزرگ فراهم آورده بود، نماینده ای فرستاد تا مردم را بار دیگر به زیارت عبادتگاهی که ساخته بود دعوت کند. لکن این فرستاده نیز به دست کنانی‌ها کشته شد و خبر قتلش، ابرهه را بیش از پیش بر حمله به مکه جری‌تر و مصمم‌تر نمود. کنانی‌ها و دیگر قبایل مکه، با دریافت این خبر، نخست، خود را جهت رویارویی با سپاه ابرهه آماده کردند؛ اما در ادامه، چون از توان برتر و قدرت ‌‌سپاه ابرهه آگاهی یافتند، دست از جنگ کشیدند.

مقابله با گروهی که قصد داشتند حجرالاسود را از کعبه به صنعا در یمن ببرند تا اعراب را از حج بیت‌الله الحرام در مکه به صنعا بکشانند، از دیگر اقدامات بنی کنانه در راستای حفظ و صیانت از کعبه به شمار رفته است. بنی‌‌کنانه پس از اطلاع از قصد این عده، به مقابله با آنها برخاسته، بعضی را کشته‌‌و ‌‌برخی دیگر را اسیر کردند. گویا این گروه، از سران قبایل و ملوک یمنی موسوم به «ملوک اربعه» بودند، ولی نامی از آنها برده نشده است. گفته شده که پیامبر(ص) بعدها این گروه را نفرین کرد.

نقل است که تعصبات فراوان بنی‌‌کنانه در حفاظت کعبه و اهتمام به مناسک حج، ریشه در "حُمْسی" بودن آنان داشت. بنی‌‌کنانه -از جمله قریش- و گروهی دیگر از قبایل عرب در شمار "حُمسی ها" قرار داشتند. حمسی‌ها، خود را برتر از دیگران و نسبت به مراسم و مناسک حج مقیّدتر می‌‌پنداشتند، از این رو، جابه جایی، تحریف، بدعت و تغییر در مناسک حج را حق خود می‌‌دانستند. از جمله این بدعت‌ها و تحریفاتی که توسط آنها انجام گرفت، جا به جا کردن ماه‌های حرام بود. جابه‏‌جایی ماه‌های حرام از اختیاراتی بود که پس از تسلط خزاعی‌ها بر مکه، به بنی‌کنانه واگذار شد. کنانی‌ها که از آن پس، فتوا دهندگان عرب جاهلی به‌شمار می‌آمدند، حرمت متوالی سه ماه ذی‌قعده، ذی‌حجه و محرّم را مایه مشقت و مانع از ادامه جنگ‌های خود می‌‌دانستند، از این رو در موسم حج با اعلام جابه‌‌جایی ماه‌ها و تأخیر انداختن ماه محرم توالی سه ماه حرام را از بین می‌‌بردند. این بدعت را که از آن به "نَسیء" یاد شده است، نخستین بار توسط حذیفة بن عبد بن فقیم از بنی مالک‌‌ بن کنانه بنا نهاده شد و فرزندانش تا پس از اسلام آن را ادامه دادند. جز گزارشی که بنی کنانه را پایه‌‌گذار این بدعت شمرده، دیگر گزارش‌ها صرفاً مردی از کنانه را بدعت‌‌گذار معرفی کرده و نامی از وی نبرده‌‌اند. برخی نیز با ذکر نامش او را مالک ‌ بن کنانه، ثعلبة بن مالک، حارث ‌بن مالک القلمس، سریر بن القلمس، ابو‌‌ثمامة جنادة بن عوف بن امیة بن عبد بن فقیم، جنادة بن عوف، ابوثمامة صفوان بن امیه، لقلمّس، نعیم بن ثعلبه و سمیر بن ثعلبة بن حارث معرفی کرده‌‌اند. خداوند با نزول آیه ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ ﴿ النَّسِيءُ﴾ و به تأخیر افکندن ماههای حرام را نشانه فزونی کفر معرفی کرد.

از بدعت‌های دیگری که کنانی‌ها همپای مشرکان قریش در مراسم حج نهادند، ترک وقوف در عرفه بود. آنها از سر همراهی با قریش در موسم حج، در مکه می‌‌ماندند و به عرفات نمی‌‌رفتند، در حالی که وقوف در عرفه را از مناسک حج ابراهیمی می‌‌دانسته، خود نیز به آن اقرار داشتند. این بدعت، تا ظهور اسلام نیز ادامه داشت. خداوند با نزول آیه ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به همگان امر فرمود تا به عرفات وقوف کرده، از آنجا به مشعرالحرام و سپس به مِنا کُوچ کنند. ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾.

طواف با بدن عریان نیز، از دیگر بدعت‌ها و انحرافات بنی‌‌کنانه در انجام مناسک حج بود. آنان این گونه طواف را تقلید از نیاکان و فرمان خدا می‌‌پنداشتند. ابن عسکر در تفسیر آیه ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ با اشاره به این بدعت، بنی‌کنانه را از کسانی شمرده است که برهنه طواف می‌کردند. طبرسی نیز در تفسیر همین آیه، چنین بدعتی را به حُمسی‌ها -که کنانیان هم جزئی از ایشان بودند- نسبت داده است.

عقاید جاهلی بنی کنانه

کنانی‌ها همچون بسیاری دیگر از قبایل عرب شبه جزیره در ایام جاهلی به پرستش بت روی آورده بودند. بت "عُزّی" به قریش و کنانه اختصاص داشت و از آن به بزرگی یاد می‌‌کردند. ضمن این که پرستش بت "سُواع" در منطقه نعمان و عبادت "هُبَل" هم در میان مردم ‌‌کنانه مرسوم بود. برخی، از خزیمه جد کنانه به عنوان نخستین کسی که بت هبل را درون کعبه نصب کرد، نام برده‌اند. همچنین، گفته شده که مالک و ملکان، پسران کنانه، در محل سکونت خود بتی به نام "سعد" داشتند این در حالی است که بر اساس برخی دیگر از گزارشات، این بت از آنِ بنی‌‌بکر بن کنانه بوده است. بنی کنانه بمانند دیگر اعراب به وقت موسم حج، پیش از حرکت به سوی مکه نزد بت خود می‌‌رفتند و پس از انجام نیایش، تلبیه گویان عازم مکه می‌‌شدند. تلبیه خاص بنی کنانه لبيك اللهم لبيك للهم لبيك، اليوم يوم التعريف، يوم الدعاء والوقوف" بود.

از دیگر اعتقادات بنی کنانه در عهد جاهلی اعتقاد به فرزند داشتن خداوند بود. آنان فرشتگان را دختران خداوند می‌‌پنداشتند. خداوند با نزول آیه ﴿وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ﴾ ضمن اشاره به این اعتقاد نادرست، خود را از داشتن فرزند منزه دانسته است.

بنی‌‌کنانه همچنین بر این امر اصرار داشتند که خداوند با جنیّان ازدواج کرد و حاصل آن دخترانی به نام ملائکه است. این اعتقاد نیز با نزول آیه شریفه ﴿وَجَعَلُوا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ﴾ از سوی خداوند نفی گردید.

آداب و سنن جاهلی این قبیله

در کنار اخلاق رذیله و صفات نکوهیده، عرب جاهلی ـ از جمله کنانیان ـ از صفات نیک و سجایای اخلاقی ممتازی نیز برخوردار بودند که از جمله آنان می‌‌توان به خصلت پسندیده "بخشندگی" اشاره کرد. چندان که منابع، از سُلَمی بن نَوْفل از بنی‌‌دُیِل در شمار بخشنده‌‌ترین عرب‌های جاهلی (اجواد الجاهلیه) یاد کرده‌اند. "مهمان نوازی" هم از دیگر ویژگی‌های اخلاقی کنانی‌ها در ایام جاهلیت، بود. بر پایه نقلی، ‌‌بنی‌‌کنانه رسم مهمان دوستی را از حضرت ابراهیم(ع) به ارث برده و تنهایی خوردن و آشامیدن را بر خود حرام کرده بودند. آنان چون سفره‌‌ای می‌‌گستراندند، آن‌‌قدر می‌‌ماندند تا مهمانی برسد. پس از ظهور اسلام، خداوند، با نزول این فقره از آیه ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ ایشان را در عمل به این رفتار مخیر کرد. غالب گزارش‌های موجود، نزول این آیه را درباره بنی‌‌کنانه یا از قبایل آن دانسته‌‌اند.

کنانی‌ها و تعامل با دین مبین اسلام

با آغاز دعوت الهی نبی خاتم(ص) و با توجه به محدوده جغرافیایی محل سکونتشان، برخی از مردم بنی‌‌کنانه در سلک نخستین کسانی قرار گرفتند که دعوت رسول خدا(ص) را اجابت کردند و به ایشان ایمان آوردند. از جمله این افراد، ابوذر غفاری بود که نخستین مسلمان از این قبیله و چهارمین ایمان آورنده به پیامبر(ص) لقب گرفت. همچنین «ایاس»، «خالد»، عاقل و عامر پسران بکیر، از قبیله بنی‌‌لیث، از دیگر مسلمانان نخستین کنانی بودند که در مکه و در مخفیگاه "دار ارقم" به جمع مسلمین پیوستند.

پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه نیز، افراد معدودی از قبایل کنانی به اسلام روی آوردند، چندان‌‌که آورده‌‌اند: مردی از کنانه که در مکه به دین اسلام در‌‌آمده بود، پس از هجرت نبی اکرم(ص) از مکه، به قصد دیدار آن حضرت، رهسپار مدینه شد؛ اما اجل مهلتش نداد و وی در میانه راه جان به جان آفرین تسلیم نمود. مرگ او دستمایه برخی از مردم قومش که هنوز در شرک و کفر مانده بودند، گردید و آنان از روی تمسخر و استهزا گفتند: «نه به آنچه می‌‌خواست رسید و نه در میان قوم خود ماند تا دفنش کرده، برایش عزا برپا کنند». خداوند نیز در پاسخ به آنان، آیه ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ را نازل فرمود. همچنین در گزارشی از عزم شماری از کنانی‌ها جهت پذیرش اسلام خبر داده شده، آمده است که برخی از آنان نزد نبی اکرم(ص) رفتند تا اسلام آورند؛ اما گروهی راه را بر ایشان بسته، آنها را کشتند و اموالشان را به غارت بردند. این رویداد، نزول آیه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ را در پی داشت.

کنانیان مسلمانی که در مدینه ساکن بودند حضوری فعال در وقایع و حوادث دوران نبوی(ص) داشتند که از آن جمله می‌‌توان به شرکت آنان در غزوات و جنگ‌هایی نظیر نبردهای خیبر،حنین، فتح مکه و چندین غزوه و سریه دیگر اشاره کرد. اعتماد رسول خدا(ص) به بعضی از آنان چنان بود که وقتی برای حج یا غزوه‌‌ای به بیرون از مدینه می‌‌رفت، از برخی چهره‌های کنانی‌ها در سمت جانشینی خود استفاده می‌‌کرد که عویف بن أضبط، کلثوم بن حصین و سباع بن عرفطه از جمله این افراد بودند. حضرت همچنین از برخی مسلمانان کنانی برای اجرای مأموریت‌های ویژه کمک گرفت که از جمله آن می‌‌توان به عمرو بن امیه ضمری که رسول خدا(ص) او را برای مأموریت‌هایی نظیر قتل ابو سفیان، دعوت نجاشی به اسلام، استقبال از سپاه جعفر بن ابی طالب، برگرداندن جنازه خبیب بن عدی از یاران پیامبر(ص) و... به کار گرفت، اشاره کرد. حضرت همچنین، در جریان فتح مکه در سال هشتم هجری، ابوجعد ضمری را برای فراخوانی قومش جهت مشارکت در این جنگ به میان قبیله‌‌اش اعزام کرد..

در مقابل این دسته از کنانی‌ها، بخش اعظم این قبیله ضمن رد پذیرش اسلام، در رویارویی‌ای مستقیم و آشکار با دعوت رسول خدا(ص) و مقابله با بنی هاشم، با قریشیان در منطقه خیف کنانه هم قسم شدند تا با بنی‌‌هاشم و بنی عبدالمطلب ازدواج و داد و ستد نکنند تا بدین طریق، آنان را مجبور کنند تا پیامبر(ص) را ‌‌تحویل دهند.

پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، به سبب وجود سکونت‌گاه‌های بسیاری از قبایل کنانه در نزدیکی مدینه و در مسیر کاروان‌های تجاری مکه به شام، حضرت با این دسته از آنان ارتباط بیشتری برقرار نمود و از آنجا که آن حضرت در اقدامات نظامی خود، کاروان‌های تجاری قریش را مد نظر داشت به ناچار در تعقیب آنها از مناطق مسکونی برخی قبایل کنانی عبور می‌‌کرد. در همین اعزام‌ها که عمدتاً در سال‌های نخست پس از هجرت روی داد، قبایل مزبور (بنی‌‌مدلج، بنی ضمره و...) با رسول خدا(ص) پیمان عدم تعرض بسته، از همراهی با قریش روی گردانیدند. بر اساس صلحنامه‌‌ای که میان نبی خاتم(ص) و جمعی از بنی کنانه در غزوه ابواء به امضای دو طرف رسید، این دسته از کنانی‌ها متعهد شدند تا از هرگونه برتری‌‌مالی و نفری نسبت به مسلمانان بپرهیزند و دشمنان اسلام را یاری ندهند همکاری نکردن دسته‌‌ای از بنی‌‌کنانه با مشرکان قریش در جنگ بدر، گواه دیگری است بر اینکه آنان از دشمنی با مسلمانان کناره می‌‌گرفتند.

بر پایه خبرهای آمده در ذیل آیه﴿وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ شیطان با وسوسه‌‌های خود مشرکان قریش را برای جنگ با پیامبر(ص) و پیروانش تحسین و تشویق می‌‌کرد. او وقتی که مشرکان را از همکاری بنی کنانه با پیامبر(ص) بیمناک دید، خود را به شکل سراقة بن مالک از سران بنی‌‌کنانه درآورد و به مشرکان قریش از بی‌‌طرفی بنی‌‌کنانه در جنگ بدر اطمینان داد. وقتی که دو سپاه در برابر هم قرار گرفتند، شیطان، فرشتگان بسیاری را دید که برای امداد مؤمنان فرود آمده بودند. پس گریخت و از پی وی سپاه مشرکان از هم گسیخت و درهم شکست. خداوند با یادآوری این ماجرا آیه ﴿وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ را نازل فرمود. هر چند احتمال ساختگی بودن چنین اخباری وجود دارد؛ اما من حیث مجموع می‌‌توان پذیرفت که پیمان برخی قبایل کنانی با رسول خدا(ص) و بی‌طرفی آنان‌‌ در‌‌ جنگ بدر موجبات نگرانی قریش را فراهم آورده است. خداوند با نزول آیه ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ مسلمانان را از نیکی و انصاف نسبت به این گروه منع نکرد.علاوه بر بدر، برخی گزارش‌ها هم از حضور زنان و مردان کنانی در سپاه مشرکان در اُحُد و نیز گروهی از آنان از جمله عمرو بن ‌‌عبدود در خندق حکایت دارند. همچنین ضمن گزارشی که ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾ آمده، شرکت بنی‌‌کنانه در جنگ خندق تأیید می‌‌گردد.

در سال نهم هجری و با نزول سوره برائت، از حضور مشرکان در مکه جلوگیری شد؛ اما این حکم شامل قبایل مشرک همپیمان با پیامبر(ص) که عمدتاً کنانی بودند نمی‌‌گردید، از این رو ذیل برخی آیات سوره توبه از پایبندی ایشان به پیمان‌هایشان سخن به میان آمده‌‌است. برابر گزارش‌هایی که ذیل آیه ﴿كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ مشاهده می‌‌شود، بنی ضمره و بنی بکر از تیره‌‌های مشهور کنانی بودند که بر پیمان خود با رسول خدا(ص) استوار مانده بودند.

همچنین از اخباری که ذیل آیه ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ آمده، دانسته می‌‌شود که مراد از ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ گروه‌هایی از بنی‌‌کنانه از جمله بنی ضمره و بنی مدلج بوده است. آنان از همپیمانان پیامبر(ص) بودند و بر سر پیمان خود ثابت قدم ماندند. به نظر می‌‌رسد آخرین رویارویی مسلمانان با کنانی‌ها در سریّه بنی جزیمه صورت گرفت. خالد بن ولید در این سریّه بسیاری از ایشان را به ناحق کشت.

در سال نهم هجری معروف به "عام‌‌الوفود"، برخی از تیره‌‌ها و طوایف کنانی در کنار دیگر هیئت‌ها و گروه‌ها نزد رسول ختمی مرتبت(ص) رفتند و اسلام پذیرفتند که از میان این گروه‌ها می‌‌توان به هیئت‌های بنی‌‌علیم به ریاست «قطن» و «أنس» پسران حارثه، بنی‌‌لیث به ریاست صعب بن جثامه و بنی‌‌بکیر به ریاست عدی بن شراحیل اشاره کرد. بر این اساس عمده کنانیان تا سال‌های پایانی حیات پیامبر(ص) مسلمان نشده بودند.

کنانیان و دوران خلافت خلفای ثلاث

مردم کنانه -سوای از قبیله بزرگ قریش و تیره‌های بنام و مشهور آن خصوصاً بنی هاشم و بنی امیه که نقشی اساسی در حوادث و رخدادهای صدر اسلام داشتند- حضور فعال و مؤثری در وقایع و جریانات سیاسی – اجتماعی دوران خلافت اسلامی ایفا نمودند. از نمودهای بارز رفتارهای سیاسی – اجتماعی آنان در این دوران، شرکت در فتوحات اسلامی است. برای این حضور و مشارکت فعال، نمونه‌ها و شواهد بسیاری در تاریخ وجود دارد که از جمله آن، حضور ساریة بن زنیم کنانی در فتح توج و پرچمداری سپاه اسلام در فتح کرمان و نیز پرچمداری سپاه اسلام در فتح فسا و دارابجرد توسط وی است. حضور حملة بن جویه کنانی در فتوحات ایران و جنگ قادسیه نیز، مصداقی دیگر از همراهی و مشارکت وسیع این قبیله در امر فتوحات است.

علاوه بر فتوحات، نام تنی چند از رجال این طایفه در شمار فرمانداران و عمال حکومتی خلفای ثلاث ذکر شده‌اند که از جمله آنان می‌‌توان به نام عبدالرحمن بن علقمه کنانی اشاره کرد. وی که از عمال عمر بن خطاب بر فلسطین بود، امارتش تا ایام خلافت عثمان نیز ادامه یافت تا این که پس از مرگش در سال ۲۵ هجری، عثمان سرزمین‌های تحت امر او را به امارت معاویه ضمیمه کرد. علقمة بن حکیم کنانی هم از دیگر رجال این قبیله بود که امارت سرزمین فلسطین را بر عهده داشت و تا زمان قتل عثمان همچنان بر مسند قدرت بود.

در زمان عثمان و در پی ایجاد انحرافات وسیع و بروز فساد شدید عقیدتی - سیاسی - اجتماعی، جامعه اسلامی رفته رفته عرصه اعتراضات مردمی علیه خلیفه گردید و با بی‌توجهی دستگاه خلافت، این اعتراضات اوج گرفت تا این جایی که جمعی از معترضین از اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی خود را به مدینه رساندند. در این واقعه که سرانجامش قتل عثمان بود، برخی از چهره‌های کنانی از جمله، عروة بن شییم بن بیّاع کنانی حضور داشتند. ضمن این که از قباث کنانی نیز به عنوان یکی دیگر از شخصیت‌های حاضر در جمع معترضان نام برده شده است. گفته شده وی در جریان حمله به منزل عثمان، فردی به نام نیار بن عبدالله اسلمی را که از مدافعان خلیفه به شمار می‌‌رفت، به هلاکت رساند. ابوطفیل عامر بن واثله کنانی هم از دیگر ناظران این صحنه بود. بر اساس گفتگوی ابوطفیل کنانی و معاویه که مدتی پس از شهادت علی(ع) اتفاق افتاد، او خود را در شمار حاضران در صحنه که حمایت خود را از عثمان دریغ داشتند معرفی کرد؛ و چون معاویه از چرایی حمایت نکردنش از خلیفه از او پرسش نمود، پاسخ داد: «به همان جهت که تو یاری‌اش نکردی و در شام در انتظار کشته شدنش بودی».

کنانیان و دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع)

از دیگر عرصه‌های حضور اجتماعی-سیاسی کنانی‌ها در وقایع و حوادث صدر اسلام، مشارکت ایشان در رخدادهای دوران خلافت علی(ع) -خصوصاً در جنگ‌های سه گانه آن حضرت- است. نقل است که در جریان فتنه جمل که در آن گروهی از مسلمانان به سرکردگی عایشه و طلحه و زبیر، عهد شکستند و با پایگاه قرار دادن بصره، علیه امام و خلیفه به حق مسلمین سر به شورش نهادند، علاوه بر قریش، جمعی از دیگر تیره‌ها و طوایف کنانه در هر دو سوی میدان حضور داشتند. گفته شده که با ورود این عده به بصره، عثمان بن حنیف خزاعی – فرماندار علی(ع) در بصره- ابا نجید و ابو الاسود دوئلی را به دیدار عایشه و یارانش فرستاد تا از آنان بپرسند که به چه کار به بصره آمده‌اند. آنان نیز نزد سران این فتنه رفتند و در این باب با ایشان به گفتگو پرداختند. با اوج گرفتن فتنه جمل، ناکثین به روز رزم، سپاهیان خود را آراستند و فرماندهان خود را معین نمودند. آنان عبدالرحمن بن عتاب بن اسید و به نقلی عبدالله بن حکیم بن حزام را به فرماندهی قریش و کنانه گماشتند و آنان را روانه میدان کردند. در آن سوی میدان هم، جمعی از مردم قریش و کنانه که به فرماندهی معقل بن یسار ریاحی در ضمن سپاهی دوازده هزار نفره و متشکل از هفت گروه، خود را در ذی قار به امام علی(ع) رسانده بودند، در این پیکار حاضر شدند. حضرت در روز نبرد، برای ایشان و مردم قریش و انصار و دیگر مردمان حجاز پرچم بست و عبدالله بن عباس را بر آنان امیر کرد.

بنی کنانه در صفین نیز در هر دو جانب میدان مشارکت فعالی داشتند. پس از رویارویی دو سپاه و قطعیت یافتن جنگ، دو طرف مبارزه، به آرایش سپاه خود پرداختند و ضمن بستن پرچم‌ها، فرماندهان لشکر خود را مشخص کردند. در سپاه کوفه، امیرالمؤمنین(ع)، عبدالله بن طفیل کنانی را به فرماندهی قیس کوفه و عبدالله بن عباسو به نقلی عبدالله بن جعفر بن ابی طالبرا به سرداری، قریش، بنی اسد و کنانه گماشت و پیادگان کمین را به ابوطفیل عامر بن واثله کنانی و قبیصة بن حایر اسدی سپرد. در جناح مقابل هم، معاویه پس از چینش سپاه خود، شریک کنانی را به فرماندهیکنانه فلسطین انتخاب کرد و آنان را مهیای پیکار کرد. در آغاز نبرد، برخی از شجاعان دو لشکر هماورد‌ طلبیدند و به نبرد تن به تن پرداختندکه از جمله آن می‌‌توان به نبرد قیس بن فهدان کنانی بدنیّ با مبارزی از سپاه شام که به کشته شدن، مرد شامی انجامیدو نیز رویارویی زیاد بن عبید کنانی از سپاه شام و نبرد تن به تن او با مالک اشتر که به کشته شدن حریف شامی انجامید، اشاره کرد. نبرد مردم کنانه با سپاه شام به فرماندهی ابوطفیل شامی در صفین هم از دیگر شواهد حضور وسیع کنانیان در صفین است. نقل شده که علی(ع) هیچ یک از مردم را همپای ربیعه نمی‌دانست؛ این امر -با توجه به رقابت دیرینه و شدید مجموعه قبایل ربیعه و مضر با هم- موجب گردید تا مردی ربعی به نام حضین بن منذر رقاشی در کشاکش جنگ صفین شعری بسراید و با برتر دانستن ربیعه، این برتری را به رخ مضریان بکشاند. این شعر، مضریان را سخت آزرده خاطر و خشمگین نمود از این رو جمعی از سران مضری از جمله ابوطفیل عامر بن واثله کنانی -از اصحاب رسول خدا(ص) و یاران خاص امیرالمؤمنین(ع)- نزد حضرت رفتند و ضمن سخنانی از حضرت خواستند تا روزی را جهت نبرد به آنان اختصاص دهد. آنان جهت نمایان شدن هنرنمایی‌های جنگی شان از ایشان خواستند تا این روز مختص مضریان باشد و ربعی‌ها را در این روز سهمی از جنگ نباشند. حضرت پذیرفت و فردای آن روز ابوطفیل با قوم خود از مردان کنانه که گروهی انبوه بودند، به میدان آمد. وی در این روز، با حرکت پیشاپیش سواران، رجزخوانن و بر شامیان حمله برد. کنانیان، جملگی در پی او وارد میدان شدند و سخت جنگیدند. سپس ابوطفیل نزد حضرت بازگشت و از پایداری قوم خود گفت و از امیرالمؤمنین(ع) خواست تا دستور دهد باقیمانده قومش به خونخواهی از دست رفتگان برخیزند. وی سپس ادامه داد و گفت: «هر چند نیکان ما چون آب زلال جاری رفتند و رسوبات و گل و لایمان بر جای مانده است ولی ما را دینی است که دستخوش هوی نگردد و ایمان به یقین که شکی در آن راه نباشد». حضرت نیز او را به نیکی ستود. ابوطفیل همچنین در برهه ای دیگر از نبرد صفین، متوجه فحاشی‌های مروان بن حکم و عمرو بن عاص نسبت به خود شد. پس در پاسخ به دشنام‌هایشان، شعری سرود.

آیا عمرو و مروان گمراه به فرمان پسر هند مرا دشنام می‌‌دهند و تبهکار تیره بخت، نیکبخت شده است؟ پیرامون پسر هند گرد آمده‌اند چندان که گویی بوزینگان را که در حدیث آمده (اشاره به روایتی از رسول ختمی مرتبت(ص) که در خواب دیدند که بوزینگان بر منبرش بالا و پایین می‌‌آیند) مصداقی تامند». آغاز شده است، حاکی از بصیرت، آگاهی و اعتقادات زلال و صحیح اسلامی او دارد. علاوه بر موارد مذکور، در برخی منابع، از اکیل بن جمعه کنانی در شمار شهدای بزرگ صحابی حضرت در این جنگ، نام برده شده است.

در نبرد با خوارج نیز کنانی‌ها در هر دو سوی میدان حضور داشتند. چندان که زید بن حصن کنانی را از روؤسای خوارج گفته‌اند و آورده‌اند که خارجیان پیش از عبدالله بن وهب راسبی، ریاست و رهبری خود را به او پیشنهاد داده بودند اما او نپذیرفته بود.

در سپاه امیرالمؤمنین(ع) هم نام برخی از چهره‌های کنانی به چشم می‌‌خورد که از جمله آنان می‌‌توان به نام ابوالمعتمر جیش بن ربیعه کنانی اشاره کرد. او در نهروان بر حرقوص بن زهیر-از سران خوارج- حمله برد و او را به هلاکت رساند. ضمن این که برخی نیز، ابوطفیل کنانی – صحابی بزرگوار رسول خدا(ص)- را در شمار شرکت کنندگان در جنگ‌های امیرالمؤمنین(ع) از جمله نبرد نهروان نام برده‌اند. پیش از نبرد نهروان هم گزارشاتی در دست است که از وقوع زد و خورد بین ابوالاسود دوئلی با گروهی از خوارج بصره که به قصد پیوستن به نهروانیان به سوی این منطقه در حال حرکت بودند، حکایت دارد.

در گزارشات مربوط به غارات معاویه علیه سرزمین‌های تحت فرمان علی(ع) هم، نام برخی از کنانی‌ها به چشم می‌‌خورد که از جمله آن می‌‌توان به نام ابوطفیل عامر بن واثله کنانی در مقابله با غارت ضحاک بن قیس فهری اشاره کرد. همچنین نقل است زمانی که بسر بن ارطاة در غارت خود از طائف به قبیله کنانه رسید، دریافت که «عبدالرحمن» و «قثم» -فرزندان عبیدالله بن عباس- که مادرشان جوبریه دختر قارط کنانی بود در آنجا زندگی می‌‌کنند. پس متوجه آنها شد تا آنان را به قتل برساند. در این هنگام مردی کنانی که این فرزندان در پناه او بودند، موضوع را دریافت پس به حمایتشان شمشیر کشید تا این که کشته شد. بسر دستور قتل این کودکان را صادر کرد. زنانی از بنی کنانه بیرون آمدند و یکی از آنها خطاب به بسر بن ارطاة گفت: «مردانشان را کشتید پس چرا کودکانشان را می‌‌کشید؛ به خدا سوگند در جاهلیت و اسلام کودکان را به قتل نمی‌رساندند. به خداوند سوگند حکومتی که به کشتن ضعفاء و پیرمردان با بیرحمی و قطع رحم اقدام کند، بد حکومتی است».

غارت عبدالرحمن بن قباث بن اشیم کنانی و جمعی از یاران شامی‌اش به بلاد جزیره هم از دیگر غارات طرفداران بنی امیه علیه سرزمین‌های تحت امر امیرالمؤمنین(ع) بود. کمیل بن زیاد –عامل امیرالمؤمنین(ع) در هیت- به مقابله آنان شتافت و ایشان را شکست داده، متواری ساخت. همچنین در جریان حمله سپاهیان معاویه به مصر و حوادث پیرامون آن، که به تصرف مصر به‌دست قوای شامی انجامید، برخی از کنانی‌ها در کنار محمد بن ابوبکر –فرماندار علی(ع) در مصر- حضور داشتند که از جمله آنها می‌‌توان به نام یزید بن حرث کنانی اشاره کرد. یزید در پی اقدامات خرابکارانه معتزلین و اغتشاشگران مصری -که به تحریک و خواست سردمداران شامی انجام گرفت- از سوی محمد بن ابوبکر نزد آشوبگران فرستاده شد تا آنان را به اطاعت از وی فرا خواند؛ اما آنان بر او تاختند و وی را به شهادت رساندند. در جمع کارگزاران علی(ع) نیز -علاوه بر کارگزاران قریشی- می‌‌توان از ابوالاسود دوئلی نام برد. وی در بصره عهده‌دار امر قضا از سوی امیرالمؤمنین(ع) بود.

بنی کنانه و حضور در برخی وقایع دوران اموی

بی‌تردید حادثه کربلا از جمله حوادث و وقایع بسیار مهم دوران حکومت امویان است. در این واقعه علاوه بر قریشیان، جمعی از مردم کنانه از تیره‌ها و طوایف دیگر این قبیله بزرگ حضور داشتند که می‌‌توان از «عبدالله» و «عبدالرحمن بن عروة بن حّراق غفاری»، جون غلام ابوذر غفاری، قرّة بن ابی‌قرّة غفاری و قارب بن عبدالله دوئلی در شمار شهدای این واقعه بزرگ و دلخراش یاد کرد.

واقعه توابین نیز از دیگر عرصه‌هایی است که کنانیان در آن نقش پر رنگ و گسترده‌ای داشتند. از چهره‌های نامدار این قبیله در این رویداد، ولید بن غصین کنانی است. نقل است که چون سلیمان بن صرد خزاعی در آغاز حلول ماه ربیع الاول با عده‌ای از بزرگان اصحاب خود به نخیله رفت و تعداد اندک سپاه حاضر در اردوگاه را دید از حکیم بن منقذ کندی و ولید بن غصین کنانی خواست تا به کوفه بروند و ندای "یا لثارات الحسین(ع)" سر دهند و مردم را به نخیله بخوانند. عبدالله بن عزیز کنانی هم از جمله کنانیانی گفته‌اند که به همراه پسر خردسالش محمد در جمع قیام کنندگان توابین حضور داشت. او به مردم قبیله کنانه که با اهل شام بودند ندا داد و فرزندش را تسلیم آنان نمود تا به کوفه برسانند. آنها به عبدالله هم امان دادند اما او نپذیرفت و دلیرانه نبرد کرد تا این که کشته شد. همچنین از ابومعتمر حنش بن ربیعه هم، در شمار شرکت کنندگان و حامیان بزرگ جریان قیام توابین نام برده شده است. در اجتماعی که توسط سران و بزرگان توابین در کوفه و پیش از آغاز قیام، انجام گرفت، هر یک از ایشان به ایراد سخن و راهکارهای خود پرداختند. ابومعتمر حنش بن ربیعه کنانی نیز ضمن سخنانی، از کمک مالی خود به امر قیام و تأمین ما یحتاج رزمندگان، خبر داد.

قیام مختار نیز شاهد حضور برخی از کنانی هاست. بر پایه برخی گزارشات، ابوطفیل کنانی از جمله این افراد است که ضمن حضور در سپاه مختار، پرچمداری لشکر او را بر عهده داشت.

مشاهیر کنانی

بنی‌‌کنانه به سبب بزرگی و گستردگی، به روزگار جاهلیت و اسلام چهره‌‌های بنامی را در زمینه‌‌های گوناگون در خود پرورانده، حکام، فرماندهان و بزرگان بسیاری را معرفی کرده است. گروهی از این بزرگان در بخشندگی، بعض دیگر در مهمان دوستی و جمعی دیگر در شجاعت، شرف و.... شهره بوده‌اند؛ دسته‌‌ای هم از ایشان همچون ربیعة بن مکدم فراسی، جنگجویان و تک سواران بزرگ عصر خویش به شمار می‌‌آمده‌‌اند. ضمن این که شعرا و ادیبان شهیری نیز در میان این قوم ظهور کرده‌اند.

از میان شخصیت‌های سیاسی یا نظامی قبیله می‌‌توان از افرادی چون: ابونوفل معاویة بن عروة، مالک بن صخر از بنی‌ضمره، صفوان بن امیه، معن بن حرمله از بنی‌مدلج، حُلَیس بن علقمه از بنی‌حارث بن عبدمناة، صعب بن جثامه لیثی و عدی بن شراحیل نام برد. ضمن این که از دلاوران و تک سواران این قوم می‌‌توان از بزرگانی چون علقمة بن مرحل، ربیعة بن مکدم از بنی‌فراس و عمرو بن عبدود و از مردانی چون سُلمی بن نوفل،علقمة بن مرحل، ابواناس، ابومالک بن کلثوم، و هشام بن خلف از بنی‌فراس در شمار صاحب نامان عرصه سجایای اخلاقی و صفات حمیده در عصر جاهلی یاد کرد. ابواناس دوئلی و فرزندش انس و نیز ابوالاسود دوئلی -بنیان‌گذار دانش نحو- هم نمونه‌هایی از ادباء و شاعران این قبیله بوده‌اند که نام خود را در جمع مشاهیر ادب عرب به ثبت رسانده‌اند.

همچنین این قبیله- سوای از قریش و طوایف آن- خاستگاه بسیاری از اصحاب پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) و راویان ایشان عنوان شده که می‌‌توان از شداد بن هاد لیثی عتواری، ابوواقد لیثی، اذینة بن حارث لیثی، جندب بن جناده و.... در شمار اصحاب رسول خدا(ص) و از اصحاب و راویان ائمه(ع) هم می‌‌توان به نام چهره‌های بارز و ممتازی چون عبدالله بن شداد بن هاد لیثی و عرفطه بن ابی برده لیثی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع)، ابوطفیل عامر بن واثله کنانی از اصحاب امام علی(ع) و امام حسن(ع) و ظالم بن ظالم یا ظالم بن عمرو مکنی به ابوالاسود دوئلی از اصحاب و راویان امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و امام سجاد(ع)، ربیعة بن عثمان تیمی از اصحاب امام سجاد(ع) و از اصحاب و راویان امام جعفر صادق(ع) هم می‌‌توان از افرادی نظیر ابراهیم بن سلمه کنانی، اسید بن قاسم کنانی کوفی، حسین بن سلیمان کنانی، حماد بن خلیفه کنانی، معقل بن عمرو کنانی، حسین بن حمزه لیثی کوفی، ربیع بن اسود کوفی، حسن بن قدامه کنانی و... اشاره کرد. ضمن این که علما و فقهای بنامی نیز از این قبیله برخاستند که از جمله آنان می‌‌توان از جبلة بن حیان بن ابجر کنانی و پسر نامدارش عبدالله بن جبلة بن حیان، محمد بن اسماعیل بن خثیم کنانی و... یاد کرد.

منابع

1. محمدی یدک، علی، مقاله «بنی کنانه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶
2. محمدی یدک، علی، مقاله «بنی کنانه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین ج۴
3. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت